Алтайдын Чолмоны

Уур-кӱчтерди јеҥип…

19.07.2019

Бӱгӱнги бичимелис Шабалин аймактыҥ Јекјийек јуртында «Удача» деп крестьян-фермер ээлем керегинде болор. Оны тӧзӧлгӧнинеҥ ала Марина ЕГАРМИНА башкарат.

«Удача» КФХ 2010 јылдыҥ кочкор айыныҥ 19-чы кӱнинде тӧзӧлгӧн. Оноҥ озо мында «Новый путь» ЗАО деген јаан ээлем иштеген. Је ол јаан кредиттер алып, олорды тӧлӧп болбой барарда, банк, јаргыныҥ јӧби аайынча, залогко салынган ар-јӧжӧӧни садып баштаган. Ол тушта залогто јылкы мал, аҥ ла техника болгон. Кӧп саба фермерлер јылкы малды садып алган. Аҥдарды аларга кӱӱнзеген улус табылбаган. Арыктаган аҥдарды тойдырта азыраарга керектӱ азыралды аларга арбынду акча керек болгон. Мыныҥ ӱстине бу аҥды јаантайын кӧрӧр керек. Ого керектӱ кеминде азырал бербезеҥ, соҥында кирелте алып болбозыҥ. Анайда ок олорло иштеерге ченемел керек.

Марина Михайловнаныҥ айтканыла болзо, эш-нӧкӧри Александр Иванович алдынаҥ бери маральникте иштеген. Марина Михайловна бойы канча јылдарга бухгалтер болгон. Шак ла 2010 јылдыҥ кочкор айында ол тушта Горно-Алтайскта «Сбербанктыҥ» јааны болуп иштеген Укмет Альпимов ло аймакты ол јылдарда башкарган Анатолий Соколов келип, айалганы кӧрӱп, «маральникти иштедер керек, слер иштеп баштагар» деген эмтир. Егарминдердиҥ билези айалганы бастыра јанынаҥ шӱӱп, јӧпсинген. Банктаҥ јаан кредит алып, ого байа залогто болгон аҥдар, трактор ло пресс-подборщик кайра алылган. Егарминдерге тӧрӧӧндӧри база болушкан. Мынайып кӱнӱҥ сайынгы уур-кӱч иш башталган. «Новый путь» ЗАО-до ишјал тӧлӧлбӧй турган учун кӧп саба ишчилер јӱре берген болгон. Арткан улуска Егарминдердиҥ билези бойыныҥ акчазынаҥ ишјал тӧлӧгӧн.

—Аҥныҥ мӱӱстерин кезеринде, олорды кайнадарында, ӧскӧ дӧ иштерде бойым турушкам. Оноҥ јанала, ӱч уйымды саайтам — деп, Марина Михайловна ол ӧйлӧрди эске алат.

Егарминдердиҥ билези бастыра немени јаҥыдаҥ баштаган деп айдарга јараар. Эҥ учурлузы – бой-бойлорына бӱткени.

—Баштапкы ӧйдӧ сӱрекей кӱч болгон. Араайынаҥ иштеп баштаганыс, ишке тереҥжиде кирип. Бастыра улус ээлемис ӧзӱм алынарына бӱдӱп иштеген. Азыралды тӧлӱге алатаныс. Оны тӧлӱге берип тургандар биске база бӱткен. Јерлер бисте јок, бастыразы ла пайларга ӱлештирилген, оныҥ учун олорды арендага аладыс. Баштап тарый улус јерлерин арендага береринеҥ јалтанатан да. Бойыста — бир трактор, пресс-подборщик. Арткан техника залогто болгон — деп, ол куучындаган.

