Чӱм-јаҥы учурлу алтай той

23.07.2019

Горно-Алтайскта Албатылар најылыгыныҥ туразында Алтай Республиканыҥ кеендигин ӧскӱрерине, чеберлеерине болушту Б. У. Укачинниҥ адыла адалган автоном коммерциялык эмес тӧс јер јаан изӱ айдыҥ 10-чы кӱнинде пресс-конференция ӧткӱрди.

Тӧс јер Президенттиҥ гранттарыныҥ фондыныҥ кӧрӱзинде бойыныҥ «Алтай тойдыҥ — билениҥ ырызыныҥ ла једиминиҥ чӱм-јаҥын шиҥдеери ле чеберлеери» деген ӱлекериле туружып, јеҥӱчилдердиҥ бирӱзи болуп чыккан. Ӧткӱрилген пресс-конференция ол ӱлекердиҥ баштапкы бӧлӱги.

Пресс-конференцияда солун ӱлекердиҥ партнерлоры — Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ, АР-дыҥ эл политика ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ, М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ, Албатылар најылыгыныҥ туразыныҥ, «Алтын Казык» јондык организацияныҥ чыгартулу улузы эрчимдӱ туруштылар. Пресс-конференцияны бу ӱлекердиҥ башкараачызы, тӧс јердиҥ јааны РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы, Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ турчызы, республиканыҥ Јондык палатазыныҥ турчызы Амыр Укачин баштап ӧткӱрди.

Туштажуныҥ ачылтазында јуулган улус «Алтай той» деген јилбилӱ видеороликти јилбиркеп кӧрдилер. Тӧс јер ӧткӧн јылда тӧзӧлгӧн лӧ эл-јонго, анчада ла јаш ӱйеге керектӱ, тузалу ӱлекер бичип, јолын алынган.

Амыр Укачинниҥ айтканыла, алтай той-јыргалдыҥ чӱм-јаҥы јебрен тӱрктердиҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларыла колбулу. Чактар туркунына ол ӧйлӧ кожо солынган да болзо, је бӱгӱнге јетире алтай албатыныҥ јадын-јӱрӱминде эҥ ле учурлу, байлу чӱм-јаҥныҥ бирӱзи деп јолду чотолот. Калганчы ӧйдӧ, анчада ла совет ӧйинде чокым атеист идеология билелик јадын-јӱрӱмге киришкен тушта, тойдыҥ су-алтай чӱм-јаҥы, јаҥжыгулары јылыйып, бир ле ууламјыла, агынла ӧткӧн. Оноҥ улам уулдар ла кыстар биле тӧзӧӧр тужында тойдыҥ кӧп тоолу байлу чӱм-јаҥыныҥ, алкыштарыныҥ, јаҥарыныҥ учурын јакшы тереҥжиде аайлабаган. Билениҥ ӧзӧги, тӧзӧгӧзи јаҥжыккан чӱм-јаҥла чыдулалбаган-быжулалбаган. Мынаҥ улам олордыҥ билелик јӱрӱминде кезикте аайлашпастар-оҥдошпостор болуп, јиит улус эки башка база берет, биле-јурт чачылат. Канча чактар туркунына тойдыҥ јылыйбай келген чӱм-јаҥыныҥ ойгор ӱредӱзи, кӧрӱми табынча јылыйарга јеткен. «Айдарда, калыктыҥ той-јыргалда јебрен кумран чактардаҥ ала салынган јаҥжыгуларына, тазыл-тамырына бурылары, оноҥ тудунары, ого тайанары ӧйдиҥ некелтези — деп, Амыр Борисович аҥылап чокымдады. — Оныҥ учун бис ӧзӱп јаткан јаш ӱйени, олордыҥ ада-энелерин той-јыргалдыҥ ӧдӧр аайыла, чӱм-јаҥыла, алкыштарыла таныштырар амадула бу ишти баштадыс».

Јииттердиҥ той-јыргалыныҥ чӱм-јаҥы чокым ээжиле ӧдӧри сӱреен керектӱ. Бу амадула тӧс јер филология билимдердиҥ кандидады Клавдия Ергековна Укачинаныҥ (ол бу ӱлекердиҥ турчызы) «Алтай тойдыҥ чӱм-јаҥдары — обычаи и обряды алтайской свадьбы» деген бичигиниҥ рукописьтерин орус тилле чыгарар. Бу бичикке той-јыргалдыҥ алкыштары, јаҥар кожоҥдоры кирер. Бу бичик аайынча иш 2020 јылдыҥ кочкор айына јетире ӧдӧр. Оныҥ кийнинде бичик чыгып, кычырарга јилбиркеген улуска јолын табар.

Ӱлекер аайынча эки ай кирези ӧйдиҥ туркунына Оҥдой, Кош-Агаш, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы аймактарла экспедиция болор. Јуулган материалдар орус тилге кӧчӱрилип, ӧрӧги адалган бичикке кирер. Бу ӱлекер јондык учурлу болордо, кийнинде јаҥы бичикти соцсетьте салары база озолодо темдектелет. Јондык учурлу ӱлекер ачык болор учурлу. Экспедиция ӧйинде ондо кӧп улус туружар, видеороликтер согулар. Јаан ла керектӱ ишке эл-јон, јииттер јанынаҥ јилбӱ болор деп айдарга јараар.

Той-јыргалдыҥ чӱм-јаҥыла, калык чӱмделгезиле канча јылдар туркунына мӧрлӱ, једимдӱ иштеген ле бӱгӱн де иштеп јаткан билимчи Клавдия Ергековнаныҥ айтканыла, совет ӧйдӧҥ озо калыктардыҥ јадын-јӱрӱмин, чӱм-јаҥын шиҥдеген билимчи-этнографтар В. Радлов, В. Вербицкий, Э. Каруновская, оныҥ кийнинде совет ӧйдӧ Н. А. Тадина, Н. И. Шатина учурыла, кемиле јаан иш бӱдӱрген, айдарда, ол улустыҥ эткен ижине тайанып, той-јыргалдыҥ чӱм-јаҥына, алкыштарына, јаҥарына јаан ајару эдер керек. Темдектезе, айыл-јурт тудуп јаткан јииттиҥ, качырып јаткан баланыҥ, таайларыныҥ, јеҥелериниҥ, јеендериниҥ, бир сӧслӧ, кажызыныҥ ла буспай бӱдӱретен учурлу чӱм-јаҥы, ээжилери бар. Темдектезе, илӱ бӧстиҥ учурын кӧдӱрери, оныҥ байлу јанын јартаары, чокымдаары сӱреен керектӱ. Јер-јериле той-јыргалдыҥ чӱм-јаҥы, аайы башка. Оныҥ учун олорды бир аай чук јуунадып, бичикке салганы база керектӱ иш деп, К. Е. Укачина чокымдады.

Бу ӱлекердиҥ тӧс амадузы — јииттер бойыныҥ учурлу, байлу чӱм-јаҥыла, јаҥжыгуларыла јилбиркеп јӱрзин. Олор айыл-јурт тудуп, балдар азыраар. Айдарда, балдар алтай ӧзӧктӱ, чӱм-јаҥын ла ээжилерин билип, алтай тилин ычкынбай, јылыйтпай, оморкоп, байлап јӱрзе, ичкери јолы ачык болор деп билип јӱрзин. Јиит билениҥ очогы бек, јадын-јӱрӱми амыр-энчӱ, балдары јаанды јаан, јашты јаш деп тооп јӱргени јаан учурлу болор. Јайаачызыныҥ алкыш-быйанын баалаза, јолы ачык, ырыс-кежиги јаан болор деген шӱӱлте бу ӱлекердиҥ тӧзӧгӧзи болуптыр.

Ӱлекердиҥ турчылары: Клавдия Укачина, редактор, кӧчӱреечи, ӱлекердиҥ баш консультанты; Айана Укачина, координатор; Анатолий Шодоев, фотосогоочы, видеооператор; Лариса Тактаева, кӧчӱреечи; РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы, јурукчы-график Сергей Дыков «Алтай тойдыҥ чӱм-јаҥдары — Обычаи и обряды алтайской свадьбы» деген бичиктиҥ орус тексттериниҥ редакторы.

Пресс-конференцияныҥ туружаачылары тӧс јердиҥ јааны, ӱлекердиҥ башкараачызы Амыр Укачинге кӧп тоолу сурактар берип, карууларын алды. Јондыкта биле бек болзо, ороондо амыр-энчӱ болор, ол јаранып ӧзӧр деген јолду шӱӱлтеле ончо улус јӧпсинди.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина