Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ойрот каанныҥ энчизи эмезе Алтай Республиканыҥ тӱӱкилик тӧзӧлгӧзи керегинде

23.07.2019

 

 Јаан изӱ айдыҥ 3-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧн кӱни темдектелди. 28 јыл кайра алтайлар республикалу болуп, алдынаҥ бери амадаган амадузына јеткени јаан ла учурлу керек. Је Алтай Республиканыҥ тӱӱкизин алзабыс, ол јаҥыс калганчы 28 јылла тӱгенбей јат. Туулу Алтайдыҥ ӧс калыгы Россия ичинде таҥынаҥ тергеелӱ болорго узун ла буудакту јол ӧткӧн. Бу јолды јазаптыра шиҥдеп баштазас, 1904 јылда Тӧрӧм кобыда ӧткӧн јаан мӱргӱӱлге једип келедис. Бу бичимел ол јаан мӱргӱӱлдиҥ шылтактары ла камааншылтуларына учурлалган.

 

ШЫЛТАКТАР

1904 јылда Тӧрӧм ӧзӧктӧ болгон јаан мӱргӱӱл керегинде куучындаардаҥ озо, 19-чы чактыҥ учында Туулу Алтайда алтай улустыҥ јадын-јӱрӱми керегинде кыскарта јартап ийели.

1-кы шылтак: Јердиҥ сурагы

Бу ӧйдӧ алтайлар јер јанынаҥ  јаан кызалаҥ айалгада болуп калган. Бир јанынаҥ, алтайлардыҥ бойлорыныҥ да тоозы кӧптӧгӧнин айдар керек: 1792 јылда 4,5 муҥ кижи болгон болзо, 1902 јылда 33,7 муҥ кижи деп окылу јетирӱлер керелейт (јӱк 19-чы чакка алтайлардыҥ текши тоозы 7,5 катапка кӧптӧгӧн). Экинчи јанынаҥ, Россияда «крепостной јаҥды» токтодып ийерде, Сибирьдӧӧн, ол тоодо Алтай ичине, камык орус крестьяндар кӧчӱп келген. Алтайларга бойлорына да мал-аш кабырарга јер једишпей барарда, оныҥ ӱстине камык јошкын-крестьяндар келип, алтайлардыҥ одорлорын кыралар эдип мензинип баштаарда, айалга сӱрекей курч боло берген.

Туулу Алтайдыҥ јерлери «инородецтердиҥ» деп окылу чотолып та турган болзо, је кӧчӱп келген крестьяндар ого ајару салбай, баш билинип, алтайларды азыйдаҥ бейин јуртап јаткан јерлеринеҥ оноҥ-мынаҥ кыстап баштадылар. Ол бажынаҥ камык аайлашпастар, ӧӧн-бӧкӧн дӧ чыккан (кезик јерлерде мылтыкту да адыжып-ӧлӱжип туратан). Темдектезе, Оймон ичиниҥ алтайлары кержактарла алдынаҥ бейи нак, аайлу-башту јуртап јаткан болзо, крепостной јаҥнаҥ јайымдалган крестьяндардыҥ «толкузы» једерде, кӧп алтайларга Урсул-Каракол ичине качып-кӧчӧргӧ келишкен. (Байагы алтайлар оноҥ, Граждан јуу ӧйинде, бойлорын эҥ ӧктӧм, килемји јок јуучылдар деп кӧргӱскилегени учурлу).

2-чи: Кам јаҥныҥ «эскиргени»

19-чы чактыҥ учында кӧп саба алтайлар кам јаҥду болгондор. Је Эрлик-бийге, Ӱлгенге учурлалган тайылгаларлу, камык мал-ашты ӧлтӱрип турган јаҥ бу ӧйлӧрдӧ алтайлардыҥ некелтелерине келишпей барган. Тӧс учуры – кам јаҥ «языческий» јаҥ учун, ол Арасей каандык ичинде јоголып калар учурлу болгон. Бу амадула Алтайский Духовный миссия мында окылу тӧзӧлип (1828), бойыныҥ ижин эрчимдӱ бӱдӱрген. Ол иштеҥ улам тӱндӱк алтайлар текши (тубалар, байаттар, шорлор, чалкандулар, кумандылар) крестке тӱшлеген. Миссионерлер Алтын-Кӧлди кемелерлӱ кечкилеп, Чолушман, Башкаус ла Улаган ичиниҥ телеҥит-алтайларын база кӧп сабазын крестке тӱжӱрген.

