Теҥери алдында ороондо

26.07.2019

Горно-Алтайсктагы государственный университеттиҥ алтаистика ла тӱркология факультединде алтай-кыдат ла алтай-английский тилдер ӱредилип турганы тыҥ ла удабады. Бу факультеттиҥ студенттери ӧскӧ ороонныҥ тилдери јанынаҥ гран ары јанында стажировкалар ӧдӱп турулар.

Темдектезе, эҥ артык студенттер кыдат тилле стажировканы Кыдаттыҥ Калыктар ортодогы СИАС университединде ӧдӱп турулар.

Быјыл да бир канча студент Теҥери алдында ороондо ӱренеле, јанып келдилер. Ол керегинде бистиҥ куучын-эрмек Ильдар Емендеевле ӧдӧт.

– Ильдар, быјыл сен стажировка-ӱредӱге экинчи катап јӱргеҥ. База кемдер јӱрди?

– Эйе, мен Кыдатта экинчи катап ӱренип јӱрдим. Менле кожо ГАГУ-ныҥ мындый студенттери ӱренген: Асель Герасимова, Тайана Анатова, Ай-Сана Ерленбаева, Алена Курманова, Анна Мумликанова. Бис быјыл Синьчжень каланыҥ Хэнань провинциязында университетте кочкор айдаҥ ала јаан изӱ айды чыгара ӱрендис.

– Студенттер кыдат тилди кандый амадула ӱренип турулар?

– Кыдат тилди ӱренери бӱгӱнги кӱнде керектӱ де, јилбилӱ де. Кыдат ла Россия экономикада ла садуда јуук колбулар тудуп јат. Оныла колбой, телекей кеминде тӧс английский тилле коштой кыдат тилди билер кӧчӱреечилер керектӱ болуп јат. Келер ӧйдӧ мен кыдат университеттиҥ магистратуразына калыктар ортодогы экономика эмезе калыктар ортодо колбулар аайынча ӱренерге турум…

– Кыдатта экинчи јӱрген кижи бу ороонды кандый деп кӧрдиҥ, Ильдар?

– Озо ло ороонныҥ улузыныҥ кӧби коркышту, је ого ӱрениже бередиҥ. Учурлузы – јаан тудум иштердиҥ ле ӧзӱмниҥ кеми кайкадат. Кажы ла катап кыдаттар јаҥы ачылталар эдет, јаҥы технологиялар јӱрӱмде кийдирет. Кыдат јердиҥ курсак-тамагы база башка, меге ле ӧйинеҥ ӧткӱре ачу деп сезилди. Олор рис, талайдыҥ курсагын, ӧлӧҥдӧр, керек дезе курт-коҥустар јип јат. Мен ондый курсак амзаарынаҥ јалтандым.

Кыдаттар јакшы кӱӱндӱ калык деп кӧрдим, ӧскӧ ороонныҥ улузына ла болужарга белен улус.

– Бу ӱредӱ-стажировка слерге незиле тузалу болуп туру?

– Эҥ ле учурлузы – университет кыдат тилле билгирлеристи тереҥжидер арга берип јат. Мында бойыныҥ керегин јакшы билер, ченемелдӱ ле ус ӱредӱчилер иштейт. Олор кыдат тилди ӱренеринде ле ол тилле куучындажарында уур-кӱчтерди јеҥерге тыҥ болужып турулар. Онойдо ок телекейдиҥ кӧп-кӧп ороондорынаҥ келген балдарла колбу тудуп, олорло английский тилле эрмектежип, бу да тилле билгирлериҥ бийиктейт. Оныла коштой олордыҥ орооныныҥ культуразыла, аҥылуларыла, ӧскӧ дӧ бар байлыктарыла таныжар арга бары биске бойыстыҥ ич-кӧгӱс телекейисти байыдарында сӱреен јарамыкту.

Университеттиҥ студенттер калазында ӱренеечилердиҥ кажызыныҥ ла орооныныҥ эҥ танылу јерлери, байлыктары бӱдет бойыла тургузылган. Россияныҥ Кремли, чибилер бар.

– Ӱредӱле коштой ӧскӧ солун керектер, байрамдар ӧткӱрилет пе?

– Студенттердиҥ калазында кажы ла јыл јилбилӱ керектер ӧдӱп јат. Темдектезе, быјыл университеттиҥ факультеттериниҥ ортодо јаҥжыккан јаскы спартакиада ӧткӧн. Бис ондо турушканыс. Онойдо ок кажы ла ай ӧскӧ ороонныҥ студенттерине «Культураныҥ толуктары» ӧткӱрилет. Олордо преподавательдер Кыдаттыҥ культуразы, јаҥжыгулары ла чӱм-јаҥдары керегинде куучындап јат. Бир катап биске той балкаштаҥ кыдат јыракылар ла ӧскӧ дӧ не-немелер канайда эдилип турганын кӧргӱскендер. Устыҥ колынаҥ кандый јараш јыракылар, чӱҥкелер ле ӧскӧлӧри де бӱдӱп турганын кӧрӧргӧ јилбилӱ болгон.

– Ильдар, сениҥ јайалталарыҥ кӧп деп, бистиҥ газеттиҥ јаантайынгы кычыраачылары билер болор. Таҥынаҥ бойыҥ кандый бир керекте турушкан ла болбойыҥ?

– Бир катап меге «Мен Кыдатты сӱӱйдим!» клипте турушсын деп баштангандар. Бис кыдат садтыҥ чӱмдӱ-јараш аллеяларыла базып, эҥ артык кадрды талдап, узак ла турушканыс. Чылаазынду да болзо, баштапкы катап «киного» соктырары солун болгон!

Клипте соктырганымнаҥ башка мен Синьчженьнеҥ ыраак јоктогы Лоян калада јылдыҥ ла ӧткӱрилип турган веломаҥтадышта турушкам. Ондо СИАС-тыҥ кыдат студенттери, ӧскӧ ороонныҥ студенттери ле преподавательдери туружат. Кӱн коомой до болгон болзо, бис тал-ортозы кырды ӧрӧ барган 20 км јолды ӧдӱп ийгенис. Бу маргаан кӱчиле, солуныла ундылбас болуп санаада арткан.

– Тил јанынаҥ кандый керектер ӧткӱрилет: конкурстар, викториналар…

– Ӧскӧ ороондордыҥ студенттери ортодо кыдат тилдиҥ конкурсы СИАС-та јылдыҥ ла јаскыда ӧдӧт. Быјыл ол кӱӱк айдыҥ 16-чы кӱнинде болгон, ол тоозыла сегизинчи конкурс дешкен. Конкурс бир канча бӧлӱкле ӧткӱрилген. Талдаар бӧлӱкте кӱӱнзеген бастыра студенттер турушкан. Ондо јеҥген он студент конкурстыҥ эки бӧлӱгин ӧттис: тилди билери, Кыдат керегинде кыдаттап куучындаары; јайаандык эҥир. Јайаандык бӧлӱкте мен Кыдатта да, бисте де јарлу «Подмосковные вечера» кожоҥды кыдат ла орус тилле кожоҥдогом. Талдаштарды ӧткӧндӧр Бангладештиҥ, Камбоджаныҥ, Кыргыстанныҥ, Россияныҥ, Тайландтыҥ, Индонезияныҥ, Лаостыҥ, Американыҥ ла Малайзияныҥ студенттери болдыс.

Мен бу конкурста Россиядаҥ ла кичӱ тӧрӧлим Алтай Республикадаҥ турушканым учун оморкодулу болгон. Конкурска белетениш тыҥ ла болгон. Туружаачылардыҥ фотосессиязы, оноҥ таҥынаҥ видео согоры ӧткӧн, ондо кажы ла туружаачы бойыныҥ јилбӱлери керегинде куучындаган. Је эҥ ле кӱчи – ол концерттиҥ программазын репетировать эдери ле туружары. Быјылгы туружаачылардыҥ номерлеринеҥ башка, алдындагы конкурстардыҥ эҥ артык номерлери база кӧргӱзилген. Бу ӧкпӧӧриштӱ, је јилбилӱ ле тузалу керек. Конкурстыҥ турултазында меге эҥ артык јайаандык номер учун кубок, кӱндӱлӱ грамота ла кереес сый табыштыргандар. Арткан да туружаачылар кайралдар јок артпагандар.

– Ильдар, бир солун табыш Алтайга сенеҥ озо једип келген…

– Кандый?!

– Калыктар ортодогы СИАС университеттиҥ 20 јылдыгыныҥ јаан байрамында сениҥ турушканыҥ керегинде…

– А-а. Чын, јаан байрам болгон. Керектер эртен турадаҥ ла ала башталган: факультеттердиҥ керептериниҥ парады, студенттердиҥ калазында башка-башка кӧрӱлер, концерттер, конкурстар. Айылчылар да кӧп болгон. Ол кӱн меге СИАС-тыҥ библиотеказыныҥ банкет залында ӧткӧн кӧдӱриҥилӱ эҥирде университеттиҥ айылчыларыныҥ ла преподавательдериниҥ алдына номерде туружар ырыс келишкен. Ӧскӧ ороондордыҥ студенттеринеҥ ӱредӱде, спортто ло јондык иштерде эҥ артык ӱч ле кижи турушканыс. Монголияныҥ студенти Э. Оргил, Лаостоҥ Н. Сисанонх ло мен. Бис кыдат студенттерле кожо вальс бијелегенис.

Кыдатта ӱредӱ онойып ла тӱрген ӧдӧ берген, ченелтелер ле выпускной эҥир једе конгон. Ол меге эҥ артык семестр болгон. Горно-Алтайсктыҥ ректор В. Г. Бабинге башкарткан госуниверситедине, декан С. Б. Сарбашеваныҥ башкарган алтаистиканыҥ ла тӱркологияныҥ факультедине Кыдат јерине барып, тил ӱренер ле јилбилӱ ӱредӱ ӧдӧр арга бергендери учун јаан быйанымды айдарга турум.

– Солун эрмек-куучын учун јаан быйан, Ильдар. Ӱредӱҥди једимдӱ божодып, јӱрӱмде ырысту јолыҥды, јилбилӱ ижиҥди таап ал деп кӱӱнзейдим!

Н. Бельчекова

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым