Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱми јозокту, јолы ырысту эрчимдӱ ӧрӧкӧн

23.07.2019

 

Тергеениҥ ортозында турган Јаан-Јаламан јурттыҥ јанындагы «Лена јаанакта» деген амыраар база туристтер ортодо јарлу боло берген. Јуукта ондо туризмниҥ текши сурактары аайынча јуун ӧткӱрилгенин газедисте бичиген эдис. Бу бичимелис амыраар базаныҥ 82 јашту ээзи Елена Ундубасовна ШАБЫКОВА керегинде болор.

Елена Ундубасовна 1937 јылда Оҥдой аймактыҥ Јаан-Јаламан јуртында чыккан. Каракол јуртта интернатта јадып, школго јӱрген. Ол јаҥыс ла «беш» темдектерге ӱренген ӱренчиктердиҥ тоозында болгонын эзедет. Школдо немецкий тил ӱренгени Германиядаҥ келип турган туристтерле тоолу сӧс лӧ до болзо эрмектежер арга берет.

Школдыҥ кийнинеҥ јурт ээлемниҥ Барнаулдагы  институдында агрономныҥ ӱредӱзин божодып, Елена Ундубасовна специальнозы аайынча 14 јыл иштеген. Кӧп саба ӧйдӧ Калининниҥ адыла адалган колхозто экономист болгон. Аймакта ол баштапкы фермерлердиҥ бирӱзи болуп јат. 1990 јылдарда мал тудар деп, ол Ак-Боомноҥ јер алган. Уйларды Кызыл-Ӧзӧктӧҥ садып экелген, Мӧндӱр-Сокконноҥ койлор алган, Кош-Агаштаҥ — эчкилер. Ӧскӱрген ак малы чӱрче ле кыймырай берген. Ол ӧйдӧ јерлештери оны «помещица» деп чолологон до эди. Кийнинде мал-ашту ээлемин экинчи уулына энчилеген.

Јаш тужында ойноп јӱрген тӧрӧл Јаан-Јаламанга одоштой јерлеринде кӧлӱктер кӧптӧп турганын кайып кӧрӧр болзо, «турист» деген улус бойыныҥ кийнинеҥ сӱрее-чӧп таштап, кайда ла одуланып, аайы-бажы јок болгон эмтир. Эрчимдӱ эпши керектиҥ аайын сезип, бу јерди садып алып, туристтердиҥ амыражын башкарып јӱрер деген шӱӱлтеге келген. Келер ӧйдӧ «Лена јаанакта» деп адалып турар базаныҥ јерин Шабыковтор 2000 јылда садып алган. 2001 јылда Елена Ундубасовна бу јерге кӧчкӧн. Андый да болзо, бу эпшиде баштап тарый турбизнес керегинде санаа тыҥ болбогон деп, ол айдат.

Ол тушта акча-манат јанынаҥ айалга текши ороон ичинде коомой болгон. Је Лена јаанак колбулары, кӧрӱш-таныштары, нӧкӧрлӧри кӧп кижи. Монгол јеринде аргалу-чакту нӧкӧри ого 300 доллар берген, Елена Ундубасовна ол акчаны Оҥдойдо 8 муҥ салковойго солыдып алган. 11 муҥ салковойго тураныҥ јарып салган агажын садып алала, шӱӱнип кӧргӧн. Тура тударга чыгымдар кӧп болорынаҥ јалтанып, тапкыр эпши агашты Кош-Агаш аймактыҥ улузына баалада садып ийген. Алган акчазы арбынду болуп, тудум иштер араайынаҥ јылып баштаган. Јакшы кижиге болужар улус та табылар. Онойып, Елена Ундубасовнага аргалу-чакту улус болуш эдип, 5, 10-14 муҥ салковойдоҥ  берип туратан, «бу слерге бизнес ӧскӱрерге» деп айдып. Олордыҥ ортозында алтай кижи болгон, је кӧп сабазы башка уктулар.

2006 јылда ол туристтерле бир эмештеҥ иштеп баштаган. 2007 јылда электроот ӧткӱрерге, трансформаторный будка аларына 65 муҥ салковой акча керектӱ болгонын Барнаулдаҥ айылдап келген јиит уул уккан эмтир. Бир канча ӧйдиҥ бажынаҥ ол Елена Ундубасовнага база катап келип, ончо кире акчаны ӧрӧкӧнгӧ тӧлӱге бериптир. «А бу сенде мындый јаан акча кайдаҥ келген?» деген суракка јиит оны арга-чакту нӧкӧринеҥ сурап алганын айткан.

Ол ло ӧйдӧ ороон ичинде јарлу политиктер јербойына амырап келгени Лена јаанактыҥ аргачылыгына база јаан јӧмӧлтӧ болгон. Олор јаткан турачактар туристтерге анчада ла јилбилӱ боло берген ле баазы да бааладылган. Онойып, аргачы электроот ӧткӱрерге чыгымдаган 200 муҥ салковойдоҥ ажыра акчаны кыска ӧйдиҥ туркунына кайра јандырып алган.

Баштапкы туристтер тыҥ чӱм-чам јок болгон. Кӧп сабада палаткаларда јадып туратан. Олор атту кайдӧӧн дӧ јортып барып келер кӱӱнин айдып баштаарда, аргачы ӧрӧкӧн Јаан-Јаламандӧӧн чӱрче ле барып, улустаҥ јалга аттардаҥ јууйла, база кижи ээчидип, туристтерди баштап, бир эмеш экскурсиялар ӧткӱрген. Ол баштапкы туристтер Украинадаҥ, Санкт-Петербургтаҥ, Москвадаҥ ла Кемеровский областьтаҥ болгон. Бу ла ӧйдӧ атту экскурсиялар туризмниҥ акча иштеп алар эҥ јарамыкту ууламјызы деп, аргачы билип алган. Аттар берген улуска, олорды ээртеп болушкан кижиге, кийнинде де аттарыла јӧмӧжип турзын деп, арбынду тӧлӧӧр керек болгон. Ого ӱзеери керектӱ документ-чаазындар, страховка деген неме бар. Елена Ундубасовна бу ууламјыны оноҥ ары элбеде апарбады.

Араайдаҥ арга-чагы кӧптӧп, кезикте тӧлӱге алып, «Лена јаанакта» амыраар јер будына турган. Тургуза ӧйдӧ аргачылыкта иштеп турган  биле башка-башка ӱлекерлер бичип, јӧмӧлтӧ алып болбой до турган болзо, је базазын бойыныҥ арга-кирези јеткенче јарандырып ла јат.

Эрчимдӱ аргачыныҥ јаантайынгы болушчылары — ол эки уулы Александр ла Артур бала-баркаларыла. Олор экӱде беш бала, ончозы уулдар. Кыс балазы јок Елена Ундубасовнаныҥ јӱк баркаларында кыстар чыккан. Бала-барказы эрчимдӱ энезине јӧмӧжип, амыраар јерде кафе ле база да турачактар тудуп јадылар. Мал-ажы тӧрӧӧн-тууганныҥ турлуларында, одордо. Амыраар базада јӱк бир уй саап, туристтерге сӱт, творог, каймак эдип садат.

Ӧрӧкӧн башка тергеелердеҥ, ороондордоҥ келген айылчыларына јаткан јериниҥ тӱӱкизин, соојыҥдарын куучындайт. Оныҥ бойыныҥ да јӱрӱми керегинде куучындарды улус јилбиркеп угат. Је нени айдарын, нени јажырып аларын Лена јаанак јакшы билер. Тӧрӧлистиҥ байлу, агару јерлери амыр турзын, тепселбезин деп, олорды кичеер керек ине. Бирӱзине ле айтсаҥ, кийнинде онызы, оноҥ јӱзи келер.

Бӱгӱнги кӱнде Елена Ундубасовнада бастыра телекей ичинде таныш-кӧрӱштер бар. Бир катап келген туристтер јылдыҥ ла ойто келип, јуук таныштар болуп калган. Ӱч јыл кире кайра Елена Ундубасовна туризм аайынча текши керектерди Константин барказына табыштырып, эмеш тууразында да јӱрӱп турган болзо, туристтер једип келгенде, баштапкы сурагы: «А Лена јаанак кайда?».

Е. Шабыкова амыраар јеринде кийис айыл тудуп, оны буддий јаҥныҥ храмы эдип јазаган. Ол јетире эдилбеген де болзо, ары кӧп улус кӱӱнзеп келет. Лена јаанак Оҥдойго Хамбо лама Д. Аюшеев келерде, туштажуга барып јӱрген. Ого ӱзеери тоолу јыл кайра 80 јажы толордо, эрчимдӱ ӧрӧкӧн: «А бу мен 80 јашту ла дейле, кайдаар да барбазым ба?» — деп айдала, Хамбо ламага бойы једип барды. Јуук улузына «барып јадым» ла дейле, автобуска отурып, оноҥ ары поезд-ле Улан-Удэге јеткен. Ондо таныштары Елена Ундубасовнаны уткып алган.

Ол эмдиге јетире тайга-ташка да барып келет, фи-лософиялык ууламјылу бичиктер кычырарын сӱӱйт, јаҥдаган јаҥына јилбӱзи јаан ла культуралык керектерди јаантайын ајаруда тудат.

Бойына кубарлаш јаанактарды кажы ла кӱн айылда отурганча, куучындажып, араайынаҥ кӧлгӧ дӧ једип, ондо отурып албай деп, кожо барарга јӱк ле арайдаҥ айбылап алат. Је калганчы ӧйдӧ ол улус астаган учун, Елена Ундубасовна рюкзагын јӱктенип, кӧлгӧ јетире бе эмезе тайга-ташла сок јаҥыскан базып јӱрет.

Кыймыктанып, ару кейле тынып јӱрген кижи карын да кадык, эди-каны јиитсиреп јӱрер деп, ол айдат. Лена јаанак мындый ичкери кӧрӱмдӱ, омок санаалу, эрчимдӱ јӱрӱмдӱ кижи эмтир.

Бала-барказына баш болуп, тӧрӧлин корулап, су-кадык база да узак јӱрзин.

 Э. КУРГАРИНОВА

Е Бутушевтиҥ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина