Алтайдын Чолмоны

Владимир Путин Олег Хорохординле ишмекчи туштажу ӧткӱрген

19.07.2019

РФ-тыҥ президенти Владимир Путин Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординле ишмекчи туштажу ӧткӱрген. Тергеедеги бӱгӱнги айалга ла оныҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ тӧс ууламјылары шӱӱжилген.

В. Путин: Керектер кандый, Олег Леонидович, ишке кандый кирдеер?

О. Хорохордин: Владимир Владимирович, Слердиҥ јакылтагарла, мен тургуза ла республикала јӱрӱп, ончо аймактарда ла ыраак јурттарда болдым. Кажы ла аймактыҥ активиле, эл-јонло тушташтым, кандый курч сурактар барын илеледим. Слерле ол тушта шӱӱшкен сурактар чын бар эмтир. Ишјоктордыҥ тоозы сӱреен кӧп, Россиядагы орто кеминеҥ де эки катапка артыктайт, эл-јонныҥ кирелтези јабыс — Сибирьдеги федерал округта эҥ јабыс. Орто ишјал – 29 муҥ салковой, текшироссиялык 42 муҥ салковойло тӱҥейлезе.

В. Путин: Эмди оноҥ до бийик.

О. Хорохордин: Мен санаамда тургуза ла ӱч ууламјы темдектеп алгам, улусла оны ончо шӱӱшкем. Иш јоктыҥ ла кирелтениҥ јабыс кеминиҥ курч сурагы – аайына чыгатан эҥ јаан сурак. ЖКХ-ныҥ ла электроийдениҥ бийик тарифтери: юрлицолорго – сегис салковой, эл-јонго — беш салковой. Ойто ло Сибирьдеги федерал округта эҥ ле бийик тарифтер, эҥ јабыс кирелтелӱ тергееде деп база катап айдадым. Ӱредӱниҥ кеми де, медицинада јеткилдештиҥ чыҥдыйы да јабыс, школдорды, садиктерди, эмчиликтерди јазаар керек, кадрлар једишпей јат, ыраак аймактарга медиктер де, ӱредӱчилер де тыҥ барбай јат, чынын айтса, ол јонјӱрӱмдик учурлу курч сурак.

Ӧзӱмниҥ точкалары тургуза ла јарт боло берген. Тергее јуртээлемдик, эл-јонныҥ 70 проценти – јурт јердиҥ улузы, кӧбизи јурт ээлемде иштейт, ӧзӱмниҥ точказы мында. Мал-аш кабырар сезон-ӧй узун эмес…

В. Путин: Ӧй кыска.

О. Хорохордин: Эйе. Мал-аш јетире семирбей јат, оныҥ учун јаан компаниялар, Казахстаннаҥ аргачылар келип, малды тирӱге апарып јат. Айдарда, јербойында тереҥ переработка эдер керек. Продукттыҥ чыҥдыйы дезе јакшы. Озо ло,  ӧлӧҥ бойы чыҥдый.

В. Путин: Кырлар.

О. Хорохордин: Бир канча јакшы тӧс јерлер тӧзӧдис. Бистиҥ нени эдерис јарталды: тӧс јер, мал-аш сойор јерлер – оноҥ тереҥ переработканыҥ чыҥдыйы јакшы продукциязын садар. Ӧзӱмниҥ экинчи точказы – ол туризмди ӧскӱрери. Мен Слерле «Чике колбуны» ајарулу кӧрдим. Слер Алтайда туризмниҥ аргаларына бийик баа бергенеер сӱреен јакшы.

В. Путин: Эйе, олор јаан, Слер бойыгар ол керегинде айттыгар.

О. Хорохордин: База агаштыҥ переработказы. Бир канча аймактар совет ӧйинеҥ бери агашла иштеген. Эмди курч сурактар тура берген, је олордыҥ аайына федерал ла јербойында кеминде чыгарга ондый ла кӱч эмес. Бис ондый аргаларды темдектеп алганыс. Мен агаш ишчилерди тӧс јерге амадап экелгем, олорло јаан јуун ӧткӱргем, бастыра курч сурактарды уккам, бистиҥ нени эдерис јартала берген.

Јолдор, авиаучуштар. Бис «Победа» авиакомпанияла экинчи рейс эдери јанынаҥ јӧптӧштис. Текшилей алза, компаниялар тургуза ла тарифтерди јабызадып ийген, олор јарамыкту боло берген. Тергеелер ортодо учуштар, Слерге айдып койгоныла, Красноярск ла Новосибирск јаар кӱнниҥ сайынгы, Казань ла Екатеринбруг јаар эки рейс болуп туру. Эмди Санкт-Петербургла, Новокузнецкле јӧптӧжӱ-куучын ӧткӱредис.

Туристтер келип јат. Горно-Алтайсктыҥ эл-јонына билеттер чын ла баалу, је ӧйине кӧрзӧ, ондый ла баалу эмес. Мен бойым Новосибирскке јетире ле кайра тӧрт катапка тӱрген барып келдим, билет дезе, автомобильге, бензинге ле эксплуатацияга чыгымдарды алзабыс, јӱк 30 процентке (баалу). Слердиҥ айтканаарла, керосинге баалар јабызаза, ончозы келиже берер.

В. Путин: Мында база бийиктебези учурлу.

О. Хорохордин: Эйе. Совет ӧйдӧҥ бери Кош-Агаш аймактыҥ гранында, Кӧксуу-Оозында аэропорттор республикада болгон, олордо туризм ӧзӱм алынат — учар-конор јолдоры эмдиге бар. Бис аэропортторды чыныктап алзаас…

Быјыл Сибирьдиҥ «СиЛА» деп авиакомпаниязыныҥ рейстери садылып калган. Олор јӧпсинген. Ол республиканыҥ ичиндеги туризм болуп јат. Машиналу тогус саат маҥтатканча – јарым саатка учуп барар арга болор. Бу ӧзӱмниҥ точказы керегинде.

Аргалары база јарт боло берди. Кандый да болзо, нацӱлекерлер республикага сӱреен болушту болор, анчада ла БКД («Автомобильдердиҥ јеткери јок ло чыҥдый јолдоры»). Бастыразын айланып келеле, эл-јонло куучындажып, эл-јондыктыҥ шӱӱлтелерин айдаачы улусты угала, бис Алтай Республиканыҥ Ӧзӱмниҥ тӧс јерин тӧзӧӧр шӱӱлтеге келип, оны тӧзӧгӧнис. Ондо ончо политический ийделер де, јондык организациялар да, профсоюзтар да, јондык шӱӱлтелердиҥ баштаачылары да, тегин де улус туружат, јашӧскӱрим эрчимдӱ туружып јат. Актив тӧзӧдис, ол иштеп баштады, шӱӱлтелер јууп туру.

Бар курч сурактардыҥ аайына чыгарга беш јылга кыска ӧйдиҥ программазын тӧзӧӧр шӱӱлтеге келгенис. Оной ло адаганыс – «Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ программазы», ончозын турушсын деп кычырганыс. Эрчимдӱ туружадылар. Туризмди ӧскӱрериниҥ јаан эмес, база кыска ӧйгӧ программазын тургузар деп јӧптӧшкӧнис.

Федерал программадаҥ тем алып, кадрлардыҥ резервиниҥ программазын тургузып, оны «Ӧзӱмниҥ командазы» деп ададыс. Оператор јӧпсинген (РАНХиГС болор). Эл-јонныҥ тоозы ас та болзо, баштапкы ла кӱнде (бис бу оператор болгон онынчы тергее) 400 угузу келген, оператордыҥ айтканыла, ол Россия Федерацияда эҥ бийик тоо. Онызы нени айдат? Јербойыныҥ улузы республиканыҥ ӧзӱминде эрчимдӱ туружар кӱӱндӱ.

В. Путин: Ондый эмей.

О. Хорохордин: Слердиҥ чокымдаганаарла, тӧс керек – ар-бӱткенниҥ байлыктарына, экологияга, байлу јерлерге ле национальный культурага каршузы јок ӧзӱмниҥ јолын табары. Мен эл-јонло куучындашкам. Кезиктери ӧзӱм керек јок дежет, экинчилери айдат: «Ар-бӱткенди тийбегер». Айдарда, ортозын табар керек.