Алтайдын Чолмоны

Јакшылыкту таҥла, радиоугаачылар!..

16.07.2019

1934 јылдыҥ јаскы кӱндериниҥ бирӱзинде эртен тура радионыҥ эфиринде РВ-83 станцияныҥ толкузында баштапкы ла катап диктордыҥ: «Угугар, угугар, Ойрот-Тура куучындап јат!» деген кӧдӱриҥилӱ ӱни јаҥыланган. Оноҥ бери ас эмес јылдар ӧткӧн. Радионыҥ ишчилериниҥ ӱни бӱгӱнги кӱнде республиканыҥ бастыра эл-јонына јакшы таныш. Быјыл ол тӧзӧлгӧнинеҥ ала 85 јылдыгын темдектеген.

Байлык ла јаан тӱӱки

Ойрот областьтыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала он јылдыгы темдектелип турарда, облисполком ло ВКП(б) каладаҥ эки километр ыраагында турган Туу-Кайаныҥ эдегинде радиоберилтелер ӧткӱретен станция тудар јӧп јараткандар. 1934 јылда дезе Ойрот-Турада толкуларыныҥ узуны 968 метрге једип турган РВ-83 станция ишке табыштырылган. Бу ла јылда Ойрот автоном областьтыҥ радиоберилтезиниҥ комитеди тӧзӧлгӧн (1948 јылда областьтыҥ ады Горно-Алтайский деп солунган). Комитеттиҥ баштапкы председателине М. И. Ялбачев деп кижи тудулган. Кандык айдыҥ 19-чы кӱнинде дезе председательдиҥ ордынчызына Видусов деп кижини јӧптӧгӧн. Кӱӱк айдыҥ 7-чи кӱнинде дезе ВКП(б)-ныҥ обкомы мындый јӧп јарадып јат: «Радиоберилтелердиҥ ойрот тил аайынча «РВ-83» станция ажыра ӧдӱп турган берилтелериниҥ редакторына нӧкӧр Тарсамаевти кӧстӧп тудар».

Ол ӧйдӧ диктордыҥ ла корреспонденттердиҥ ӱндерин эфирдеҥ озо бичип алар аргалар јок болгон. Оныҥ да учун радионыҥ баштапкы чыккан программалары кӧндӱре ле микрофон ажыра «тирӱге» ӱнделетен. Баштапкы ӧйлӧрдӧ берилтелер јаҥыс ла орус тилле чыккан. Программада  «Кызыл Ойрот» газеттиҥ бичимелдери, калганчы ӧйдӧ болгон солундар, јондык ла политический темаларга учурлалган статьялар ла эрмек-куучындар, јурт ээлемди ӧскӱрериле колбулу материалдар тузаланылган. 1935 јылдаҥ ала берилтелер ӱзӱги јогынаҥ чыгып баштаган. Јирмезинчи чактыҥ 30-чы јылдарыныҥ учында  Туулу Алтайда орус ла ойрот тилдерле белетелген берилтелер ӧдӧри тӧзӧлгӧн.

1941-1945 јылдарда Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧдӧрдӧ, Ойроттыҥ радиозы сӱрекей јаан иш ӧткӱрген. Ол јууныҥ јалаҥдарында ла тылда кандый ат-нерелӱ јуу-согуштар ла ат-нерелӱ иштер ӧдӱп турганы керегинде эл-јонго элбеде јетирген. Орус ла ойрот (алтай) тилдерле болгон берилтелер радиоугаачылар ортодо јаан таскадулу ла мобилизационный учурлу иштер ӧткӱрген. Оныҥ бӱдӱрген иштериниҥ тузазын учына јетире тоолоп айдып та болбозыҥ. Радионыҥ берилтелери тылда иштеген улустыҥ тӧрӧлчи кӱӱнин кӧдӱрген, Јеҥӱни јууктадарында айдары јок јаан камаанын јетирген.

50-60 јылдарда јербойыныҥ берилтелериниҥ структуразы билдирлӱ јаҥыртылган. Јондык ла политический темаларга учурлалган берилтелерге таҥынаҥ башка ууламјылар кожулган. Радиокомитет угаачыларыныҥ тоозын кӧптӧдӧргӧ берилтелерди укпай турган јурттарда  јорыктап јӱрер радиоузелди тузаланып баштаган. Бу ла ӧйдӧ бастырасоюзный радиокомитеттиҥ ижи ӧскӧртӧ тӧзӧлгӧн. Туулу Алтайдыҥ радиокомитединиҥ јакарулар темдектеп турган бичигинде ол 1953 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ јирме алтынчы кӱнинеҥ ала «Горно-Алтайсктагы  облисполкомныҥ культура аайынча башкартузыныҥ радиојетирӱлер эдетен бӧлӱги» деп адалып јат. 1958 јылдыҥ чаган айыныҥ јирмезинчи кӱнинеҥ ала дезе «Ишкӱчиле јаткандардыҥ областной Совединиҥ депутаттарыныҥ исполкомында Горно-Алтайскта берилтелер ӧткӱретен редакция» деп адалган.

Тергеелерде телекӧрӱлтелер тӧзӧлип, ӧзӱп баштаарда, РСФСР-дыҥ министрлер Совединиҥ 1961 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 28-чи кӱнинде чыгарган 1332 таҥмалу јӧби, СССР-дыҥ министрлер Совединиҥ башкартузыла иштеген радиоберилтелер ле телекӧрӱлте аайынча Госкомитединиҥ председателиниҥ 1961 јылдыҥ куран айыныҥ 12-чи кӱнинде чыгарган 1332 таҥмалу јакарузы аайынча  Туулу Алтайдыҥ радиоберилтелер ӧткӱретен редакциязы  радиоберилтелердиҥ ле телекӧрӱлтениҥ комитеди эдип ӧскӧртӧ тӧзӧлгӧн. Јаҥы комитет ол јылдарда областной Советтиҥ депутаттарыныҥ исполкомыныҥ башкартузыла иштеген. 60-чы јылдарда областьтыҥ аймактарында ла јурт ээлемниҥ ле промышленностьтыҥ јаан деген предприятиелеринде таҥынаҥ башка бойлорыныҥ радиостудиялары тӧзӧлип, иштеп баштаган.

1961 јылда Горно-Алтайскта ишке радионыҥ јаҥы туразы табыштырылган. Ол ӧйдӧ ол технический јазалдарла толо јеткилделген. Мынызы радионыҥ берилтелерин чыҥдый белетеер аргалар ачкан.  Туулу Алтайдыҥ радиоберилтелер ле телекӧрӱлте аайынча комитеди тергеениҥ јондык јӱрӱминде, јаан учурлу кампанияларды ӧткӱреринде, национальный культураны тӧзӧӧринде јаан камаанын јетирген. Областьтыҥ радиозында башка-башка јылдарда литератураныҥ ла искусствоныҥ бастыразына шыдар јарлу ишчилери иштегендер. Ӧйлӧ кожо иштиҥ јаҥы бӱдӱмдери ле ууламјылары тӧзӧлгӧн. Радиодо Туулу Алтайда јаткан башка-башка калыктардыҥ духовный ӧзӱмине учурлалган аҥылу берилтелер чыгып баштаган.

1991 јылда комитеттиҥ ады солунып, ижи ӧскӧртӧ тӧзӧлгӧн. Комитеттиҥ ордына  телерадиоберилтелердиҥ «Туулу Алтай» деген государственный компаниязы тӧзӧлгӧн («Туулу Алтай» ГТРК). Бу ӧйдӧҥ ала  Туулу Алтайдыҥ радиозы элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ текши тоозына кожулып, эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келиштире иштеп баштаган.  Компанияныҥ бойында дезе јаан јаҥыртулар эдилген. Ишти јаҥырта тӧзӧӧр амадула «Туулу Алтай» ГТРК 1999 јылда каланыҥ «Радио МЕГА» деген радиоканалын ачып јат. УКВ-диапозондо иштеп турган бу радиоканалдыҥ  јетирӱлик-кӱӱлер аайынча берилтелери кыска ӧйдиҥ туркунына республиканыҥ тӧс калазыныҥ эл-јоны ортодо сӱрекей јарлу боло берген.

2005 јылдыҥ чаган айыныҥ баштапкы кӱнинде дезе «Телекӧрӱлтелердиҥ ле радиоберилтелердиҥ бастырароссиялык государственный компаниязы» деп адалган федерал государственный унитар предприятиениҥ филиалы тӧзӧлгӧн. Бу ӧйдӧҥ ала «Туулу Алтай» ГТРК-ныҥ радио аайынча берилтелери  «Россияныҥ радиозы» деген радиоканал ажыра ӧткӱрилип башталган. Ленталарды дезе цифровой эп-аргалар солыган. Тургуза ӧйдӧ радионыҥ корреспонденттери ижинде  магниттӱ пленкалардыҥ ла магнитофондордыҥ ордына кажызы ла таҥынаҥ компьютери тузаланып јадылар. Радионыҥ кӧмзӧзинде јуулган  байлык материалдар тургуза ӧйдӧ чыҥдыйы бийик ле узак ӧйдиҥ туркунына тузаланатан цифровой бӱдӱмге кӧчӱрилет.

«Туулу Алтай» ГТРК-ныҥ радиопрограммалары анайда ок 2011 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 20-чи кӱнинеҥ ала «Маяк» деген государственный јетирӱлик ле кӱӱлик радиостанцияда чыгып баштаган. «Маяк» база ВГТРК-ныҥ филиалы болуп јат. Јербойыныҥ радиоберилтелери бу радиостанцияда иштеер кӱндерде кажы ла бир саааттыҥ учында 10 минуттыҥ туркунына ӧдӧт. Амыраар кӱндерде дезе берилтелер 55 минутка улалат. Бӱгӱнги кӱнде Россияныҥ радиозы 105.00 FМ толкуда иштеп јат. «Маяк» радиостанцияда  болуп турган јербойыныҥ берилтелерин база    FМ толкудаҥ угар арга бар.

Эҥ артыктарына — кайралдар

Ӧткӧн неделеде Горно-Алтайскта Туулу Алтайдыҥ  радиозыныҥ  баштапкы  берилтелери башталганынаҥ ала 85 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуун ӧткӧн. Алтай Республиканыҥ удурумга башкараачызы Олег Хорохордин бу јаан байрамла «Туулу Алтай» ГТРК-ныҥ ишчилерин уткыган.

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурмга бӱдӱрип турган О. Хорохордин бойыныҥ уткуулду сӧзинде калганчы јылдарда  элбек јетирӱлер эдип турган эп-аргаларда јаҥы бӱдӱмдӱ иштер табылып та турган болзо, је текши прессаныҥ ла радионыҥ учуры эл-јон ортодо эмдиге јетире јылыйбаган деп темдектеген. Оныҥ айтканыла, мында бастыра неме, ӧскӧ иштерде чилеп ок, улустыҥ јайалтазынаҥ, кӱӱнинеҥ ле бойыныҥ керегиниҥ узы болгонынаҥ камаанду. «Туулу Алтай» ГТРК-ныҥ радиозыныҥ ӧмӧлигинде бу јанынаҥ ончозы јакшы. Слер 85 јылдыҥ туркунына радиодо болгон берилтелерди чеберлеп, чыҥдыйы бийик, јилбилӱ ле солун программаларды эфирге чыгарарын тӧзӧмӧлдӱ јеткилдеп јадыгар. Слердиҥ материалдарыгар кӧп тоолу конкурстарда јеҥӱлӱ јерлер алган. Радиоугаачылар корреспонденттердиҥ белетеген берилтелерин јаантайын энчикпей сакып јадылар» — деп,  О. Хорохордин айткан.

Республиканыҥ удурумга башкараачызы кӧдӱриҥилӱ јуунныҥ туружаачыларына јакшы иш, јилбилӱ ӱлекерлер, солун баштаҥкайлар, бийик билгирлер ле бӱгӱнги ӧйдӧҥ артпас јалтанбас алтамдар кӱӱнзеген. Бу јуунда эҥ артык иштӱ корреспонденттерге кайралдар ла сыйлар табыштырылган. «Туулу Алтай» ГТРК-да узак јылдардыҥ туркунына кӧрӱмјилӱ ле јозокту иштеп келген телерадиоберилтелердиҥ јетирӱлер аайынча программаларыныҥ службазыныҥ шеф-редакторы Владимир Попошев Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан. Јетирӱлердиҥ программаларыныҥ ӧткӱреечизи Сергей Булгаковко дезе Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ Быйанду самаразы табыштырылган.

О. Хорохординиҥ уткуулду сӧстӧрине ВГТРК-ныҥ генеральный директорыныҥ ордынчызы — тергеелер ортодогы департаменттиҥ башкараачызы Рифат Сабитов ло «Туулу Алтай» ГТРК-ныҥ директоры Татьяна Кончева база јӧмӧшкӧндӧр.  Рифат Сабитов бойыныҥ куучынында бӱгӱнги кӱнде радионыҥ берилтелерин Алтай Республиканыҥ бастыра јурттарында угар арга бар деп темдектеген. Ол «Россияныҥ радиозы» деп радиостанцияла кожо бӱдӱрип турган ӱлекерлер керегинде айткан. Јаҥы ӱлекерлер ичкери јерде элбеде тарказа, улус Алтай Республика керегинде оноҥ кӧпти угар аргалу болор деген. Москвадаҥ келген айылчы бу ӱлекерлер ажыра  инвесторлорды ла туристтерди јилбиркедип, олорды Туулу Алтайга кӧптӧдӧ тартып алар аргалар бары керегинде куучындаган.

Кӧдӱриҥилӱ јуун Алтай Республиканыҥ јайаан ӧмӧликтериниҥ ле «Туулу Алтай» ГТРК-ныҥ (эмдиги ады —«Эл Алтай» ГТРК) ишчилериниҥ кожо белетеген јилбилӱ ойын-кожоҥыла тӱгенген.

А. АДАРОВ

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары