Алтайдын Чолмоны

Удурумга башчы эл-культуралык биригӱлердиҥ чыгартулу улузыла тушташты

16.07.2019

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин Албатылар најылыгыныҥ туразында јаан изӱ айдыҥ 13-чи кӱнинде республикада јуртап јаткан башка-башка укту калыктардыҥ чыгартулу улузыла ачык-јарык айалгада тушташты.

Олег Хорохордин куучын-эрмекти ачып тура, эл-культуралык биригӱлерле јууктада таныжып јатканын аҥылап темдектеди. Оныҥ айтканыла, государстволык эл политиканыҥ тӧс ижи, амадузы — текши ороонныҥ, онойдо ок таланыҥ башка-башка калыктарыныҥ культуралык байлыгын, јаҥжыгуларын, кӧгӱс-байлыгын, тилин баалап, тооп, јӧмӧӧри, болужары, чеберлеп корып алары. Орооныс амыр-энчӱ, эптӱ-јӧптӱ јаткан калыктарыла ийделӱ, аргалары бийик.

Алтай Республикада башка-башка укту-тӧстӱ 98 албаты амыр-энчӱ, эптӱ-јӧптӱ јуртап ла иштеп јат. Таланыҥ эҥ јаан байлыгы, оморкодузы — мында јуртап јаткан башка-башка тилдӱ, культуралу албатызы деп, О. Хорохордин чокымдады.

Эл-культуралык талалык јондык организациялардыҥ, биригӱлердиҥ кӱрее куучынга амадап келген чыгартулу улузы бойлорыныҥ организацияларыныҥ ижи, амадулары јанынаҥ куучындады. Ачык-јарык, токыналу айалгада олордыҥ кажызы ла республика кеминде ӧткӱрилип турган кӧдӱриҥилерде эрчимдӱ турушканы, једимдери керегинде айдып, онойдо ок аайы-бажына чыккадый ӧҥзӱре сурактарын илезине чыгарып, учурын, аайын јартадылар.

Ачык кӱрее куучында «Алтай калыктыҥ курултайы» деген талалык јондык биригӱниҥ правлениезиниҥ турчызы Татьяна Туденева Албатылар најылыгыныҥ туразы ачылган ла кӱннеҥ ала тӧзӧмӧлдӱ, ӱч јылдыҥ туркунына чокым ууламјыла кӧнӱ иштеп, јаан учурлу ижин каруулу ла ак-чек бӱдӱрет деп айтты.

Татьяна Туденева этнокультуралык эмезе культура-лык-этнографиялык тӧс јерди тудары јанынаҥ арга бар ба деген суракла јилбиркеди. Оныҥ айтканыла, шак ондый тӧс јер сӱреен керектӱ. Тӧс јерде республикада јуртап јаткан албатылардыҥ чыгартулу улузы бойлорыныҥ кӧдӱриҥилерин ӧткӱрип, культуразын, јаҥжыккан јаҥжыгуларын, кӧгӱс байлыгын ӧзӱмдӱ јолло ичкери апарып, онойдо ок саду-ярмаркаларды, мастер-класстарды ла байрамдарды ӧткӱрерге эптӱ, јарамыкту арга болоры јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтезин айтты.

Албатыларды бириктиреечи учурлу тӧс јерде калыктыҥ бойыныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥыла, темдектезе, јииттердиҥ той-јыргалын да ӧткӱрерге сӱреен эптӱ болор эди. Онойдо ок калыктардыҥ ӧскӧ дӧ јаан ла јаҥжыккан байрамдарын ӧткӱрер јакшынак јерге кӱӱнзеген ончо јаан-јаш келер аргалу болор. Бӱгӱнги кӱнде мындый тӧс јерди тударга, ачарга јарамыкту, бастыра јанынаҥ эптӱ јер бар. Олег Хорохордин таҥынаҥ башка тураны, тӧс јерди, онойдо ок јаҥы айыл-јурт, биле тӧзӧгӧндӧрди керелеген ӧргӧӧзиле бир аай эдип тудары јанынаҥ сурактыҥ аайы-бажына чыгары јанынаҥ јакылта берди. Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечиниҥ темдектегениле, бу суракла ого таланыҥ тӧс калазында јуртап јаткан кӧп тоолу улус баштанган. «Башка-башка укту 90-ноҥ ажыра албаты амыр-энчӱ јуртап јаткан республикага мындый тӧс јер кыйалтазы јогынаҥ керектӱ. Тӧс јерди тударга керектӱ аргаларды бастыра јанынаҥ кыракы кӧрӧрис» — деп, Олег Хорохордин айтты.

Туштажу ӧйинде Т. Туденева «Туулу Алтайдыҥ чӧрчӧктӧри» («Сказки народов Горного Алтая») деген јаҥы бичикти Олег Хорохординге сыйлады. Чӧрчӧктӧр талада јуртап јаткан калыктардыҥ тилиле, коштой орус тилге кӧчӱрилгениле кепке базылган. Мындый бичиктерди бир тизӱ эдип чыгарары јанынаҥ шӱӱлте база айдылды. Шак ол тизӱ бичиктерге талада јуртап јаткан калыктардыҥ энчи байлыгы болуп јаткан калык чӱмделгелери кирзин.

«Живой родник Республики Алтай» деген талалык јондык этнокультуралык организацияныҥ башкараачызы Елена Болтовская бойыныҥ башкарып турган организациязыныҥ ижи ле орус албатыныҥ — старообрядецтердиҥ ле азыйда бери кӧчӱп келгендердиҥ — јаҥжыккан культуразын эл-јон, анчада ла ӧзӱп јаткан јаш ӱйе ортодо јартап, кӧргӱзип, олорды јилбиркедери јанынаҥ ӧткӱрилип јаткан јайаандык ижи јанынаҥ айтты. Бӱгӱнги кӱнде бу јондык организацияга алдынаҥ башка кып сӱреен керектӱ болуптыр.

Јылу, јымжак айалгада ӧткӧн туштажуныҥ туружаачылары акту кӱӱндеринеҥ керектӱ, тузалу кӧп шӱӱлтелерин айттылар. Онойдо ок једимдериле, ченемелиле ӱлежип, ӧзӧкти ӧйкӧгӧн «оору» сурактарыла база таныштырдылар. Темдектезе, амыралтага чыккан ла, је јондык иште эрчимдӱ туружып, јадын-јӱрӱмниҥ ончо ло сурактарыла јилбиркеп, ӧйлӧ теҥ барып јаткан јаан ӱйениҥ улузына школдорды ачары јанынаҥ шӱӱлте айдылды. Јаҥыртулу, јарамыкту јондык ондый ӱлекерлер бар, олор јондык иштиҥ эрчимдӱ туружаачыларын бириктирери јанынаҥ бу школдордыҥ байлык ченемелиле ӱлешкени база керектӱ деп шӱӱлте айдылды. Армян калыктыҥ чыгартулу улузы олорго школды ла культуралык тӧс јерди тударына керектӱ јер јанынаҥ чокым шӱӱлтелерин айттылар. Талалар ортодогы Сабантуй деген јаан ла јилбилӱ байрамды келер јылда Алтай крайла, Татарстанла ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱрери јанынаҥ база куучын-эрмек ӧтти. Албатылар најылыгыныҥ туразыныҥ бойыныҥ аҥылу, танылу сӱр-темдеги, оныҥ турган јерин эбире лапту јазап чыныктаары, керектӱ кемине кӧдӱрери јанынаҥ база чокым шӱӱлтелӱ куучын болды.

Туштажу ӧйинде Айсура Таханованыҥ айтканыла, оныҥ башкарып јаткан «Алтай кийис» деген албаты эдимдердиҥ ассоциациязы јаан да, јаш та 800-теҥ ажыра кижини тӱкле иштеп, кийис базарына, јӱзӱн-башка эдимдер эдерине ӱредип таскаткан. Бӱгӱн олор бойлорыныҥ эдимдерин кӧрӱлерге, саду-ярмаркаларга чыгарат. Айсулу Таханова ассоциацияныҥ једимдери јанынаҥ айдып тура, республикага грантовый јӧмӧлтӧ-болуштыҥ (акча-манаттыҥ) кемин кӧдӱрери јанынаҥ суракты кӧдӱрген.

Туштажуда казах тилди ӱредери ле бӱгӱнги кӱнде федерал государстволык ээжи-некелтеге келижип турган учебниктер јок болгоны јанынаҥ база сурак кӧдӱрилди. Тургуза ӧйдӧ јаҥы учебниктерди тургузары јанынаҥ иш ӧдӱп јат.

ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультединде кӱӱнзеген, амадаган ончо улуска тилдерди факультативно ӱредер јарамыкту ла эптӱ айалга ачылган ла иштеп јат. Јакшынак ченемел бар. Темдектезе, бӱгӱнги кӱнде вузта ӱредӱни туба калыктыҥ чыгартулу улузы ӧткӱрет. Бу ла туштажу ӧйинде јондыкчылар Кан-Оозы аймактыҥ Туратыдагы школына, оныҥ айалгазына ајару этсин деп сурадылар.

Ачык-јарык айалгада ӧткӧн эрмек-куучын ӧйинде спорттыҥ ла су-кадык јӱрӱмниҥ сурактары база кӧрӱлди. Туружаачылардыҥ шӱӱлтезиле, ӧмӧ-јӧмӧ таскадыныштар јондыкта амыр-энчӱ, бирлик айалга ла башка-башка укту-тӧстӱ калыктар ортодо быжу, тӧп, токыналу, бек колбулар болорына экелет. Шак ла ондый спорттыҥ кӧдӱриҥилериниҥ шылтузында эл-калыктар бой-бойын, тилин, культуразын, јаҥжыккан јаҥжыгуларын тоорына, баалаарына, олорло оморкоорына экелет. Куучын-эрмек ӧйинде Олег Хорохординниҥ аҥылап темдектегениле, јуук ӧйдӧ спорт бӧлӱгинде — профессионал да, тегин онойдо сӱӱчилер де — политика кубулар, солынар. «Мен Алтай Республика су-кадык јӱрӱмнеҥ бир де артпай, эрчими тыҥ болгонына сӱӱнедим, оморкойдым. Бӱгӱнги кӱнде спортло тазыктырынары ӧйдиҥ некелтези эмезе «мода» боло берген деп айдарга јараар. Јаан ӱйениҥ улузы јойу базарын, јашӧскӱрим дезе тренажерный залдарды, спорттыҥ тепсеҥдерин талдап алганы база јарамыкту, јакшы керек» — деп айткан.

Туштажуныҥ учкары ол јылу туштажу учун ончо туружаачыларга быйанын айтты. Оныҥ аҥылаганыла, мындый туштажулар мынаҥ да ары кӧнӱ улалар.

Чындап та, сӱреен солун, тузалу туштажу болды. Олег Хорохордин јондык организациялардыҥ, биригӱлердиҥ айалгазыла, кӱнӱҥги ижи-тожыла, једимдериле, онойдо ок курч сурактарыла ајарулу танышты. Республиканыҥ эл-культуралык биригӱлериниҥ текши айалгазын, аргаларын куучын-эрмек ӧйинде толо, јарт ла чын билерге ӧйинде ӧткӱрилген туштажу деп айдарга јараар.

К. ПИЯНТИНОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары