Алтайдын Чолмоны

«Кӧксимде испан серенада, јайым кӱӱлер ле Дидюля…»

26.07.2019

Арутай Адаров — Москвада Ипполитов-Ивановтыҥ адыла адалган кӱӱлик-педагогикалык институттыҥ албаты ойноткыларыныҥ бӧлӱгиниҥ гитара аайынча классыныҥ студенти. Бӱгӱн ол —«Јылдыстыктыҥ» айылчызы.

— Јажыҥ менеҥ оогош учун айылчы кижиге сен деп баштанып, куучындажарга турум. Јаан јастыра болбос болбой. Экинчизинде, «Јылдыстык» јиит улустыҥ газеди ине. Јӧп пӧ?

— Јажыла да эмес болзо, је ӧзӧк-буурыла кажы ла кижи омок, ӧктӧм лӧ јиит болорго турбай (кӱлӱмзиренет). Јӧп эмей база.

— Кӧрӱм-шӱӱлтебис бир аай эмтир. Је, куучын-куумыйды баштайлы. Кӱӱге јилбӱӱ качан башталган деп сурап угарга турум.

— Кӱӱниҥ јаан теҥизине мени ада-энем «ийде» салгандар (каткырат). Ончозы јети јаштуда уулчактардыҥ студиязынаҥ башталган. Ол тушта кӱӱ деген оҥдомол оогош кижиге кайдаҥ келзин эди. Студияга барар ла, келер ле. До, ре, ми, фа, соль, ля, си-ни, алтай ойноткыларды ӱренер ле, ойто јанар ла. Эртенгизинде фортепианоны ла сольфеджионы кӱӱн јеткенче «токпоктоор». Алтай кожоҥдорло элбеде башатап ла база мында танышкам. Анайып, табынча кӧндӱккен. Студиядагы ӱредӱ учун Владимир Егорович Кончевке эмдиге јетире быйанду јӱредим. Ӧзӧк-буурыма кӱӱни бу кижи шиҥдирген.

1-кы таҥмалу кӱӱлик школго ло јуранарыныҥ школына база јӱргем. Кӱӱлик школдо гитарага Маржана Михайловна Тапаева ӱреткен. Бу ойноткыны меге шак бу ӱредӱчи ачкан. Уулчактардыҥ студиязында Азулай, Шоҥкор, Добрыня ла Равиль деп уулчактарла танышкам. Јаанап келеле ойто туштажарыс, биригерис, кӱӱге јилбӱлерис бир аай болор деп ол тушта бистиҥ кемибис билип турган эди база. Јӱрӱмде дезе ары јанынаҥ шак андый болуп калды. Азулай Тадинов эмди јарлу композитор, Шоҥкор Модоров, Добрыня Сатин ле Равиль Лиров — јаан артисттер. Бис «Ул-ла-ла» группаны тӧзӧгӧнис.

— Јылдар сурт эткен, худшколдыҥ, уулчактардыҥ студиязыныҥ таскадузы једимдӱ ӧткӧн. Је мынызы кӱӱниҥ је ле деген теҥизиниҥ јӱк ле тырмакча јемтиги болуп јат. Јиит кижи оныла болорзынбаган. Андый ба?

— Эйе, андый. Уулчактардыҥ студиязын тӱгезип јадала, Барнаулдыҥ кульпросветколледжине кирер керек деп бойым ла лапту сананып алгам. Мында ӱредӱчилер база јакшы билгирлер берген. Гитарага Наталья Александровна Беляева деп кижи ӱреткен. Бу ӧйдӧ кӧп конкурстарда турушкам. В. Феоктистовтыҥ адыла адалган бастырароссиялык конкуста лауреаттыҥ 1-кы степеньдӱ дипломын алгам. СФО-ныҥ гитаристтериниҥ фестивалинде 2-чи степеньдӱ дипломло кайралдаткам. «Алтайдыҥ јиит јайалталры» деген конкурста једимдӱ турушкам.

Колледжте Екатерина Червоненко деп кысла кожо экӱ дуэт тӧзӧгӧнис. Бисте эмди концерттерде ойноор репертуар бар. Колбуларды ӱспей јадырыс. 2018 јылда М. Чевалковтыҥ адыла адалган библиотекада таҥынаҥ баштапкы концерттим болордо, Екатерина Барнаулдаҥ келип, база турушкан. Училищени божодып, Горно-Алтайскта 1-кы таҥмалу кӱӱлик школдо гитараныҥ ӱредӱчизи болуп иштегем. Ол ло ӧйдӧ республиканыҥ госоркестринде ойногом.

— Кезик улус ӱренишкени ле аайынча гитараныҥ ойыны ӱч ле аккордтоҥ туруп јат деп сананып јадылар. Ол јанын јартап, айдыҥ берзеҥ?

— Мен кӱӱлик школго барып јадала, база анайда санангам. Кожоҥдоорго ло керектӱ ойноткы деп бодогом. Је классический деген бӱдӱм ол чек ӧскӧ ууламјы. Јаан концеттерде тузаланып турган гитара база алты кылду болуп јат. Је олордыҥ кылдары нейлон учукла оролгон. Нейлон гитараныҥ ӱнин јарандырат. Классический гитарада тырмактарла ойноор керек. Олор — медиаторлор. Мында кажыла лад ла кыл таҥынаҥ башка ноталу. Айдарда, октаваны ла ноталарды јакшы билер керек.

— Јаан концерттерде тузаланып турган гитаралардыҥ бӱдӱмдери бой-бойлорынаҥ башка болуп јат деп уккам.

— Акустический дейтен гитаралар бар. Мындый ойноткылардыҥ кылдары тегин эмиктеҥ эдилген. Грифы дезе — эҥ ле јука. Оныла бастыра улус ойноор аргалу. Ол тоодо эки-ӱч аккордло. Электрогитараларды бастыра улус билер. Оныҥ тӧзӧлгӧзинде рок кӱӱлер салылган. Бас гитара дезе ансамбльда эҥ керектӱ ойноткы болуп јат.

Фабрикаларда чыгарып турган тегин гитараларды дезе эл-јон элбеде тузаланат. Мастерлердиҥ деп адалып туган гитараларды ус улуска ӧнӧтийин јакыдар керек. Испанияда «Эстелло» деп фирма бар. Олордыҥ чыгарып турган ойноткыларыныҥ чыҥдыйы јакшы. Баалары 15 муҥ салковойдоҥ ӧрӧ. Гитараныҥ ӱни агаштыҥ чыҥдыйынаҥ камаанду ине. Гитараны јакшы ӱндӱ эдерге агашты јакшы кургадар керек.

Барнаулда ӱренеримде, менде јӱс муҥныҥ гитаразы болгон. Оны Ижевскте јаткан Геннадий Калабин деп ус кижиге јакытканыс. Ол гитараныҥ грифтерин сабарларыма, бойымныҥ сыныма келиштире јазаган. Профессионал кеминде тузаланып турган улус бу гитараны мастеровой ойноткы деп адап јадылар.

— Москвада ӱредӱӱҥ керегинде кыскарта да болзо, айдып ийген болзоҥ

— Эки јыл мынаҥ кайра билгирлеримди бийиктер деп, Москвада Ипполитов-Ивановтыҥ адыла адалган кӱӱлик-педагогикалык институтка ӱредӱге киргем. Эмди кезикте нӧкӧрлӧримниҥ ортозында бу институтты бойыныҥ ӧйинде Россияныҥ эстрадазыныҥ примадонназы Алла Пугачева ӱренип божоткон деп кокырлайдым (каткырат). Је текшилей айтса, бу тӱӱкизи јаан ла байлык институт.

Тургуза ӧйдӧ ӱредӱмди Вадим Александрович Кузнецов деп профессордыҥ гитара аайынча классында улалтып турум. Ол мениҥ ӱредӱчим. Москваныҥ ла Сибирьдиҥ гитара аайынча школдоры бой-бойлорынаҥ чек башка деп айдар керек. Оны тӧс јерге барала, илелеп турбай. Вадим Александрович экзамендерге белетеген пьесаларымды лапту уккан. Сабарлардыҥ техниказын јараткан. А Барнаулда тургузылган колдорды неге де јарабас деп айткан. Ӱредӱ ӧйинде оны «сындырып», ойто јаҥыдаҥ тургускан.

Бир катап ол Бахтыҥ виолончельге бичиген сюитазын ойноп турганымды угуп турала, «Сен тышкары оромдо кезик аразында тегин аккордторло берижип јадырыҥ ба?» — деп сураган. Болуп турбай дееримде, эмди ле аккордторло ойно деген. 5-чи ле 6-чы аккордторго једеримде, «Токто!» деген. — Кӧрӱп туруҥ ба, сабарларыҥ гитараны ӧрӧ-тӧмӧн бойлоры ла «јӱгӱргилеп» јат. Сен олор керегинде бир де сананбай јадырыҥ. Бахты база анайда ойноор керек деп айткан. Оныҥ учун ӱредӱде пьесалардыҥ бастыра мелизмаларын ла ноталарын канайда ойноорын сӱрекей кыракы шӱӱжип јадырыс. Профессор Кузнецов урокторды сӱрекей јилбилӱ ӧткӱрип јат.

Германияда немец укту Копф деп ус кижи бар. Оныҥ эткен гитараларыныҥ чыҥдыйы сӱрекей бийик. Бир катап мен оныҥ јазаган гитаразыла ойноп кӧргӧм. Јаҥыс ла у-ух! деп айдар кӱӱниҥ келер. Кылдарыныҥ ӱни ӧзӧк-буурыҥды аҥдандырып ла селеҥдедип турар тармалу. Эди-каныҥ јаҥыс тыркыражып турар. Келер ӧйдӧ мен бу ус кижиге гитара јакыдып, оны садып алар амадулу. Баазы 450-500 муҥ болор.

— Јакшы гитарист болорго, кӱнине канча кире таскадынар керек?

— Гитарала бийик кеминде ойноп турган артисттерди профессионал спортчыларла тӱҥейлеер эдим. Јаан концерттерде гитарист кижиниҥ эди-каныныҥ бастыра бӧлӱктери иштеп јат. Мында микромышцалар ла микромоторика деп оҥдомолдор база бар. Анчада ла сабарларды јакшы тазыктырар керек. Тырмактар јанынаҥ байа айткам. Гитарада олор — медиаторлор. Кажы ла кижиниҥ арга-чыдалы ла тын-ийдези башка-башка ине. Кем де 6-7 саат ӧйдиҥ туркунына таскадынат. Кезиктерине 2 ле саат ӧй једип калат. Кажы ла таскадуны тузалу ӧткӱрер керек. Мен дезе этюдтарды кажы ла кӱн ойноп јадрым.

— Кандый кӱӱлерди ойноорго јакшызынып јадырыҥ?

— Концерттеримниҥ репертуарында Х. Малатстыҥ «Испан серенадазы» бар. Оныла кӧрӧӧчилерди кӱӱнзеп таныштырадым. Бу серенаданыҥ толкуларына экчедип, бойыҥ да кӧкӱп чыгар эмейиҥ. Је эҥ ле тыҥ меге јайым импровизация јарап јат. Мында кандый да ноталар керегинде сананбай јадырыҥ. Сабарлар гитараныҥ ладтарын бойлоры ла табып, јайым «јӱгӱрип» јат. Кенерте сакыбаган кӱӱлер де чыгар аргалу. Сен јайым учушта! Мындый ӧйдӧ меге сӱрекей токыналу.

Калганчы ӧйлӧрдӧ лирикалу, токыналу кӱӱлерге база јайылар болдым. Ол кӱӱлерди романтизмниҥ эпохазыла колбулу деп айдарга јараар. Бах ол — барокко. Ӧзӧк-буурда кандый да тыш, јайым ла кеен. Гайднныҥ ла Моцарттыҥ чӱмдеген кӱӱлери сӱрекей јарап јат. Дидюляныҥ лирикалык обработклары база чӱмдӱ ле јараш.

— Сен бир катап Интернетте бойыҥныҥ бӱгиҥде «Виртуозы гитары» деп фестивальда болгоныҥ керегинде сӱрекей оморкодулу ла ӧкпӧӧриштӱ бичиген эдиҥ. Ол кандый фестиваль?

— Јылдыҥ сайын телекейдиҥ башка-башка ороондорында «Виртуозы гитары» деп конкурс ӧдӱп јат. Быјыл ол Москвада болгон. Конкурстиҥ кийнинде оныҥ јеҥӱчилдери гала-концертте туружып јат. Меге бу концертти кӧрӧр ырыс келишкен. Чайковскийдиҥ адыла адалган залда Россияныҥ атту-чуулу гитаризи Артем Дервоет, Испаниядаҥ Попе Ромео ло кӧп ӧскӧлӧри де ойногондор. Кижи санаазын ычкынар чӱмдӱ ле сӱрлӱ концерт! Попе Ромео анда бойыныҥ кемге де тӱҥей эмес «Испан серенадазын» ойногон. Технический јанынаҥ бу сӱрекей кӱч произведение. Је мен оны бу концерттиҥ кийнинеҥ ӱренип алгам. Ол тушта Чайковскийдиҥ адыла адалган залда отурала, качан бирде таҥынаҥ јаан концерттим болзо, оны кӧрӧӧчилерге кыйалтазы јогынаҥ сыйлаарым деп айдынган эдим.

— Сананган концерттиҥ быјыл кӱӱк айда бистиҥ республикада болгон эмес беди?

— Горно-Алтайскта таҥынаҥ јаан концерт берер деген амаду менде туку качаннаҥ бери болгон. Јерлеш кӧрӧӧчилерди классический гитараныҥ кӱӱлериле јууктада таныштырар керек деп сананып јӱретем. Андый концерттер кӱӱк айда калада, Оҥдой ло Кан-Оозы аймактарда болгон. Мен ого ӱнделтеечи эдимдӱ јаҥы гитара алгам. Концерттерде классический ле этнический уулмјылу кӱӱлерле кожо эмдиги ӧйдиҥ чӱмдемелдери база јаҥыланган. Учурал келижерде, концертте турушкан нӧкӧрлӧрим Д. Хуторненкого, Б. Такшинага, И. Фриманга, Д. Сатинге, А. Тадиновко, А. Майчиковага ла Ш. Модоровко јаан алкыжымды айдарга турум. Оҥдой аймакта јаткан тӧрӧӧн-туугандарыма база јаан байан. Концерттиҥ учында јаҥыланган «Млечный путь» деп кӱӱни Иван Фриманла кожо ойынга экӱ ле кӱн артарда чӱмдегенис. Ол биске кайдаҥ да сӱрекей јеҥил келген. Оны кандый да белге темдектӱ кӱӱ деп айдарга јараар. Чындап, бу концерттерде от-јалбышту «Испан серенаданы» база ойногон эмейим.

— Адакы учында амадулар керегинде сурап укпас аргам јок. Кӧгӱсте алып јӱрген санаалар кажы ла кӱӱчиде, кажы ла артистте бар болбой?

— Јерлеш кӧрӧӧчилерди классический гитараныҥ солоҥы ӧҥдӱ кӱӱлериле таныштырар амаду быјыл јасыкыда бӱткен. Таҥынаҥ болгон јаан концерттим јакшы ӧткӧн деп айдар керек. Бистиҥ тергееде гитарага јилбӱӱ бар деп иле кӧрӱнди. Арга болгон болзо, мен Горно-Алтайскта ол ло Артем Дервойеттиҥ ле Попео Ромеоныҥ концерттерин тӧзӧп ӧткӱрер эдим. Јерлештерим телекейдиҥ ады-чуузы чыккан кандый бир симфонический оркестриниҥ јарлу гитаристтер турушкан јаан ойын-концертиле јууктада танышкан болзо, база сӱрекей јакшы болор эди. Ол мениҥ эҥ јаан амадуларымныҥ бирӱзи. Бистиҥ тергееде андый концерттер качан бирде тӱҥей ле болор деп иженедим.

Куучын-эрмекти П. Кабар ӧткӱрген