Марина ла Александр бу јӱкти бойлорына алынарда, эки уулы эмеш јаандап калган болгон ло ада-энезине болушкан. Оогош уулы айылда артатан. Јаҥы ээлемниҥ башкараачызына 49 јаргыда туружарга келишкен. Олор иштеп баштаарда, буудактар да тургузып турган улус табыла берген…

—Кӧп улус «бастыра неме колхозтыҥ, айдарда, мениҥ» деп ӱренижип калган. Оноҥ бис ээлемди тӧзӧп иштеп баштаарыста, буудактар тургузып баштаган да улус болгон. Бир катап јайыла белетеп алган ӧлӧҥисти кӱйдӱргендер — кайда да бир муҥ центнер болгон. Бензин уруп, сеновалды тӧрт јанынаҥ кӱйдӱрип ийгендер. Ол кӱн санаама јакшы кирет. 2011 јылдыҥ он биринчи айыныҥ он биринчи кӱни болгон эди. Эртезинде эш-нӧкӧримниҥ чыккан кӱни болор керек. Бис кӱйӱп јаткан ӧлӧҥниҥ јанына јӱгӱрип келеристе, бийиги ӱч кат турага јеткедий јалбыш турган. Ӧгӧӧниме кӧрзӧм, чырайы коомойтып баштаган. Ол ӧйдӧ ого нени де айтпазам, кижиге коомой боло берер, јӱреги чыдашпайтанын сескем чилеп: «Саша, кемде де чыккан кӱнинде мындый фейерверк болбогон, јаҥыс сенде» — деп айдала, экӱ каткырып баштаганыс. Анайып, тынышты тумалап јаткан ачуны чыгарып ийгенис ле эртезинде бу айалгадаҥ канайда чыгар деп сананып баштаганыс. Шокчылдар јаҥыс ла ӧлӧҥисти ӧртӧгӧн эмес, анайда ок аҥныҥ чеденин бузуп, аҥдарды чыгарган, олорды аткан учуралдар да болгон. Бир катап ӱч аҥды адала, экӱзин апарган, бирӱзин сойоло, таштап ийгендер. Мыныҥ бастыразын ӧчӧп эткен эмей — деп, ол эске алынган.

—Ол јаман керектерди кылынган шокчылдар туттурткан ба?

—Јок. Је бис ол керектерди кем эткенин билерис. Кудай ла кӧрзин олорды. Је кандый да болзо, ол кӱч айалгалардаҥ тырмактанып туруп чыкканыс ла араайынаҥ ӧзӱмниҥ јолына тура бергенис. Эмди бис јылкы мал, кой, аҥ, уй-мал ӧскӱредис. Аҥдардыҥ тоозы 1300-ке јеткен. Анайда ок оогош болчомдор, туристтер келип кӧрзин деп, сарлык, эштек, индюк, тӱндӱк аҥдар бар. Чочко, эчки ле оноҥ до ӧскӧзин чеденде тудадыс — деп, Марина Михайловна куучын улалткан. (Егарминдердиҥ билези зоопаркка тӱҥейлеш тудум јазаган, ол чедендерде ӧрӧ тоололгон тындулар бар. Келген улуска олорды экскурсовод кӧргӱзип, кажызы ла керегинде солун јетирӱлер айдат — авт.)

«Удача» КФХ тӧзӧлгӧнинеҥ ала он јылга јуук ӧй ӧдӧ берген. Бу ӧйдиҥ туркунына Егарминдерге кандый уур-кӱчтерди ӧдӧргӧ келишпеген деер. Је олор эмди кайда да анда, ӧткӧн ӧйлӧрдӧ артып калган. Эмди «Удача» ӧзӱмниҥ јолына бек туруп алган ээлем деп айдарга јараар. Бастыра техника јаҥыртылган. Азыралдыҥ 70 процентин иштеп алган акчазына садып алгылайт. Тӧртинчи јыл улай билим-шиҥжӱлик институтла, оныҥ чыгартулу кижизи Серафима Яковлевна Сыевала ӧмӧ-јӧмӧ иштейдилер. Марина Михайловнаныҥ темдектегениле, эмди билгирлер арай ла јетпей јат, ол ло агрономияныҥ сурактарыла колбулу ла оноҥ до ӧскӧ сурактар јанынаҥ. Оныҥ учун кӱнӱҥ ле сайын јаҥы билгирлер аларга келижет. Карын, ол ло кураандарды, торбокторды алдынаҥ ла бери бойы акталап јат. Азыйда ла ӧйдӧ ӱренип алган эмтир. Эмди кӱнине 60 курааннаҥ акталап ийет. Мал-ашты бойы ла эмдейт.

Марина ла Александр уулдарыныҥ бирӱзине туризм аайынча ууламјыла иштезин деп айткан эмтир. Алдында јылдарда садучы болгон Поповтыҥ Шабалинде турган туразын алып, ээлеми турган јерге тартып экелеле тургузып, анда музей ачарга коркышту кӱӱнзегенин Марина Михайловна база айткан. Не дезе, Поповтыҥ маральниги шак ла «Удача» КФХ турган јердеҥ башталган болгон. Алдында јылдарда аҥдардыҥ мӱӱзин кезерге, оро казатандар. Ол орого аҥды кийдирип кезетен. Андый оролордыҥ кезиги база арткан эмтир.

—Алтайдагы аҥдар ӧскӱрер ээлемдер керегинде бичикте бистиҥ ээлем база бар болгоны сӱӱндирет – деп, М. Егармина оморкоп айдат.

Бӱгӱн «Удачада» пантовый ванналарга да кирер арга бар. Алдында јылдарда мында досколордоҥ кадалган кабинкалар турган болзо, эмди анда кӱӱнзеген улуска пантовый ванналар алар јакшынак айалгалар тӧзӧлгӧн.

—Биске кӧп улус келет. Бойыс ол ванналарга кирер деп сананадыс, је ӧй чек келишпей калат. Ванналарга кирерге бастыра ороон ичинеҥ улус келет. Владивостоктогы корейский диаспораныҥ чыгартулу улузы јылдыҥ ла болуп јат – деп, Марина Михайловна айткан.

Тургуза ӧйдӧ ээлемде 12 кижи иштейт — Егарминдердиҥ уулдары, Јекјийектеҥ эки кижи, арткандары Шабалиннеҥ эмтир. Орто ишјалдыҥ кеми 14 муҥ салковой. Ишчилер анайда ок сый акча алат, јеҥилтелерле тузаланат. Ишчилерди акча тӧлӧбӧзинеҥ азырайдылар, одын белетеер тушта ээлемниҥ бензиниле, киреелериле тузаланадылар. Сураганда, кой берет.

—Кезик улус 15 кубометр одын белетеп, чыгара тартала, база иштебезис дежер. Тракторист табылбайт. Не дезе, трактористтер Тӱндӱкте иштейле, мындагы ишјалды ассынат –деп, Марина Михайловна айткан.

Оныҥ мынайда айтканын соныркап уктым: «Бис деремнеде алтай улустыҥ ла ӧзӧгинде чыдаганыс. Оныҥ учун ээлемисте чеген де, быштак та эдип кӧргӧнис. Кой сойып, јӧргӧм дӧ эдедис. Ажуларга чыкканда, оныҥ ээлерине бажырадыс. Эл Ойын ӧткӧндӧ, кайды јакшызынып угадым». Бастыра јӱрӱминде кара башту калыгыстыҥ ӧзӧгинде јадып, бистиҥ кылык-јаҥыс, јаҥжыгуларыс эди-канына шиҥип калган болор бо?

«Аймак, республика кеминде јӧмӧлтӧ-болуш јетирилип турган ба?» деген сурагыма «эйе» деген каруу алдым. Республика кеминде болуш керегинде айтса, аҥ ӧскӱрип турганы учун субсидия берилет. Эмди јылкыга ла уй-малга, анайда ок ӧзӱмдер ӧскӱрерине база берилип баштаган. Аймак та кеминде керектӱ ајару эдилип турган эмтир. Егарминдер ӱрендерди Новосибирсктеҥ алат. Былтыр олор силосты баштапкы катап салган болтыр.

—Мынаҥ да ары ээлемисти ӧскӱрер, туркомплекс тӧзӧӧр деген амадулар тургузып алганыс. Ого керектӱ бастыра айалгалар бар. Јыл туркунына су-кадыкты орныктырар јер тӧзӧӧргӧ албаданарыс. Ӱзеери база да, кичинек те болзо јӧмӧлтӧ эдилген болзо, тӱрген ӧзӱм алынар эдис. Кажы ла салынган салковойго та нени де эдип турганысты бойоор до кӧрӧдигер – деп, ээлемниҥ башкараачызы куучынын тӱгескен.

Биске дезе коркышту уур-кӱчтерди јеҥип чыккан ла ээлемин ӧзӱмниҥ јолына бек тургузып алган бу улуска јаҥыс ла ачык јолдор кӱӱнзеери артат.

К. ЯШЕВ

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы