Алтайдын Чолмоны

Азырал белетеер иш аҥылу ајаруда

30.07.2019

Республиканыҥ ээлемдери јаскы кыра ижин тӱгескен та јок, јурт ишчилер бастыра кӱчин азырал белетеерине ууламјылап ийди.

Быјыл ай-кӱнниҥ айалгалары ӧлӧҥ-чӧпкӧ јарамыкту деп айдар керек. Кыска ла ӧйгӧ токтоп турган јааштар копјылдык та, бирјылдык та ӧлӧҥгӧ јакшы ӧзӧр аргалар берген.

Эмди дезе мал-ашка керектӱ байа азыралды белетеп аларга айас кӱндер керек. Тургуза ӧйдӧ малга азырал белетеер иш јут-јулакайлардаҥ улам буудакталып, јеҥил эмес айалгада ӧдӧт деп айдарга јараар. Чабып алган ӧлӧҥин јыдыдып аларын кем кӱӱнзеер эмеш. Бӱгӱн бу эҥ каруулу деген иштердиҥ бирӱзи болуп јат.

Ӧдӱп јаткан јылда Алтай Республиканыҥ бастыра бӱдӱм ээлемдери азырал белетеер ишти 186 муҥ гектар јерде ӧткӱрер учурлу. Олордоҥ 7,1 муҥ гектар јердеҥ арба культуралар, 46,3 муҥ гектар јердеҥ бир јылдык ӧлӧҥ, 54,1 муҥ гектар јердеҥ кӧпјылдык ӧлӧҥ јуунадылар. Анайда ок јердиҥ ӧлӧҥин 78,4 муҥ гектар јердеҥ белетеер.

Текши алза, келер кышка тергеениҥ 430 муҥ условный тын малы кирери темдектелген. Бу кире мал-ашты кыш ӧйинде азыралла јеткилдеерге, республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧри 171 муҥ тоннадаҥ ас эмес   кемдӱ азырал белетеерин темдектейт. Бир условный тын малга орто тооло 4,5 центнер азырал единица белетеер деген план тургузылган.

Тергеениҥ ээлемдери азырал белетеер ишти јаан изӱ айдыҥ баштапкы онкӱндӱгинде баштап ийген ле јаан изӱ айдыҥ 26-чы кӱнине јетире 7,2 муҥ гектар јердеҥ  азырал культуралар јуунадылган.

Тургуза ӧйдӧ ӧлӧҥ лӧ сенаж белетеер иштер ӧдӧт. Јаан изӱ айдыҥ 26-чы кӱнине јетире 12,8 тонна ӧлӧҥ, 0,4 тонна сенаж белетелген. Аймактар сайын алар болзо, Кӧксуу-Оозында 9597 тонна (23 процент), Чамалда 213 тонна (3 процент), Чойдо 922 тонна (7 процент), Шабалинде 742 тонна (2 процент), Маймада 894 тонна (10 процент) ла Турачакта 352 тонна (5 процент) ӧлӧҥ белетелген.

Ай-кӱнниҥ айалгалары јакшы болзо, азырал белетеер ле јуунадар иштерди ӱлӱрген айдыҥ ӱчинчи онкӱндӱгинде тӱгезери темдектелет.

Тергеебистиҥ ортозында турган Оҥдой аймактыҥ кезик ээлемдери азырал белетеер ишти база баштап ийген, арткандары бу ла кӱндерде чыгар. Аймактыҥ администрациязыныҥ башчызыныҥ ордынчызы Евгений Мартынюктыҥ айтканыла болзо, бу сезондо јалаҥдарга 376 трактор, азырал јуунадар 6 ла аш јуунадар 3 комбайн, тракторго колбойтон 280 косилка, 270 тырмууш ла 220 пресс-подборщик чыгар.

Аймакта бастыра 25603 гектар јер чабылар, ол тоодо 9244 гектар јерде јерлик, 8412 гектарда кӧпјылдык ла 7018 гектарда бирјылдык ӧлӧҥ, 868 гектарда силос белетелер, 60 гектарда арба јуунадылар. Мал-ашты јакшы кыштадарга аймактыҥ ээлемдерине 18980 тонна бирјылдык, 8540 тонна кӧпјылдык ӧлӧҥ лӧ 15620 тонна силос белетеп алар керек. Азырал белетеер иштерге Оҥдой аймактыҥ бастыра бӱдӱм ээлемдери 61 миллион 380 муҥ салковой чыгымдаар. Мыныҥ јарымызы ЛПХ-ларга келижет.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем министерствозы мал-ашка азырал белетеер ишти бойыныҥ ајарузында тудат. Керектӱ мониторинг  јаантайын ӧткӱрилет. Бу иш канча јылдарга улай јакшы тӧзӧлип калганын темдектеер керек. Кӱйгектӱ де јылдарда ижин кандый ууламјыла апаратанын министерстводо јакшы билгилеер. Андый јылдарда республиканыҥ кӧп саба ээлемдерине керектӱ азыралды Алтай крайдыҥ ээлемдеринеҥ садып аларга келижетен. Кандый бир сурак тура бергенде, министерствоныҥ специалисттери јетирӱ-јартамалды ол ло тарыйын беретен, болужын јетиретен. Алтай крайда кандый ээлемнеҥ азырал садып алары, андагы баалар ла кандый бӱдӱм ӧлӧҥ бары јанынаҥ јетирӱлер министерстводо белен болотон. Керексиген улус бу сурактарла министерствого баштанатан. Аймактардыҥ администрацияларыныҥ јурт ээлем аайынча бӧлӱктерине бу сурактарла баштанар арга база болгон.

Јербойында мындый кату айалга тура бергенде,  ээлемдер Алтай крайдыҥ ээлемдериниҥ јерлеринеҥ азырал белетеерине арендага јерлер де алатан. Арга-чакту ээлемдер азырал белетеер техниказын ол јерлердӧӧн апарып, азырал белетейтен. Арткан ээлемдер азыралды крайдыҥ ээлемдеринеҥ бир рулонын 800-1000 салковойдоҥ садып алатан. Аймактарда садып турган ӧлӧҥ-рулонныҥ баазы башка-башка болгон. Темдектезе, Оҥдой аймакта рулон ӧлӧҥниҥ баазы 1600 салковойго, Кош-Агаш аймакта 2000, Улаган ла Кӧксуу-Оозы аймакта 2200 салковойго једетен. Јартап айтса, ӧлӧҥниҥ баазы аймактар ыраак-јуукта турганынаҥ камаанду болгон. Кӱйгектӱ јылдарда аймактарда азыралдыҥ страховой  кӧмзӧзи база белетелетен.

Арга-чакту, будына бек туруп алган ээлемдер азырал белетееринде озочыл эп-сӱмени тузаланарын улалтканча. Олор рулон ӧлӧҥди ӧскӧ ороонныҥ техниказыла ол ло тарыйын целлофан бӱдӱмдӱ материалла орой согуп ийет. Андый эп-сӱмени тузаланып турган ээлемдердиҥ бирӱзи – Кӧксуу-Оозы аймакта «Абайский» СПК. Ээлемниҥ специалисттериниҥ айтканыла, азыралды андый эп-сӱмеле ӧйинде ле иштиҥ ээжи-технологиязын буспай белетезе, азыралдыҥ чыҥдыйы кыш та ӧйинде јакшы ла кеминде артат – азырал ӱрелбейт, ол ло бӱдӱмдӱ артып туру. Андый азыралды мал-аш јакшызынып јип јат.

Азыралдыҥ чыҥдыйын бийиктедерге, кемин кӧптӧдӧргӧ кӧп jылдарга чыгар ӧлӧҥдӧрдиҥ кыра-jерлериниҥ, ӧлӧҥ чабып турган покостордыҥ, уй-мал кабырып турган jерлердиҥ чыҥдыйын база бийиктедер керек эмей. Чындап та, jерди амырадып, удобрение-эдимдерле «эмдеп-толтырып», кичееп, jаан аjаруда тутса, азыралдыҥ чыҥдыйы бийиктеер. Бӱгӱнги кӱнде бу jаан сурак болуп jат. Таҥынаҥ ээлемдердиҥ тоозы там ла кӧптӧп, кажы ла аймакта фермер-крестьяндардыҥ тоозы кӧп болордо, jерди канайда чеберлеп, кичееп, бийик кемдӱ азырал белетеер ӧлӧҥ-ӧзӱмдер чыксын деп турултага  келери jаан иш болуп артат. Мында кажы да аймакта керектер оҥду, jакшы деп ылгаарга келишпейт. Нениҥ учун дезе тергеебистиҥ он аймагы, кӱн-айдыҥ да айалгаларын алза, турган jерлерин де алза, бойы бойынаҥ чике башкаланып jат. Эре-Чуйдыҥ, Кан-Оозыныҥ ла Майма аймактардыҥ jерлерин тӱҥдештирерге jарабас. Олор бой-бойынаҥ чик jок башка, онойдо ок чыгып турган ӧзӱми де, ӧзӱминиҥ чыҥдыйы да башкаланып jат. Бу айалгада кажы ла аймактыҥ ээлемдерине башка, таҥынаҥ баштаныш керек. Совет ӧй тужында кажы ла ээлемде бойыныҥ агрономы болгон ло бу кижи jерлердиҥ кыртыжыныҥ  чыҥдыйын аjаруда туткан. Jе оныҥ кийнинде jылдарда бу сурак бош салынып, эмди таҥынаҥ ээлемдер кажызы ла бойыныҥ аргазыла аргаданып jадылар. Jакшы агрономныҥ ижи кажы ла ээлемнеҥ болгой, бӱдӱн аймакка jедишпей jат деп айдарга jараар.

Быјыл ӧлӧҥ јакшы бӱткен деп айдарга јараар. Эмди јаҥыс ла айас кӱндер керек. Ай-кӱнниҥ мындый булгакту аайын озолондыра сезер-оҥдоор арга болбойт. Тургуза ӧйдӧ азырал белетеечилер айас кӱндер тура бергенде, олорды толо кеминде тузаланарга кичеенет, бастыра бар-јок аргаларды каруулу ишке ууландырат.

Куран ай ӧлӧҥ белетеерине барза, сыгын айдыҥ экинчи онкӱндӱгинде маала ажын ла картошконы јуунадары башталар.

К. Яшев