Алтайдын Чолмоны

Калык јуулган јалаҥда кайкалду маргаан шакпырты

16.07.2019

Бу јуукта газетте Оҥдой аймакта Кӱпчеген јурттыҥ јанында Кер-Кечӱ деп јерде «Кӧк-Бӧрӱ» ойын аайынча ӧткӧн Алтай Республиканыҥ чемпионадынаҥ белетелген репортаж кепке базылган эди. Бӱгӱн куучын-эрмекти улалтып, бичимелдиҥ адакы — экинчи бӧлӱгин јарлайдыс.

Чемпионаттыҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазында С. Тузачиновты Кӧк-Бӧрӱ ойынныҥ республикан федерациязыныҥ баштапкы президенти, Россия Федерацияныҥ Государственный Думазыныҥ депутады И. Белеков, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱлик, культура, спорт, јашӧскӱримниҥ политиказы, јондык биригӱлер ле элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар аайынча комитединиҥ јааны В. Уханов, Кыргыз Республиканыҥ президентиниҥ эмиграция аайынча службазыныҥ советниги К. Акаев, Оҥдой аймакта Кӱпчегендеги ле Јолодогы јурт јеезелердиҥ јаандары В. Мандаев ле А. Ялбаков уткып, Кӱндӱлӱ грамоталарын, Быйанду самараларын ла баалу сыйларын табыштыргандар. Ачылтада Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи Б. Байрышевтиҥ ле Мерген Тельденовтыҥ кай кожоҥдоры јаҥыланган.

Финал ойында «Оҥдой» ло «Улаган» деп командалар тушташкан. Курч тартыжуныҥ кийнинде јеҥӱни 3:1 тооло Урсул ичиниҥ спортчылары алган. Ӱчинчи јер учун «Ирбис» ле «Чике-Таман» ойногон. Мында «Ирбис» јеҥген. Кӧк-Бӧрӱниҥ ортозында ат јарыштыҥ маргаандары база ӧткӧн.

Чемпионатта јаргычылардыҥ ижин Э. Тепуков билгир башкарган. Комментатор-ширтеечи болуп Р. Танытпасов једимдӱ иштеген. Адылу маргаандарды сыйларла, акча-манатла, кайралдарла кӧп аргачылар, билелер ле таҥынаҥ улус јӧмӧгӧндӧр. С. Тузачиновтыҥ билези ат јарышта таҥынаҥ башка сыйларын тургускан. А. Ялбаковтыҥ башкарган «Кӱнниҥ ийдези» деген ООО чемпионаттыҥ тӧс спонсоры болгон.

(Башталганы 51-чи номерде)

С. С. Тузачиновтыҥ чыкканынаҥ ала 75 јажына учурлалган республикан турнирде турушкан спортчылардаҥ Оҥдой аймактыҥ јашӧскӱриминиҥ, Улаганныҥ, Јоло јурттыҥ ла Новосибирский областьта јаткан кыргызтардыҥ «Кӧчкӱндер» деп командалары керегинде баштапкы бичимелде элбеде айдылган эди. Бӱгӱн кычыраачыларды арткандарыла кыскарта да болзо таныштырар керек деген шӱӱлтеге келдим.

Оҥдой јурттыҥ база бир командазы «Ирбис» деп адалат. Капитаны Евгений Шалданов. Бу команда 2010 јылда Эл Ойында экинчи јер алган. Олордо Кыргызстанда ӧткӧн Телекейлик ойындарда турушкан ченемелдӱ спортчылар база бар. Ийинниҥ командазы дезе 2008 јылда тӧзӧлгӧн. Јиит команданыҥ турчыларын «Кӧк-Бӧрӱге» Роберт Берегошев тазыктырат. Каракол јурттыҥ кӧкбӧрӱчилери бойыныҥ командазын «Ак-Барс» деп адап алгандар. «Кӧк-Бӧрӱ» ойын аайынча спорттыҥ узы Чингиз Судуевке баштаткан бу команда быјыл «Чике-Таманныҥ јазы» деген фестивальда јеҥӱ алган. Маргаандардыҥ ээлери Кӱпчеген јурттыҥ «Чике-Таман» деп командазын туй ла ӱч јыл мынаҥ кайра тӧзӧгӧндӧр. Ол 2016 јылда болгон Эл Ойынныҥ туружаачызы. «Кӧк-Бӧрӱде» самбодо, алтай кӱреште кӧрӱмјилӱ једимдерге једип, спорттыҥ устары деп адаткан капшуун ла бӧкӧ јииттер база туружып турганын темдектеер керек.

Эреен јайдыҥ ичинде Кер-Кечӱ деп јердиҥ элбек јалаҥында болгон маргаандар башка-башка санаалар артырды. Је бачымдабактар. Олор керегинде тӧмӧндӧй айдылар. Эмди дезе ойто ло турнирдиҥ ачылтазына бурыларга турум. Алтай кайдыҥ јебрен кӱӱлери јаҥыланган бу куулгазынду ачылтаны јаҥыс баатырлар керегинде айдылган чӧрчӧктӧрдиҥ јолдыктарыла јурап айдардаҥ башка.

Тӱрк калыктыҥ уулдары

Тӱмен кептӱ чубашты.

Јазалду аттар киштежи

Јеезелӱ ойынды баштады.

Ӱзеҥилер тебижи —

Изиген аттар тыныжы,

Ӱзе тартып энчини

Чупча согот бирӱзи.

Кӧк теҥери аҥданып,

Ат кӧзинде суркурайт.

Кӱнниҥ чогы чарчалып,

Казан тӱбинде јажынат.

Кандый сӱрлӱ јолдыктар. Теҥери де бу кӱндерде ап-айас туруп јат. Кӱнниҥ чокторы чындаптаҥ ла чарчалып, јалаҥда тургузылган је ле деген кӧӧш казандардыҥ тӱбинде јажынып ойноп тургандый. Је торко јайдыҥ чӱмдӱ бу байрамында, Алтай Республиканыҥ «Кӧк-Бӧрӱ» аайынча байгалу чемпионадында, аймактыҥ башкараачыларынаҥ бир де кижи болбоды. Онызы јуулган эл-јонды алаҥ кайкатты. Ол кӱндерде республиканыҥ тӧс калазында тергеениҥ спортчыларыныҥ кичӱ олимпий ойындары ӧткӧн. Эки јаан маргаан бой-бойына камдалажып, јамылу улуска, айса болзо, чаптыгын јетирген. Олимпиаданы ла «Кӧк-Бӧрӱниҥ» чемпионадын бир ле ӧйдӧ ӧткӱргени алаҥзулу деп кӧрӱнди. Је аргымактардыҥ бијезин кӧрӱп, ого сӱӱнип, «карыкчалду» санаалар ак јуҥ кар чылап кайылып, чӱрче ле јоголып калды. Јалаҥда тоозын-тобрак «кайнап», ӱзеҥилер тебижи тыҥыган сайын тал-табыш там јаанады:

Ай-уй, јеҥӱчил јерлер учун кемдер тартыжар? «Кӧчкӱндер» бе? Айса Алтай Республиканыҥ кӧп катап чемпиондоры «Улаган» ба? Је маргаандардыҥ ээлери улалып јӱрер кубокты бойлорында да артыргызар тапту. Чур-чуманак анайып ӱч тӱнге ле ӱч кӱнге улай улалган. Јеҥӱ учун тартыжатан командалардыҥ аттары бу чемпионатта јаҥыс ӱчинчи кӱнде јарталган. Быјылгы турнирдиҥ тыҥ деген командалары «Кӧчкӱндер» ле «Оҥдой» финалга чыгары учун теҥ-тай тартышкандар. Бу туштажуда ойынныҥ тӧс лӧ ӱзеери ӧйи кайымла тӱгенген. Сӱрекей ӧкпӧӧриштӱ тартыжу болгон деп айдар керек. Маргаандардыҥ баш јаргычызы Эзендей Тепуков «Кӧк-Бӧрӱниҥ» ээжилери аайынча буллит јарлап јат. Футболдо — пенальти. Кӧк-Бӧрӱде, хоккейде ле чилеп, буллит. Стадиондо тал-табыш там тыҥыйт. «Оорычылар» кыргызтар ла алтайлар учун теҥ-тай «оорыйт». Ыраак јердиҥ спортчыларын килеп те турган улус бар. Јолой олордыҥ кӧлӱги сынган. Оноҥ улам аттарын экелип болбой, ойто кайра аткаргандар. Бу ла шылтактаҥ улам бойлоры турнирге оройтып келгендер. Маргаандарда, арга јокто, Оҥдойдыҥ аттарыла туружып јадылар. Ӱренишпеген, темикпеген малла јакшы ойын кӧргӱзери кӱч болбой база. Је олор ченемелдӱ кӧкбӧрӱчилер.

Буллите јеҥӱни учы-учында 5:4 тооло Оҥдойдыҥ јуунты командазы ушта соккон! Айылчы команданыҥ туружаачыларыныҥ бирӱзи уулакты казанга јетире чачып болбогон. Оны кӧӧшкӧ кӧҥкӧрӧ саларга не аайлу чырмайыш болгон. Казанды айландыра тоозын-тобрак борлоп кайнайт. Ойынга темигип калган аттар бой-бойын ийдижет! Ӱзеҥилер тебижи — изиген аргымактар тыныжы — кызыл ӧрт чырайлар — ончозы колышкан! Уулак дезе ол ло јеринде, казанныҥ кырында. Мындый јастырыш айылчы команданыҥ финалга јолын туйуктаган. Спорт ол спорт ине. Мында ӧскӧ канайдар да арга јок. Бӱгӱн сен јеҥӱни сооро тудуп, ычкынгаҥ, эртен, айса болзо, макка кӧдӱрилип, ойто ло бий болорыҥ. «Оҥдой» команданыҥ «оорычылары» јеҥил тынат. Јерлеш спортчылар — финалда.

Эртенгизинде финалда 1-2 јерлер учун «Оҥдой» ло «Улаган» деп командалар тартышкан. Улаганныҥ эҥ артык кӧкбӧрӱчилериниҥ бирӱзи Айдар Олчонов, командазын баштапкы ла минуттаҥ ала маҥ бажына кӧдӱрип, јеткерлӱ табарулар тӧзӧп, уулакты казанга тӱрген-тӱкей кийдирерге јӱткийт. Баштапкы таймда «Оҥдойго» кӧп лӧ сабазында шибееленерге келишкен. Амырын билбес Айдар Олчонов ойынныҥ 15-чи минудында ээчиде база бир табару тӧзӧп, уулакты казанга бойы кийдире чачат. Тоо 1:0. Улаганныҥ командазы республиканыҥ кӧп катап чемпиондоры. Олорго удурлажарга андый ла јеҥил эмес. Је баштапкы таймныҥ учына јетире 2 минут ӧй артарда, Анатолий Покошев кайым эдип јат — 1:1. Экинчи таймда маргаанныҥ ээлери ойынын чик јок эрчимделтип, табаруларды бойлоры баштайт. 16-чы минутта Эзен Каймин ле Кӱрмел Кыдыев тооны 2:1 эдип кубултат. 19-чы минутта дезе бу турнирдиҥ эҥ артык табараачы-бомбардири Анатолий Покошев уулакты «Улаганныҥ» кӧӧш казанына база катап кийдире чачып, Оҥдой аймактыҥ јуунты командазына јеҥӱ экелип јат. Комментатор-ширтеечи Ратмир Танытпасов јардак ӱниле «Финалда 3:1 тооло «Оҥдой» јеҥген!» — деп јарлайт. Урсул ичиниҥ јуунты командазы учун бу турнирде Јолоныҥ, Кеҥиниҥ, Караколдыҥ ла Кӱпчегенниҥ ченемелдӱ кӧкбӧрӱчилери ойногон деп айдар керек. Анатолий Покошев турнирде удурлажаачыларыныҥ казанына бастыра 9 гол кийдирип, быјылгы чемпионаттыҥ рекордын тургускан. Евгений Шалданов ло Айдар Олчонов дезе 8 уулактаҥ кийдиргендер. «Ирбис» ле «Чике-Таман» ӱчинчи ле тӧртинчи јерлер учун тартышкандар. Мында јеҥӱни 2:1 тооло «Ирбис» алган.

«Кӧк-Бӧрӱ» ойын ла спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча Россияныҥ биригӱзиниҥ президенти Кристина Карамышина кӧӧш казанды айландыра болгон тартыжуларды лапту ширтеп, Кер-Кечӱде ӧткӧн маргаандарга бийик баа берген. Барнаулдаҥ келген бу эпши «Кӧк-Бӧрӱни» бистиҥ ороондо спорттыҥ национальный бӱдӱми эдип јарлаарга оны спорттыҥ министерствозында окылу темдектедер керек деп айдат. Тургуза ӧйдӧ ол маргаандарда јӱк ле ойын аайлу ӧдӱп јат. Алтай Республиканыҥ федерациязы керегинде айтса, ол бӱгӱнги кӱнде ороон кеминде окылу темдектеткен ле маргаандар ӧткӱрерге јараду алган сок јаҥыс јондык биригӱ болуп јат деп айдар керек. Кристина Олеговнаныҥ темдектегениле, «Кӧк-Бӧрӱни» Россияда спорттыҥ национальный бӱдӱми эдип јарлаарга оны 49 тергееде таркадып ӧскӱрер керек. Бӱгӱнги кӱнде оныҥ Барнаулда тӧзӧгӧн јондык биригӱзи бу суракла кӧндӱре иштеп турган эмтир. Јондык биригӱге тургуза ӧйдӧ тенгелӱ, арлудаспак, аттыҥ ӱстинеҥ ок-јаала адыш, ийттердиҥ јарыжы, куштардыҥ аҥдажы деген ойындар ла бир канча ӧскӧ дӧ бӱдӱмдер кирип јат деп уктым. Сибирьдиҥ калыктарыныҥ ортозында элбеде таркаган алтай шатраны бу маргаандардыҥ тоозына база алар керек. «Кӧк-Бӧрӱ» ойын дезе бӱгӱнги кӱнде јаҥыс ла бистиҥ республикада элбек јол алынган. Бисте командалардыҥ тоозы он алтыга једип јат. Башкортостанда алты, Новосибирский областьта эки команда тӧзӧлгӧн. «Кӧк-Бӧрӱни» Красноярский крайда, Московский ле Иркутский областьтарда база ойногылап јат.

Спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча Россияныҥ биригӱзиниҥ президенти тӱрк калыктардыҥ јебрен ойыныла татарлар база јилбиркеп баштаган деп айдат. Айдарда, удабас биске удура ичкери јерлердиҥ командалары туруп чыгар. Тискинди колдоҥ ычкынбас керек. «Кӧк-Бӧрӱге» республика ла аймактар кеминде јаан ајару эдери туура салбас керектердиҥ бирӱзи болор учурлу деп сананып турум. Айса јастырып турум ба? Бойыныҥ ӧйинде эл-јон ортодо бу ойын керегинде удур-тедир шӱӱлтелер кӧп лӧ айдылган эди. Кер-Кечӱде болгон маргаандарда Алтыгы Талдудагы јурт јеезениҥ јааны Данил Кохоев алдында Каракол ичинде ат јарышла атту-чуулу Аргымай Кульджинниҥ сыйы республикан маргаандар ӧдӧтӧн болгон, эмди бу турнир ундылган деп чӧкӧгӧндӱ куучындаган эди. Ол тушта Јаан Ӱлегем ле Кадын суулардыҥ бириккенинде турала, калак ла калак, учы-тӱбинде барып, «Кӧк-Бӧрӱ» ойынла база ла мындый болуп калбазын деген санаалар эбелген јокпо.

Кер-Кечӱде јылдыҥ сайын рафтингле «Ак талай маргаан» деген бастырароссиялык маргаандар ӧткӱрилет. Бу турнирде јеҥӱ алган спортчылар Россияныҥ јуунты командазына кирип, телекейлик чемпионаттарда туружат. Эмди бу јерде «Кӧк-Бӧрӱ» аайынча база бир јилбилӱ маргаандар ӧдӧт. Кӱпчегендеги јурт јеезениҥ јааны Владимир Мандаев спорттыҥ национальный бӱдӱмдерин ӧскӱрерге јаан иш ӧткӱрип јат деп айдар керек. Стадион Чуйдыҥ јолыныҥ сыраҥай ла јаказында сӱрекей эптӱ јерде туруп јат. Ӧрӧ-тӧмӧн јорыктаган туристтер Кер-Кечӱде токтоп, кӧкбӧрӱчилердиҥ маргаандарын јилбиркеп кӧрӧт. Бӱдӱретен иштер мында база ас эмес. Стадиондо аймак, республика, бастырароссиялык ла телекейлик кемдӱ маргаандар ӧткӱрерге, оны јазаптыра чыныктап, јазап алар керек. Ол кӱндерде кӧлӱгимле Кӱпчегеннеҥ Кер-Кечӱ јаар јолой чубашкан уулчактарды тартып божободым. Санаковторды, Очердяковторды, Кухаевтерди, Моносовторды… Кезиктерин ундып салдым. Балдар «Кӧк-Бӧрӱле» јилбиркеп турганда, ондо келер ӧй бар деген санаалар келди. Кер-Кечӱде болуп турган маргаандарды республикада бу бӱдӱмди тӧзӧгӧн лӧ ого јол берген С. С. Тузачиновтыҥ ады-јолыла колбоп, оны мынаҥ ары не јаҥжыктырбас?

Арутай Адаров

Э. Тепуковтыҥ фотојуругы