Анайып, алтайлардыҥ Комляжский (комдоштордыҥ), Кергешский (тиргештердиҥ), Кузенский (кӱзендердиҥ), Южский (јӱстердиҥ), 1-кы Чуйский (Чолушман, Башкаус ла Улаганныҥ тӧӧлӧстӧриниҥ) волостьторы ла алтайлардыҥ 1-кы дючиназы (Мундустардыҥ отогы) бӱдӱнге кресттӱ болуп калгандар.

Крестке тӱшпей арткандары ол 2-чи (кыпчактардыҥ отогы), 3-чи ле 5-чи (тодоштордыҥ отокторы), 4-чи (иркиттердиҥ отогы), 6-чы (Урсул, Кайрылык, Оймон ичиниҥ тӧӧлӧстӧриниҥ отогы), 7-чи (маймандардыҥ отогы) дючиналары ла 2-чи Чуйский волость (кӧбӧктӧрдиҥ отогы) арттылар. Бу эмдиги Оҥдой, Кан-Оозы, Кош-Агаш ла јарымдай Шабалин ле Кӧксуу-Оозы аймактар. Бу ла крестке тӱшпеген јерлердиҥ улузы 20-чи чактыҥ бажында Буркан јаҥды баштаган улус болуп јат. (20-чи чактыҥ учында ойто ло бу аймактардыҥ улузы Буркан јаҥды орныктырып баштаганы база учурлу эмей).

Миссионерлер кам јаҥдуларла, камдардыҥ бойлорыла куучындажып-најылажып, канайып эрмектежериниҥ марын табып, олорды тӱрген-тӱкей крестке тӱжӱрип турдылар. Мыныҥ ӱстине, ӧрӧ айдылганыла, Арасей каандыкта кам јаҥ окылу јаҥ деп чотолбой туратан. Олорго кӧрӧ, магомед (ислам) јаҥду ла лама (буркан) јаҥдулар окылу чотолып, Арасей каандык ичинде кирелӱ тоомјыда ла корулашта болгон. Оныҥ учун бу јаҥду калыктар бойлорыныҥ јерин, јаҥын јылыйтпай, тап-эриктӱ јуртагандар.

3-чи: Ойрот-каанныҥ келип јатканы керегинде табыш

19-чы чактыҥ учында бир чак мынаҥ озо јоголып калган Ойрот-каандыктыҥ телкемдеринде Ойрот-каан кайра келип јаткан деп табыш табыла берди. Калмыктар, буряттар, моҥгол-ойроттор, хакастар, тувиндер ле алтай-ойроттор ортодо бу табыштаҥ улам јӱзӱн-башка кыймыгулар башталган. Ойрот-каандыктыҥ калганчы кааны Амыр-Санаа барар алдында кайра келери керегинде кеп-куучындар Алтай-Каҥайдыҥ ончо јаан да, оогош то албатыларында артып калган. Темдектезе, Н.М. Ядринцев 1878 јылда байаттардаҥ бичип алган куучында мынайда айдылат: «Ойрот-каан бойы дезе Алтын-Кӧлдиҥ јанында токтогон, Башкаус ла Чулышман сууныҥ белтиринде јаткан. Албатызын јер-сайын јатыргызып, эмди бойы бийик кырлу јерге барган… Барар алдында Ойрот-каан бала-барказына айткан: «12 ӱйе ӧткӧн кийнинде мен слерге ойто катап кайра келерим: ол тужында бойымныҥ телеуттарымды кӧстӧринеҥ кӧрӱп танып аларым». Алтай-улустыҥ айлаткыш-куучыныла, Амыр-Санаа Улуу јылда, Ӱч-Сӱмердиҥ ӱч мӧҥкӱзи кайылып тӱшсе келер. Келип јатканын чагандык сӧӧктӱ кыс-бала айдар учурлу.

Амыр-Санаа (Ойрот-каан) ойто туулып, бойыныҥ каандыгын јаҥыдаҥ тӧзӧӧргӧ туру деп табыш кайдаҥ келгенин айдарга кӱч, је кезик шиҥжӱчилердиҥ айтканыла, бу табышты Россияныҥ Генеральный штабы кайучыл-калмыктардыҥ болужыла ӧнӧтийин Кыдат јеринде јайып турган болгон. Шылтагы: моҥгол-ойротторды јериле кожо Цин-каандыктаҥ (Кыдаттаҥ) айрып, Арасейге кожуп, ол эмезе Арасейдиҥ камаанына кийдирип аларга. Бу та чын, та јок, је кандый да болзо, бу табыш гран-кыйуны кечип, алтай-ойротторго једип, тыҥ ла чур-чуманак кӧдӱрген.

 

ОЙРОТ ТАЗЫЛ-ТАМЫРЫС

Кажы ла калык бойыныҥ кӱч ӧйлӧринде тӱӱкизине баштанып јат. Азыйгы ӧйлӧрин эзедип, озогы каандарын-баатырларын эске алынып, агару бичиктерин ачып, калык бойыныҥ аргаданатан эп-ченемелин, кӱӱн-санаазын ӧрӧ кӧдӱретен оморкодузын бедирейт. Темдектезе, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тужында орус калык бойыныҥ мактулу тӱӱкизине баштанганы јарлу. Јуу ӧйинде Суворовтыҥ, Кутузовтыҥ, Александр Невскийдиҥ ордендери тӧзӧлгӧнин, Сергей Эйзенштейн «Иван Грозный» деп баалу-чуулу тӱӱкилик кино сокконын ла ол ло ӧйдӧ немецтерди јеҥген Александр Невский керегинде база ла Эйзенштейнниҥ кинозы фронтто элбеде јарлалып кӧргӱзилгенин билерис. Ол Экинчи телекейлик јуу тужында албаты-јонныҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрерге ончо турушкан калыктар тӱӱкизине тайанган: орустар да, англичандар да, французтар да, немецтер де, јопондор до.

Байагы айдылган шылтактардаҥ улам алтай калык та 19-чы чактыҥ учында сӱрекей кызалаҥду ла булгакту айалгада болуп калды. Калык болуп артарга, бойыныҥ ук-тукумын јылыйтпаска, алтайларга јаан кыймыгу-солунталар баштаар керек болды. Бу айалгаларда калык бойыныҥ тӱӱкизине баштанганы јарт.

Алтайлар Арасейге кирердеҥ озо, јаан ла ийде-кӱчтӱ Ойрот каандыктыҥ теҥ-тай турчыларыныҥ тоозында болгон. Чындап айтса, «алтай» ол эмдиги ат. Озогы тӱӱкилик документтерде ондый калык учурабай јат, јӱк 19-чы чактыҥ ортозында орус бичимелдерде «алтайлар» деп адалып баштаганыс. Алтайлардыҥ ада-ӧбӧкӧлӧри Арасейге кирип турарда, бойлорын Ойрот-каанныҥ улузы «зенгорлор» деп аданып кирген эди. Анайда ок олорды «ойраты (ойроты)», «калмыки», «телеуты (теленгиты)», «урянхайцы» деп адап туратан. Бу ончо аттар Ойрот каандыктыҥ тӱӱкизиле, ондо јуртаган албатыларла колбулу. Ойрот албатылардыҥ текши тӧрӧли – ол Јаан Алтай-Каҥай тергее. Бу јаҥыс бистиҥ республикабыстыҥ јери эмес,  анайда ок Эртиш-Алтай (Бурул-Токой, Ак-Токой), Моҥгол-Алтай (Комду-суу), Тыва (Мӧҥӱн-Тайга ла о.ӧ.) јерлер. Бу јерлер ончозы бистиҥ тӱӱкибисле колбулу, кеп-куучындарыста озогы јаткан јерлерис деп айдылат.

Јаан Алтай-Хангайда јадып турган ончо монгол-тӱрк калыктар бой-бойына сӱрекей тӱҥейин темдектеер керек. Канча муҥјылдыкка коштой јаткан айылдаш албатылардыҥ чӱм-јаҥы да, кийген кеп-кийими де, јиген аш-курсагы да, јаткан јадын-јӱрӱми де, ич-кӧрӱми де сӱрекей јуук. Оныҥ ӱстине јӱсјылдыктардыҥ туркунына јаҥыс ороондо (Ойрот каандыкта) јадып, јаҥыс каандарга баштадып јӱрген албатылардыҥ тӱӱкизи де, јаҥы да јаҥыс болуп калган.

Былтыр Моҥгол-Алтайды айылдап јӱреристе, бир аргалу-чакту моҥгол-ойрот «бис ончобыс Улу Алтайдыҥ балдары» деп айтканы санаамда артып калды. Моҥгол-Алтайда јадып турган тӧрбӧттӧрдиҥ, моҥгол-байаттардыҥ, котондордыҥ, ӧлӧттӧрдиҥ, мингаттардыҥ, јакачындардыҥ (захчиндер), торгуттардыҥ, хошуттардыҥ ла алтай-урянхайлардыҥ чӱм-јаҥдарын шиҥдезе, бистиҥ ле алтай ак буркан јаҥныҥ јаҥжыгулары чыгып келет.

