Алтайдын Чолмоны

Пазырыктыҥ тӱгенбес кайкалдары

16.07.2019

Озодо јылдарда казылган, эмди ташталып, јолдордыҥ јанында бороргон, сӱрее-сек тӧгӧтӧн јер болуп ташталган корумдар Алтайыстыҥ кеен ӧзӧктӧринде кӧп. Је бу мӧҥкӱлердиҥ јажыттары эмди де ас эмес болгонын, олор јӱк чебер кӱӱндӱ улуска ачылганын Пазырыктыҥ корумдарында ӧткӱрген шиҥжӱ ле јазал иштер керелейт.

«Пазырык культура» ачылган

Пазырыкта баштапкы казынты иштерди Орус музейдиҥ этнографиялык бӧлӱгиниҥ Алтайский экспедициязыныҥ бир бӧлӱги 1929 јылда баштаган. Экспедицияны С. И. Руденко баштаган, казынты иштерди М. П. Грязнов башкарган.

Ӧткӧн чактыҥ 20-зинчи јылдарында бу јерде улус јӱк атту јӱретен, кӧлӱк јолдор јок болгон. Археологтор корумдардыҥ јанында ла јадып иштеген. Јуугында суу јок учун, оны таҥ атту тартарга келишкен, тоштолгон оролордо јаткан межиктерди, ондо јаткан улусты кайылтарга база суу керек болгон. Корум казарга јолой јалдап алган улузы уур-кӱчтерге чыдашпай, бир неделениҥ бажында јана берген. Оныҥ учун јербойыныҥ улузын болушка кычырган.

Баштапкы каскан корум туку јебренде тонолып калганы јарталган, ондо јууган улустыҥ сӧӧк-тайагы да јок болгон, је коштойында 10 ат јаткан јер ле олордыҥ јепсели бӱткӱлинче артып калган. Казынты иштер тӱгенген кийнинде, алтайлар аттарын берип, табылган эдимдерди Алтын-Кӧлдиҥ јарадына јетирерге болушканы керегинде М. П. Грязнов быйанду эске алып туратан. Оноҥ ары археологтор кемелӱ ла саалдарлу кӧлди кечип, Бий суула Бийскке, оноҥ поездтӱ Ленинградка јеткен. Јаҥар айда, кар јада берерде, корумнаҥ чыгарган межикти ле аттарды Пазырыктаҥ чанактарла чыгара тарткандар.

1930-чы јылдарда, Орус музейдиҥ этнографиялык бӧлӱги јаҥырта тӧзӧлӧрдӧ, Пазырыктаҥ апарган эдимдер Государстволык Эрмитажка табыштырылган. Олорды баштап ла 1934 јылда кӧрӱге чыгарган ла бу кӧрӱге јилбӱ јаан болгон. .Је казынтылардыҥ башкараачылары ондо турушпаган: С. И. Руденко 1930 јылда айду-
кысташка кирип, 1934 јылда јайымга чыккан, 1945 јылдаҥ ала ол СССР-дыҥ Билим Академиязыныҥ Материальный культураныҥ тӱӱкизиниҥ институдында иштеген. М. П. Грязнов 1933 јылда репрессияга кирген ле јӱк 1936 јылда јайымга чыккан, 1937 јылдаҥ ала Государстволык Эрмитажта иштеген.

Пазырыкта казынты иштер јӱк јууныҥ кийнинде улалган. 1948 јылда С. И. Руденко башкарган экспедицияга Государстволык Эрмитаж кожулган. 1948 јылда 3-чи ле 4-чи, 1949 јылда 5-чи, 6-чы, 7-чи ле 8-чи корумдар казылган. Казынты иштерге чыгарган акча ас болгон, бастыра иш кызыл колдыҥ кӱчиле эдилген.

Пазырыкта ончо каскан корумдар јебренде тонолгон до болзо, је мӧҥкӱге кирген суу тоҥуп, агаштаҥ, сӧӧктӧҥ, тередеҥ, кийистеҥ, бӧстӧрдӧҥ эткен эдимдер ӱрелбей арткан. Эмдиги ӧйдиҥ улузына 2000 јылдаҥ ажыра јаткан улустыҥ кеп-кийими, эдинген-тудунганы, адыныҥ јепсели ле о. ӧ. јаҥыс та ӱрелбей-чирибей јеткени эмес, је анайда ок кеен-јаражы, эткен бийик узы кайкал болуп јат. Олор Алтайдыҥ јебрен кӧчкӱндериниҥ јебрен Кыдатла, Иранла, Индияла, Казахстанла, Орто Азияла, Кара талайга јетире јаткан калыктарла колбузын керелеген. Бу казынты иштер, олордо табылган эдимдерди шиҥдегени јаҥы — «пазырык культураны» ачар арга берген.

Эмдиги билимниҥ јетирӱлериле, пазырык культураныҥ улузы бистиҥ эрадаҥ озо V-III чактарда Туулу Алтайдыҥ ла одоштой јаткан Монголияныҥ, Казахстанныҥ јерлеринде јаткан.

Пазырыктыҥ 1-кы корумында салган ээр-ӱйгендӱ 10 аттыҥ экӱзиниҥ бажы-јӱзине чӱмдӱ амадай-маскалар кийдирип, јал-куйругын кееркеткени олорды мӱӱстӱ ле канатту саҥ башка тындуларга тӱҥейлеген. 2-чи корумга суу тонолордоҥ озо кирип тоштолгон учун, мында јаткан эпшиниҥ јерлик аҥдардыҥ терезинеҥ эткен тондоры, јарангыштары, кӱскӱлери, той балкаштаҥ, агаштаҥ ла сӧӧктӧҥ эткен айак-казаны, кендирбаш тартатан каҥза-јазалы бистиҥ ӧйгӧ јеткен. Мында јаткан эр ле эпши кижиниҥ эт-терези јуруктарла (татуировка) јуралган болгон.

5-чи корумда јаткан эр ле эпши кижиниҥ эди база јуруктарлу болгон. Алтын-мӧҥӱн эдимдерди тонокчылар апарган да болзо, одоштой ат салган «кыптагы» табынтылар: кебистер, баалу-чуулу бӧстӧрлӧ кыптаган токумдар, кийистеҥ эткен куулар јебрен абра … – бу ончозы бӱткӱл бойы арткан.

Пазырыктыҥ корумдары: озогызы ла эмдигизи

Пазырыктыҥ атту-чуулу корумдарын корыыр ла орныктыра јазаар ӱлекерди («Музеефикация и популяризация царских курганов Пазырыка (Алтай, скифское время)» Улаган аймакта јаткан телеҥиттердиҥ «Кӱн» деген биригӱзи билимчилерле кожо белетеген. Оны Президенттиҥ гранттарыныҥ кӧмзӧзи акчала јӧмӧгӧн лӧ темдектелген иштерди бӱдӱрери экинчи јыл ӧдӱп јат.

Кичӱ изӱ айдыҥ 5-чи кӱнинде Улаган јуртта бу ӱлекер аайынча бӱдӱрген иштерле таныштыру-јуун ӧткӧн. Ол анайда ок Пазырыктыҥ 1-кы корумын касканыныҥ 90 јылдыгына ла табылган эдимдериле анчада ла јарлу 5-чи корумды касканыныҥ 70 јылдыгына учурлалган.

Ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱреринде турушкан ӧмӧликтердиҥ бирӱзи – Государстволык Эрмитаж (Санкт-Петебург). Телекейлик јарлу билим ле культуралык бу учреждениеде «Пазырыктыҥ коллекциязыныҥ» коручылы болгон Елена Степанова «Пазырыктыҥ мӧҥкӱ-корумдары» деген буклет-бичигиле јуулган улусты таныштырган.

Пазырыктыҥ корумдарынаҥ чыгарган эдимдерди орныктыра јазаар иш 1950-чи јылдарда башталып, эмдиге јетире ӧткӧнин Елена Степанова куучындаган. Онойдо, 5-чи корумнаҥ чыгарган эр ле эпши кижиниҥ эдинде јуруктар 10 ло јыл кире мынаҥ кайра эмдиги ӧйдиҥ эп-аргаларыла (съемки в ультракрасном свете) ӧткӱрген шиҥжӱлерде чыгып келген. Сӱрекей чӱмдӱ эдип кееркеткен кийис чулук-носокторды, бӧрӱктерди, аттыҥ кезик јепселин табылган оок ӱзӱктердеҥ јууп, орныктырар иш ӧткӧн. Елена Владимировнаныҥ айтканыла, бу иш улалып јат. Ол Алтай Республиканыҥ устарыныҥ Пазырыктаҥ табылган эдимдерди эмдиги ӧйдӧ орныктырып эткен бийик узын аҥылап темдектеген. Пазырыктаҥ чыккан арфаны (тургуза ӧйдӧ мындый ӱч јебрен арфа бар: Пазырыктыҥ, Башадардыҥ ла Јаламанныҥ) орныктырар иштер ӧдӧт. Пазырыктыҥ кийис кебизиниҥ тӱп-тӱҥей копиязы (оныҥ кеми 30 квадратный метр) тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ Эл музейинде илилген. «Пазырыктыҥ корумдарын толо шиҥдеер ле орныктырар ӱлекер – ӧйинде эдилген сӱрекей керектӱ иш» – деп, Елена Степанова јуунда айткан.

Ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱреринде турушкан база бир ӧмӧлик – Горно-Алтайсктагы университет. ГАГУ-ныҥ баш билим ишчизи, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Никита Константинов Пазырыктыҥ корумдарында 2017 јылдаҥ бери иштеп јат. Мындагы билим шиҥжӱ иштерде орооныстыҥ башка-башка калаларынаҥ бойыныҥ кӱӱниле келген специалисттер ле волонтерлор иштегенин ол јуунда айткан.

Пазырыктыҥ табынтылары бастыра телекейге јарлу, билимчилердиҥ јилбӱзи олорго айдары јок јаан. Олорды корып, јаантайын шиҥдеп, орныктырып јадылар. Је бу ла ӧйдӧ корумдардыҥ бойыныҥ айалгазы јакшы ла эмес, туура јерлердеҥ келип турган билимчилерге олорды кӧргӱзерге уйатту да болуп јат деп, ол куучындаган.

Н. А. Константиновтыҥ айтканыла, каан-башчылардыҥ мӧҥкӱлерин туткан бу јер озодо сӱрекей кеен-јараш болгон. Корумдардаҥ тӱндӱк јаар кӧӧжӧ таштар чӧйилген, олор эмди јок. Кӧп оок кереестер ӱрелип, јоголып јат. Казылган корумдардаҥ башка, Пазырыкта база 200-теҥ ажыра кереес бар, ол тоодо скиф ӧйдиҥ кийниндеги чактардыҥ кереестери. Озодо бу јерде корумдарды каскан археологтор јӱк тӧс оро-«кыптарды» шиҥдеген ле ондо јаткан эдимди апарган. Олордыҥ кийнинде казып чачылган кереестер, јебрен тоормошторлу оролор, чачылган таштар арткан. Анчада ла јаан каршуны кереестерге кӧлӱктерлӱ улус јетирет, олор корумдарды эбире кӱӱнзеген ле јерле маҥтадып, јолдоп турганынаҥ улам, кезик кереестерди јӱк јазап ајыктаган кижи танып табар деп, билимчи темдектеген. Анайда ок туристтер јаткан таштарды собурып, олордоҥ «пирамидки» деген чогунтылар эдерге сӱӱйт. Пазырыктыҥ корумдары база мындый «пирамидкаларла» бӱркелген.

Јаан корумдар эки «кыпту», олордыҥ тереҥи 4 метр, ӱстинде чоккон таштары база 4 метр кире болгонын Никита Александрович Пазырыкта кӧргӱскен. Мӧҥкӱ сӧӧк јаткан ородо тоормоштордоҥ салган јебрен стене бӱткӱл бойы турганча. Пазырыктыҥ корумдары бӱгӱн де билим учурын јылыйтпаган. Корумды эбире јерди арчыырда, јанында от салган јерлердиҥ орды ла таштардаҥ салган, байла, чӱм-јаҥ ӧткӱрген јерлер кӧрӱнип келген, бирӱзинде – тындулардыҥ ӱстине таштар чогуп салган сӧӧктӧри јаткан, экинчизинде – темир кайылтканынаҥ арткан шлак. Ороныҥ бойында јебрен кийистиҥ ӱзӱктери, темир јазалдыҥ сыныктары ла о. ӧ. оок-теек немелер учурайт.

Никита Константиновтыҥ айтканыла, Алтайдыҥ казылган корумдарында билим шиҥжӱлер ӧткӱрер ле бу корумдарды орныктырып јазаар некелте турат. Ӱлекер бу ишти ченеер ле баштаар арга берген.

Тӧрӧл јериниҥ тӱӱкизи керегинде јетирӱлерди кӧп јылдарга јууп иштеген краевед, ӱредӱчи Валерий Адагызовтыҥ Пазырыкта айылчыларга айткан куучыны сӱрекей јилбилӱ болгон.

Оныҥ айтканыла, Пазырыктыҥ 1929 јылда казылган 1-кы корумынаҥ ӱрелип јыдыган 9 ат чыгарган деп бичик јетирӱлерде айдылат. Је казынты иштерди кӧргӧн, ондо турушкан јербойыныҥ јаан јашту улузыныҥ эске алганыла, кан-јеерен ӧҥдӱ бу аттар бир де ӱрелбеген, тоҥып калган болгон. 1948 јылда каскан 5-чи корумнаҥ база тоҥып калган аттар чыккан, олордыҥ бирӱзиниҥ ичин јара кезип кӧрӧрдӧ, карын јуузы да ӱрелбегенин Мамаев Иосиф деген кижи куучындаган. Кӧлӱк јолдор ол ӧйлӧрдӧ бу јерде јок болгон, оныҥ учун аттарды мында ла таштап ийгендер ле јерлик аҥ-куш сегин тажый берген. 1-кы корумда јууган эр ле эпши кижиниҥ колдорын кезе чаап койгон болгон, мыны јебренде тонокчылдар эткен болор.

1949 јылда Пазырыктыҥ 2-чи корумы казылган ла ондо эр ле эпши кижини тапкандар, эр кижиниҥ терезиниҥ ӧҥи де кубулбаган деп айдыжат. Олорло коштой тере каптарда сӱттеҥ эткен аш-курсак: быштак, аарчы, курут, башкалай – аарчылу сарју јаткан. С. И. Руденко олорды керектебей, туура салып койгон. Олор кӱнге ээрий берерде, аарчылу сарјуны јербойыныҥ улузы озо баштап ийтке берип, оноҥ бойлоры амзаган эмтир – амтаны кубулбаган, эмдигидий ле болгон деп айдыжат. Бу корумнаҥ анайда ок кайнаткан этти салар тепши чыккан, бутту мындый тепшилерди бистиҥ јердиҥ улузы јуук ӧйгӧ јетире тузаланган. Јууган ӱй кижиниҥ кеби, агастыҥ, камдуныҥ, киштиҥ, мааныныҥ терезинеҥ эткен тондоры байлык болгон, јарангыштары ортодо јыламаштар јаткан, алтай ӱй улус бу ӧйгӧ јетире олорды эдинип јат.

«Что? Где? Когда?» деген телеберилтеде јебрен корумнаҥ чыккан тере ӧдӱктиҥ таманына пирит деген таштаҥ эткен јинјилер не кӧктӧлгӧн деген сурак болгонын, айса болзо, кем-кем кӧргӧн? Бот, ол ӧдӱктер Пазырыктыҥ 2-чи корумынаҥ чыккан. Пирит – сӱрекей кату таш, оноҥ јинјилерди кем эткен, канайда ойгон – бу сурактар эмдиге јарты јок артканча.

5-чи корумнаҥ чыгарган кебистерди ле ӧскӧ дӧ эдимдерди, аттарды корумнаҥ чыгарып турарда, олор той балкашка, тобракка уймалган, сӱрекей кирлӱ болгон деп, адазы куучындаганын В. М. Адагызов айткан. «Пазырыктыҥ корумдарын эмдиги ӧйдӧ каскан болзо, аттарды да, о. ӧ. ташталган кӧп немени корып алар эди. Казынтылардыҥ кийнинде бу тепсеҥ чачылган агашла бӱркелген јаткан. Адамныҥ эске алганыла, бир ле корумнаҥ 1200 кубометр тоормоштор чыгарып турарда, бодозогор, канча кире агаш ташталган. Бу совет јаҥ будына туруп келген, кудай јаҥды истеген ӧйлӧр. Балыктујулда церкве болгон, оныҥ шаҥ соккон јерин бузуп, церквени клуб эткен. Пазырыктыҥ корумдарынаҥ чыгарган тоормошторды јурттыҥ клубын, школды, контораны јылыдарга тузаланатан. Межиктерди база чыгара тартып болбогон. Эрмитажтагы межик – Оҥдой аймакта Башадардыҥ корумынаҥ. Тыт агаштаҥ ойып эткен бир межикти Чибитке јетире апарган ла ондо таштап ийгенин јербойыныҥ каргандары куучындаган. Оны Чуйдыҥ трагыла јорыктаган кӧлӱкчилер кыжыла машиналарын јылыдарга одырып салган. Сӱрекей кӱч, торо ӧй болгон ине. Улус курсакка болуп, корумдарды казарга јалданатан, нениҥ учун дезе иштеген улусты бир катап азырап, калаш берип туратан. Ишјалды акчала тӧлӧгӧн. Руденко 14 јашту бир уулчакка костюм да садып берген эмтир. Алтайыстыҥ атту-чуулу јурукчызы Игнат Иванович Ортонулов Руденкого кӧчӱреечи болуп иштеген. Ол ӧйдӧ бистиҥ улус орус тилди коомой билер болгон. Уулчактыҥ јакшы јуранып турганын кӧрӱп, С. И. Руденко оны кожо апарып, ӱредӱге де кийдирерге сананган. Је эне-адазы балазын ыраак јерге божодорынаҥ коркып, јӧпсинбеген.

Бис Руденкого ло Грязновко пазырык культураны ачканы учун быйанду јӱредис. Бистеҥ озо Оҥдой аймакта Шибеениҥ, Талдуныҥ скиф корумдары казылган, је ондогы јер бистеҥ јылу, мӧҥкӱлерде тош јок болгон учун божогон улусла кожо салган кӧп неме чирип-јыдып калган. Пазырык дезе талайдыҥ кеминеҥ 1400 метр бийикте јадат, казылган корумдардыҥ оролорында эмдиге кайылган тоҥ јердиҥ суузы јуулат…» – деп, Валерий Михайлович куучындаган.

Пазырыктыҥ табынтыларын ЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик учурлу энчиниҥ тооломына кийдирер иш керегинде јетирӱни јуунда ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча камыстыҥ Алтай Республикадагы комитединиҥ каруулу качызы, филология билимдердиҥ докторы Тамара Садалова эткен.

Чакка јуук ӧйгӧ Пазырыктыҥ корумдары ӱрелбей-сайалбай јатканы учун ол Улаган аймактыҥ улузына јаан быйанын айдып, мында јаткан эл-јонды «Пазырыктыҥ коручылдары» деп айдарга јараар деп темдектеген.

Кижиликтиҥ энчи-байлыгыныҥ тооломына «Пазырык культураныҥ эрјине-байлыгын» кийдирер иш 2000 јылдардыҥ башталарынаҥ бери улалып келгенин билимчи куучындаган. 2005 јылда Алтай Республиканыҥ делегациязы И. И. Белековтыҥ башкартузыла Парижте пазырык культурала таныштыруны сӱрекей бийик кеминде ӧткӱрген ле бу иш пазырык культураны, анайда ок кай энчибисти ороондор кеминде ичкерледерге јаан камаанду болгон. Тургуза ӧйдӧ пазырык культура телекейлик энчиниҥ озолодо тооломына кирген ле ол аайынча иш улалып јат.

Окылу бу ишле коштой республикада јондыктыҥ пазырык культурала колбулу јаан ижи ӧзӱп чыкканы кайкамчылу болгонын билимчи темдектеген. 2004 јылда Улаганда кайчылардыҥ курултайы ӧткӧн, ол ӧйдӧҥ бери тергеебисте јаҥыс та кайдыҥ устарыныҥ јаҥы ӱйелери эмес, је кай чӧрчӧкти айдар улус ӧзӱп чыккан ла кайчылардыҥ курултайларын ороондор ортодо ӧткӱрери јол алынган.

Пазырык культура албаты узаныш ууламјыга јаҥы јаан тебӱ бергенин, анчада ла Ӱкектеги корумдарды касканыныҥ јаҥылгазы алтай албатыныҥ санаа-кӧгӱзине јаан болгонын Тамара Садалова темдектеген. Пазырыкчылардыҥ јебрен кӱӱлик арфа ойноткызын орныктырар ӱлекер (башкараачызы Светлана Кинова), Пазырыктыҥ јебрен кийизин орныктырып эдер ӱлекер (башкараачызы Айсура Таханова), Пазырыктыҥ корумдарын толо шиҥдеп, орныктыра јазаар ӱлекер (башкараачызы Алена Маикова) Президенттиҥ гранттарын ла оныҥ јӧмӧлтӧзин алганы ­– акчала јондыктыҥ кандый ижин јӧмӧӧрин санаа-кӧгӱстӱ улус башкарып турганын керелейт.

Пазырыктыҥ корумдарында ӧткӱрген иштиҥ јаан учурын темдектеп, мындый ок иштерди Туйактуныҥ, Башадардыҥ, Шибеениҥ корумдарында ӧткӱрер керек деп, Тамара Садалова темдектеген. Ол анайда ок Калбак-Таштагы ла Јалаҥаштагы петроглифтерди корыыр ишке аҥылу ајару эткен. Алтайда туризм ӧзӱм алынганыла колбой бу тӱӱкилик кереестерге келип турган улус кӧптӧгӧн. Анчада ла Јалаҥаштыҥ петроглифтери бар јер кандый ла техникалу маҥтаткан туристтерге ачык јер боло берген. Мыныла колбой билимчи Кош-Агаш аймактыҥ башкартузына бу суракка ајару эдер суракла баштанган. Билимчиниҥ айтканыла, тӱӱкилик јаан учурлу кереестерлӱ јерлерге кӧп туристтер келерин кирелендирер керек.

Алтай Республикада археологияныҥ пазырык культурала колбулу эл тергеелер ортодогы тӧс јерин тӧзӧӧр сурак «быжып», ӧйи јеткенин Тамара Садалова јуунда айткан. Ол тӧзӧлгӧниле бис тӱӱкилик энчибисти корыыр ла шиҥдеер иште ӱзеери јӧмӧлтӧ алып, аайлашпай турган сурактарысты бирлик шӱӱжер, Алтайдыҥ коручылдарыныҥ тоозын кӧптӧдӧр арга аларыс.

Ӱлекердиҥ туружаачыларына – быйан

РФ-тыҥ президентиниҥ грант-акчазыныҥ јӧмӧлтӧзиле јӱрӱмде бӱдӱрген «Музеефикация и популяризация царских курганов Пазырыка (Алтай, скифское время)» деген ӱлекер текши Алтайда керектӱ иш болгоны ӧткӧн јуунда темдектелген. Бу ӱлекерди бӱдӱрери телеҥиттердиҥ «Кӱн» деген јондык биригӱзиниҥ баштаҥкайыла тӧзӧлгӧн «Ак Чолушпа» деген ар-бӱткендик корулу јерде ӧдӱп јат ла кереести корыыр иште парктыҥ јӧмӧлтӧзи јаан. Тургуза ӧйдӧ Пазырыкта корумдар јаткан јер чеденделген ле ого киретен чӱмдӱ каалга јазалган. Корумдардыҥ јанында олорды качан касканы, мында кандый табынтылар болгоны керегинде јетирӱлер бичилген. Јетирӱлик аншлагтарды белетееринде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейиниҥ баш билим ишчизи Сергей Киреевтиҥ, археологиялык экспедицияныҥ турчызы Алексей Акуловтыҥ, билимдердиҥ докторы Тамара Садалованыҥ, Государстволык Эрмитажтыҥ билим ишчизи Елена Степанованыҥ ла о. ӧ. јетирӱлери тузаланылган.

Пазырыктыҥ корумдарын јазаар ӧскӧ дӧ иштер эдилген ле олор улалганча. Корумдарды шиҥдеген кийнинде орозын јаап, јебрендеги бӱдӱмин орныктырары темдектелет.

Пазырыкта мындагы корумдардаҥ тапкан эдимдердиҥ музейин тӧзӧӧр амаду тургузылган. Оныҥ тӧзӧлгӧзи салынып калган. Тургуза ӧйдӧ Алтайдыҥ јарлу устарыныҥ: Айдана Тадыкинаныҥ, Айсула Такинаныҥ эткен кебистери, Валентина Саксаеваныҥ ла Ольга Саватованыҥ кийис кеби ле кееркедим јазалдары, Аржан Кухаевтиҥ, Владимир Моносовтыҥ, Николай Маиковтыҥ, Кару Ортонуловтыҥ, Станислав Юлуковтыҥ ла о. ӧ. устардыҥ Пазырыктыҥ корумдарынаҥ тапкан эдимдердиҥ копияларын эткен иштери бар. Олорды јуунда турушкан билимчилер бийик баалаган: бу эдимдер, анайда ок Санкт-Петербургтыҥ архив-кӧмзӧлӧринеҥ чыккан, 90 јыл мынаҥ кайра казынтылар ӧйинде согулган фотојуруктар јуунга учурлай јазалган кӧрӱге чыгарылган. Адалган ӱлекердиҥ туружаачызы, ороондор ортодогы кӱӱлик кӧп кӧрӱлердиҥ ле фестивальдардыҥ јеҥӱчили, Кыргызстан Республиканыҥ культуразыныҥ отличниги Ирина Кензина таныштыру-јуунда «Кӧчкӱндердиҥ энчизи» деген кӱӱлик дискиле таныштыру эткен. Ирина Кензинаныҥ кайын, «Алтай – Ала-Тоо» деген калыктар ортодогы дуэттиҥ (Ирина Кензина ла Нузрад Айдаркулова) кожоҥдорын јуулган улус изӱ колчабыжуларла уткыган.

Улаган аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Айдар Тондоев ӱлекердиҥ туружаачыларын, Пазырыктыҥ корумдарын шиҥдеер ле орныктырар ӱлекердиҥ башкараачызы Алена Алексеевна Маикованы, бу ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрген јаан ла нак ӧмӧликти аймактыҥ эл-јоныныҥ адынаҥ уткып, быйанын айткан.

Светлана КЫДЫЕВА

О. Трифанованыҥ ла автордыҥ фотојуруктары