Темдектезе, Алтайын кӧдӱргени. Ончо ойрот албатыларга Алтай – агару ла байлу тӧрӧли. Ойрот албатылардыҥ кеп-куучындары аайынча, Алтайдыҥ Ээзи – ак сагалду карган эр кижи, ол эмезе ак чырайлу, кӱргӱл чачту бийик сынду ӱй кижи. Алтайга учурлай ончо ойрот албатылар мӱргӱӱлдер ӧткӱрет. Алтайын кӧдӱрерге эҥ јарамыкту ӧй – ол јайдыҥ ла кӱстиҥ бажы. Јайдыҥ баштапкы айында (баштапкы кӱкӱрт соккон, мал-аш јайлуга кӧчкӧниле колбой) алтай-улус Јажыл-бӱр мӱргӱӱлди ӧткӱрет, кӱстиҥ баштапкы айында (анчада ла мал-аш кыштуга тӱжӱп келгенде) – Сары-бӱр мӱргӱӱл ӧткӱрет. Мындый ла мӱргӱӱлдер монгол-ойроттордо јылында бир, ол эмезе эки катап ӧткӱрилет. Ар-бӱткен катуланып турза (кӱйгек, чайык, о.ӧ.) Алтайдыҥ ээлерин јымжадарга база да ӧткӱрер аргалу. Ол мӱргӱӱлдердиҥ ӧткӱрилетен аайы да бистийиле јаҥыс. Таҥла кырга чыгып (кырдыҥ бажында Јердиҥ јаан ээлери јуртайт, теҥериге, Буркандарга јуук јер деп чотолот), чогуп салган обоо-ташта (ол эмезе таш-тагылда) Алтайга учурлалган судурлар, макталдар ла алкыштар кычырылат. Јер-телекейдиҥ тӧрт талазына бажырып, «акла» (сӱтле, сӱттеҥ, кулурдаҥ эткен аш-курсакла), «кӧклӧ» (чайла) ӱрӱстейт. Бӧстӧр буулагылайт, кӧп сабада ак ла кӧк ӧҥдӧрлӱ.

17 чакта ӱзӱк-бичикле бичилген ойроттордыҥ «Галын тахилын судар» («От такыыр судур») деп бичимелинде мынайда айдылган:

«Алтай-Каан, Боодо-Алак, Эрчим, Эмил, Боро-тал, Эли (јерлердиҥ аттары), Корулап алыгар! Тайга-таштыҥ, аржан-суулардыҥ, Булаган, Чингэл, Уренгуныҥ ээлерине Аш-курсагымды теејилеп саладым…»

Намалар кырдыҥ бажына чыгып, арчын ӧртӧп, обоо-ташта бу судурды кычырып, отко ак курсакты, шатраларды, балындарды теејилеп, Алтайына саҥ салат.

Калганчы ӧйдӧ Алтайын кӧдӱрер мӱргӱӱлдер Кӱнбадыш Монгол јеринде де, Тыва јеринде де јаан учурлу боло берди. Ол мӱргӱӱлдерди намалар баштап, улусты байлу тайга-туулардыҥ алдына экелип, агару судурларын, ээлерге макталдарын кычырат. Бу мӱргӱӱлдерге эр улус, билелердиҥ јаандары, тоомјылу каргандар ла јаан јамылу башкараачылар келип, судурларды угуп, Алтайына мӱргӱп јат (алдында фото).

База бир аҥылу темдектейтен јаҥжыгу — ол моҥгол-ойроттордо до, бисте де, алтай-ойроттордо, ак ӧҥди агару, ару деп чотооры. Ак ӧҥлӧ колбулу кӧп јаҥжыгулар бар. Темдектезе, ӧлӧттӧрдӧ (ойрот-албатыда) мындый јаҥжыгу бар:

Јалкын ӧлтӱре соккон кижиге (ол эмезе тындуга) тегин улуска тийерге јарабас. Ол јалкыннаҥ божогон кижиниҥ (тындуныҥ) сӧӧгин јуурга «ак сӧӧктӱ» (укту-тӧстӱ, карала колбулу эмес) кижини алдыртат. Ол тогус ак јылкы, тогус ак тажуур јакыдып, ак дээл кийип («ак-сӱт тон»), јалкын соккон јерге келет. Ондо таштардаҥ кичинек обоо јууп, будактар кондырып, ак јаламалар буулап, сӱтле ӧрӧ ӱрӱстейт (чачылга). Бойын таајы угынаҥ, ак сӧӧктӱ кижи деп адап, Курбустан-Бурканга баштанат (ойрот албатырлардыҥ кеп-куучындарыла, кӱкӱрт-јалкын Курбустан-Бурканнаҥ камаанду): «Кӧзиҥди јылыйтып салдыҥ ба айса сокор болуп калдыҥ ба? Тӱшпейтен јерге не тӱштиҥ? Тӱшкен болзоҥ, меге не тӱшпедиҥ..?» деп айдынып, јалкыннаҥ божогон кижини актайт, ол кижиде бурузы јок деп, Курбустанныҥ алдына сӧзин айдат. Байагы тогус јылкыны ыйыктап (тынын кыйбай, Курбустанга учурлап), кижиниҥ сӧӧгин јерге јууп, ӱстине тогус ак таш тургузат. Байагы јерге ӱч јылдыҥ туркунына мал-аш кабырарга, аҥдаарга, ӧскӧ не-неме эдерге јарабас деп јакарып салат.

Ак Айас, ак сӱт (ак ӱрӱс), ак арчын, ак кыйра, ак кайыҥ, ак кийим, ак мал, ак ай (чагаан ай), ак сӧӧк («ару» кижи) – аруныҥ, кирге-торго алдыртпаганныҥ темдеги. Ак ӧҥди ару деп чотогоннынаҥ бистиҥ Ак јаҥ барган эмей. Ак ӧҥ јаҥыс  алтайларга эмес, а бастыра ойрот албатыларга агару деп чотолот.

Моҥгол-ойроттордыҥ ла алтай-ойроттордыҥ тӱҥей јаҥжыгуларын ончозын јазаптыра бичизе, бу газеттиҥ де бӱктери јетпес болор: јада-таш, айылдыҥ ичи, айылды кӱн-ай аайынча тургузары; айдыҥ-кӱнниҥ, јылдыстардыҥ байы; сӱттиҥ, аш-курсактыҥ байы; сууныҥ байы; оттыҥ байы; јердиҥ, тайга-таштыҥ байы; той-јыргалдыҥ ээжилери; ада-энезин, тӧрӧӧн-тууганын, таайларын, бала-барказын тоогоны, байлаганы; мал-аштыҥ (темдектезе, мал-ашты сетерлери (ыйыктары) – тынын кыйбай, јӱрӱм сыйлап, Буркандарга учурлаары), аҥ-куштыҥ байы; аҥдайтан јаҥжыгулар ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Чӱм-јаҥдардаҥ ӧскӧ бисти арткан ойрот албатыларла бириктирип турганы:

— Тӱӱкилик кеп-куучындарыс: Амыр-Санаа, Шуну-Баатыр, Калдан-Черӱ (Галдан-Церен) ле оноҥ до ӧскӧ Ойрот-каандык тужындагы каандар, таајылар, нойондор, јайзаҥдар, баатырлар керегинде кеп-куучындар јаҥыс бисте эмес, ончо ойрот албатыларда элбеде јарлу. Иван Шодоевтиҥ «Кызалаҥду јылдар» деп ады-јарлу алтай бичик база бӱдӱнге Ойрот-каандыктыҥ ӧйлӧри керегинде.

— Кеп-кийимис. Алтай кеп-кийимди кӧрзӧ, ӱлгӱлериле, ӧмӱриле, кулјаларыла, кийген эбиле, кееркедим эдимдериле, кийиминиҥ адыла ойрот албатыларга сӱрекей јуук. Јурукта алтай-улустыҥ ла алтай-урянхайлардыҥ кеп-кийими (ӱстиги фото).

— Тӧрӧ (административный система). Алтайлардыҥ јайзаҥдары, темичилери, шӱлеҥдери, јаргычылары (зорго) – бастыразы ойто ло Ойрот-каандыктаҥ арткан јамылулар эмей.

Бӱгӱнги кӱнде алтай-ойрот ло моҥгол-ойротторды бой-бойынаҥ ырааштырып турган јаҥыс ла  шылтак – ол тилдерис. Тургуза ӧйдӧ бистиҥ алтай тил арткан тӱрк тилдерге тыҥ јуук болуп калган, моҥгол-ойроттордыҥ тили – халка-моҥголдордыҥ тилине. Је алтай тилде сӱрекей кӧп моҥгол сӧстӧр, а моҥгол-ойрот тилде камык тӱрк сӧстӧр. Алтай тил (саха, тыва, хакас тилдерле кожо) тӱрк тилдердиҥ ортозында эҥ монголсу тилдердиҥ бирӱзи деп чотолот. Филологтордыҥ айтканыла, алтай тилде 20% кире сӧстӧр моҥгол тилле тӱҥей. Моҥгол-ойроттордо ончо ло кире сӧстӧр тӱрк тилле… Алдында, байла, бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис теҥ-тай эки тилдӱ болгон. Оныҥ учун алтай тилде кӧп јаҥыс учурлу тӱрк ле моҥгол сӧстӧр учурайт: байрам-јыргыл, ат-нере, айу-мајалай, койон-туулай, ырыс-кежик, јажыл-ногон, кӱмӱш-мӧҥӱн ле о.ӧ.

Бистиҥ республикада јерлердиҥ, суулардыҥ аттарын да алзабыс, камык моҥгол сӧстӧр чыгат: Бугузун (Буга-усун – аҥныҥ суузы), Чаган-Узун (ак-суу), Курай (кургак), Улаган (кызыл), Кадын (Хатун – тоомјылу укту-тӧстӱ эпши), Оҥдой (Коҥгодой – Хунтайши), Каракол (кара-суу), Экинур (Их-нуур – јаан кӧл), Бараангол (караҥуй суу), Чаргы (чанак), Мухор-Чаргы (оогош чанак), Барлак (кул), Чике-Таман (Чике-Табан – тӱс ажу) ла о.ӧ.

Анайда ок кӱӱлик ойноткылардыҥ аттары да (топшуур – товшуур, шоор – цуур, икили – ихэл). Аттардыҥ угы (јеерен – зээрде; кӱреҥ-јеерен — хүрин зээрдэ; кер – хээр; кӱреҥ кер – хүрин хээр; боро – боро; кара – хара; кӧӧ-кара – хөө хара; буурыл – буурал; кула – хула; сары – шарга; чабдар – сабидар; кӱреҥ – хүрин; ӧлӧ – алаг; калтар-кер – халтар-хээр). Мындый тӱҥей ойрот сӧстӧрдиҥ тоозы камык. Качан бирде алтай улустыҥ ла ойраттардыҥ тилдерин тӱҥдештирер билимдик иш чыгар ла болбой.

Айдарда, ойроттор (ойратттар) – ол јӱк моҥголдор эмес, ол моҥгол ло тӱрк тилдерлӱ, јаҥыс чӱм-јаҥдарлу кӧп башка-башка уктардыҥ ла албатылардыҥ биригӱзи. Темдектезе, бӱгӱнги моҥгол ойраттардыҥ тоозында алтай-урянхайларды, котондорды ла чоросторды алдында тӱрк тилдӱ болгон деп билимчилер айдат. Оныҥ учун тилдерис башка болгондо, бис, ончо ойроттор, тӱҥей ле карындаш-албатылар болуп артадыс.

 

БУРКАН ЈАҤНЫҤ КЫЙМЫГУЗЫ

Је, куучынысты ойто 1904 јылга (Улуу јыл) јандырактар. Јажын-чакка јаткан јерлеринеҥ сӱрдӱрип, кыстадып, абыстардыҥ албан-кӱчиле крестке тӱжӱртирип, кайлыкталып јаткан алтайлар, озогы Ойрот-каандык ӧйин эзедип, Буркан јаҥга кайра бурылар кӱӱни ойгонгоны јарт. Буркан јаҥ алтай-ойроттордыҥ тӱӱкизиле колбулу, албатыны бириктирер аргалу, тереҥ тӱӱкилӱ, кӧгӱс-байлыкту јаҥ, алтайларга ол тужында јаҥыс аргаданатан эп-арга болгон.

Ол ӧйдӧги Буркан јаҥныҥ кыймыгузы аайынча тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады В. Я. Кыдыева бойыныҥ «Поземельные отношения в Горном Алтае в XX веке» деген монографиязында мынайда јартайт:

«1901-1903 јылдарда Туулу Алтайдыҥ алтайлардыҥ кӧчӱп јӱрген тӱндӱк аймактарында ла Оймон ичинде (бӱгӱнги Кӧксуу-Оозы аймак) јерлерин ӱлегениниҥ шылтузында орус крестяндарга јер база ӱлелген. Јердиҥ реформазы бастыра орус не-немени јаман кӧрӧрине экелген. Мында Алтайский Духовный миссияныҥ коомой салтары база болгон.  Ол 1830 јылда тӧзӧлгӧн лӧ 19 чактыҥ учы јаар крестке тӱшпеген алтайларды кыстап, кӧчкӱндердиҥ элбек одорлорын мензинген.

1904 јылда алтайлар ортодо јаҥы мӱргӱӱл јаҥ — ак јаҥ эмезе бурханизм – табылып келген.   Ойрот-каан келип, орустардыҥ кызалаҥынаҥ айрыыр деген табыш Туулу Алтайдыҥ  орто лӧ тӱштӱк бӧлӱгине јайыла берген.  Бу јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 18-25 кӱндеринде орто Алтайда тыҥ кӧдӱриҥи башталган. Кыймыгуныҥ тӧс јери – Оҥдойдо Кеҥи деп јер болгон. Кӱӱк айдыҥ 25-чи кӱнинде 5,6 ла 7 отоктордыҥ алтайлары текши јуунга Кеҥиде јуулышкан. Ондо олорды Бийский уездтиҥ 3-чи участогыныҥ Крестьянский начальнигиниҥ јакааныла таныштырган. Ондо айдылганыла, Шабалин, Топучий, Туйакту, Оҥдой, Хабаровка, Кӱпчеген  јурттарда јер ӱлештирер иштер улалар ла олордо туружатан улусты кӧстӧӧр керек. Ондый улус тудулган да болзо, удурлажуныҥ кыймыгузы токтобогон, ол Тӧрӧм кобыга (Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртыла коштой) кӧчкӧн.

Кыймыгу кӱӱк айда башталганы тегин эмес ошкош. Алтайлар јер ӱлештирериниҥ иштерин озолоорго амадаган. Оймонныҥ улузыныҥ бу иштерди эки јылга буудактаганы алтайларга удурлажарында тем болгон.  Чын ла башталган бу керектерле колбой,  1904 јылда Чуйдыҥ јолыла Топучийдеҥ ала Хабаровкага јетире јерле иштеери ӧткӱрилбеген.  Ол ӧйдӧги керектердиҥ кереечилериниҥ ле олордыҥ шылтактарын шиҥдегендердиҥ темдектегениле алтайлардыҥ јаҥы мӱргӱӱл јаҥды алар дегениниҥ тӧс шылтагы ол јер јанынаҥ кызыштар болгон.

Айдарда, Буркан јаҥныҥ кыймыгузын озо ло баштап Тӱштӱк Алтайдыҥ крестке тӱшпеген јайзаҥдары ла байлары баштаган дезе, јастыра болбос. Урсул ичиниҥ јайзаҥдары 5-чи дючинаныҥ (тодош Б.Юмдеев), 6-чы дючинаныҥ (тӧӧлӧс Каха Чамчияков) лӧ 7-чи дючинаныҥ (майман Аргымай Кульджин) тӱӱкилик јетирӱлерде Буркан јаҥды јӧмӧгӧн деп айдылат. Бу байлардыҥ ла јайзаҥдардыҥ ортозында эҥ ле аргалу-чактулары – Манјы ла Аргымай Кульджиндер эмей.

Бӱгӱн алаҥзу јоктоҥ айдарга јараар: бойыныҥ алдына камдап турган тегин койчы Чет Челпанов Алтай Буркан јаҥды Тӧрӧм-кобыда баштаган кижи деп чотолып та турган болзо, је чын башкараачызы ол болбогон. Алтай Буркан јаҥды шиҥдеген эҥ јарлу этнограф-билимчилердеҥ А. Г. Данилин мындый айалгага ајару эдет: Чет Челпанов ӱйиниҥ карындажы Макы Маркитанов ажыра Кульджиндердиҥ кудазы болгон. Айдарда, Буркан јаҥды кӧдӱрип, Чет јӱк Кульджиндердиҥ јакаруларын бӱдӱрген кижи.

Манјы Кульджин Буркан јаҥныҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи болгонын билимчи В.К. Косьмин «Влияние монгольского буддизма на формирование и развитие бурханизма на Алтае» деген статьязында мынайда темдектейт:

«Байлардыҥ, озо ло баштап Кульджиндердиҥ бурхан јаҥды    јайарында јилбӱзи јаан, Манјы  Кульджин  дезе бу кыймыгуда башкараачы да болгонын мындый неме керелейт.  Тереҥ кобыда  (Тӧрӧмдӧ) мӱргӱӱлди тоскурган кийнинде, 1907 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 13-чи кӱнинде Кан-Оозына  Манјы ла Аргымай Кульджиндер келген.  Кӱӱк айдыҥ 14-чи кӱнинде Манјы Кан-Оозына јаргыга келгендерди оныҥ квартиразына јуулзын деп јакарган. Шӱӱжетен сурак ол јаҥы мӱргӱӱл ле Бийский уездтиҥ 5-чи станыныҥ приставына текши угузу-баштану бичиири, пристав кем каруулу оныҥ алдына Бурхан кудайдыҥ јаҥы мӱргӱӱл јаҥын јасакла јарадар баштану этсин деп».  Абай, Сугаш, Кырлык, Јабаган, Кан, Чарыш ла ӧскӧ дӧ ӧзӧктӧрдӧ сууларла кӧчӱп јӱрген 512 алтайдыҥ колы јуулган. «Ак јаҥды јаҥдаарын јарадары керегинде баштануда» бурханисттер кам јаҥыдуларды јаратпай турганын кӧргӱскен ле «бойыныҥ кам јаҥын јерлик» деп айдышкан».  «Тӱҥӱрлерин, наадайларын таштап», олор Россияныҥ окылу јаҥдарын јаҥы јаҥын јаҥдаарын јаратсын деп сураган. Санаа-кӱӱнниҥ јайымы керегинде 1905 јылда чыккан манифесттиҥ кийнинде баштаҥкайлу байлар ак јаҥды јарадарына јӱткиген. Јеҥӱ болгон соҥында олор тегин алтайларга јӧмӧдип, орус капиталла, орус камаанла тартыжарында бойыныҥ јилбӱлерин эрчимдӱ корыыр эди».

Ойрот-каандыктаҥ ӧйлӧринеҥ ала јаҥдалган Буркан јаҥ 1904 јылда орныгып турарда, оныҥ чын башкараачылары болгон улус – ол байлар Манјы Кульджин, Кыйтык Елбудин, Сапок Баинкин, олордыҥ болушчылары Кыргыз Саманов, Чапыяк Юдуев ло аҥылу адайтан кижи – јарлык Тырый Яшитов (байлу ады – «Ак-эмчи»).

Тырый Моҥгол јеринде канча јыл Россияныҥ башкарузыныҥ агентиниҥ тилмешчизи болуп иштеген, бичик-билик билер, алтай, орус, монгол тилдерле јайым куучындажар, јаан нама-ӱредӱчилерле, буддизмле таныш кижи. Тырый јарлыктарды јууп, јаҥды бир аайлу эдип ӱредип туратан кижи болгон. Ол ажыра алтай јарлыктар Моҥгол јерине барып, ӱредӱлер алып, алтай улус ортодо јайып туратан. Тырый ажыра јарлыктар буркан јаҥныҥ эдимдерин: буркандардыҥ сӱрлерин, очырларды, коҥколорды, судур-бичиктерди, саҥјаларды јакыдып алатан. Чет Челпановты мӱргӱӱлдиҥ кийнинеҥ  јаргыда ширтеп баштаарда, Тырый Яшитов ачыгынча Алтай Буркан јаҥныҥ башкараачызы боло берген.

Алтай буркан јаҥда (Ак јаҥда) буддизмныҥ камааны ла бойыныҥ аҥылулары керегинде ады-јарлу билимчи-этнограф А. В. Анохин бойыныҥ «Бурханизм в Западном Алтае» (1927 ј.) деген статьязында мынайда бичийт:

«Бурханизм ӱредӱниҥ тӧзӧгӧзинде буддизмниҥ кӧп эмес доктриналары ла тӱндӱк монгол-ламаиттердиҥ орой ӱредӱзиниҥ доктриналары, онойдо ок озогы кам јаҥыныҥ бир кезик элементтери кирген.  «Бурхан» деп сӧс буддизмнеҥ. Ол Будданыҥ ӧлӱминиҥ кийнинде удабай табылган ла кудайдыҥ сӱр-кеберин темдектейт.   Баштап ла алтайлардыҥ оҥдогоныла, «бурхан» атту, ак кийимдӱ чын кижи  ле јаҥы ӱредӱ экелетен болгон.   Оноҥ бери ӧйдӧ «Бурхан» ол теҥериде јӱрген, кӱнди, айды ла ончо Орчылаҥды башкарган кудай деп јарлалган.  Калганчызында алтайлардыҥ мӱргӱӱлиниҥ эҥ учурлу тӧзӧгӧзи – монотеизм. Је алтайлардыҥ мӱргӱӱл ӱредӱзинде «бурхан» кудайла коштой кӱн, ай, ак ла кӧк ӧҥдӧр, алтын арчын деген ламаиттердеҥ алынган элементтер туштайт. Бурханизм озо ло баштап буддизмниҥ,   оноҥ монгол ламаизмниҥ ле кам јаҥыныҥ корболоры, онойдо ок чек јаҥы мӱргӱӱл эмес, ол алтай калыктардыҥ ортодо алдында болгон јаҥ болуп јат.

Кам јаҥыла колбулу кӱӱн-кӧрӱм бурханизмниҥ башталганыла колбой базылган. Бурханист-алтайлар, ӧскӧ мӱргӱӱлдер ок чылап, ончо кара немелердиҥ телекейин јаратпай барган. Бурханга, теҥериниҥ кудайына, мал-аштыҥ каны керек јок боло берген. Мал-аштыҥ канын тӧгӱп, тайылга эдерин јаратпаганыла бурханизм алтай калыктыҥ мӱргӱӱл ӧзӱминде   јаан башка алтам эткен».

Солтой Тугудин,

«Алтай-Ойрот» эл-јондык биригӱниҥ башкараачызы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина