Алтайдын Чолмоны

Эл-јон јӱрӱмди јаҥыртар амадулу

30.07.2019

Алтай Республикада «Ийделӱ Алтай» деген тизӱ форум ичкери јолын алынды. Форумныҥ амадузы — таланыҥ јербойындагы экономиказыныҥ «ӧзӧтӧн аргазын» илелеп чыгарары ла таланыҥ ӧзӱминиҥ программазын элбеде шӱӱжери. Шак мындый тизӱ форумдар Чой, Шабалин, Кош-Агаш, Улаган аймактарда ӧтти.

Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ ӧткӧн форумдардыҥ ижинде республиканыҥ башкарузыныҥ турчылары, аймактардыҥ администрацияларыныҥ чыгартулу улузы, јондыктыҥ шӱӱлтелерин айдаачы улус ла јурт јерлердиҥ эл-јоны турушты.

Куран айдыҥ 23-чи кӱнинде «иделӱ Алтай» деген талалык форум ӧдӧр. Јаан форумда республиканыҥ ичкери ӧзӱминиҥ программазы јарадылар.

Баштапкы муниципал форум јаан изӱ айдыҥ 22-чи кӱнинде Чойдо ӧтти.

Таланыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин јуулган улустыҥ алдына куучынын мынайда баштады: «Бистиҥ алдыста таланыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱмин тӱргендедери ле оныҥ эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱминиҥ кемин, чыҥдыйын кӧдӱрери аайынча сӱреен каруулу ла јаан иш туруп јат. Алтай Республика кӧп кӧргӱзӱлер аайынча рейтингтиҥ чек тӱбинде болуп калган айалганы тӧзинеҥ ала кубултар керек».

Оныҥ айтканыла, шак мындый амадула Алтай Республиканыҥ ӧзӱми аайынча Тӧс јер тӧзӧлгӧн. Мындый ок тӧс јерлер кажы ла муниципал тӧзӧлмӧдӧ база белетелип ачылган. «Программаны бис «Ийделӱ Алтай» деп ададыс. Программа аайынча иш ӧдӧт. Је ондый да болзо, оныҥ баштапкы турулталары бар. Айдарда, бис олорды аймакта ӧдӱп јаткан форумда кӧрӧр, слердиҥ кӱӱн-санаагарды ла шӱӱлтегерди угар деп сананганыс» — деп, башкараачы јартады.

Туштажу ӧйинде кӧп сурактар кӧдӱрилген. Темдектезе, јолдордыҥ чыҥдыйынаҥ ла медицина бӧлӱктеҥ ала аймактыҥ стратегиялык ууламјылар аайынча ӧзӧри, јаранары керегинде. Чой аймактыҥ эл-јонынаҥ 1 муҥнаҥ ажыра шӱӱлтелер јуулган. Ӱзеери кӱн туркунына Олег Хорохордин Паспаулдыҥ, Каракокшоныҥ, Ӱйменниҥ, Сейканыҥ эл-јоныла тушташкан. Бу туштажулар ӧйинде кажы ла кижи Туулу Алтайды бастыра јанынаҥ јарамыкту болзын деген амадула бойлорыныҥ таҥынаҥ шӱӱлтелерин айдар јарамыкту арга болды. «Форумныҥ ижи ачык-јарык куучын-эрмек аайынча площадкаларда ӧткӧн. Шак ондо аймактыҥ ӧзӱминиҥ тӧс ууламјылары чокымдалган. Темдектезе, мында јурт ээлемниҥ, ӱредӱликтиҥ, јонјӱрӱмдик јеткилдештиҥ, су-кадыкты корыырыныҥ, аргачылыктыҥ ла туризмниҥ, агашпромышленный комплекстиҥ туура салбас курч сурактары кӧрӱлген. Кажы ла ууламјы аайынча тизӱ шӱӱлтелер республиканыҥ ичкери ӧзӱминиҥ адакы программазына кийдирилер.

Форумда анайда ок аймактыҥ тӧс јуртында бала табар јаҥы тураны тудары, медјеткилдеш, школды божоткондордыҥ профессионал ӱредӱзи, ӱредӱликтиҥ ле су-кадыктыҥ учреждениелерин специалисттерле јеткилдеери, јурт ээлемниҥ, јурттарда чӧлӧӧ ӧйдиҥ культуралык тӧс јерлерин тудары аайынча јӱрӱмдик учурлу кӧп сурактар шӱӱжилди. «Таланыҥ башкараачызы болуп тура, текши эл-јонло ӧмӧ-јӧмӧ бичилген албаты программазын јӱрӱмде бӱдӱрерин мен бойымныҥ тӧс керегим деп чотойдым» — деп, Олег Хорохордин чокымдады. Ол онойдо ок тӧс учурлу керектерге: аргачылыкты, туризмди, јолдыҥ инфраструктуразын јӧмӧӧрине, экологияны корып аларына, јаткан-јуртаган јерлерди ӧскӱрерине, эптӱ эдип јазаарына ајару этти, база озочыл учурлу ууламјыларды: бийик кирелтелӱ, чыгымы ас продукцияны иштеп алар, јерлик ӧзӱмдердеҥ бийик технологичный продукция, тудум иштерге керектӱ материалдарды иштеп аларын элбедер, агаштаҥ эдимдер эдерин тереҥжиде ӧскӱрер. Республиканыҥ удурумга башчызыныҥ айтканыла, агашпромышленный комплексти ӧскӱрери аайынча программаны белетеери темдектелет.

«Республикада шак бу ууламјы аайынча јаан аргалар бар. Онызы озо ло баштап Чой аймакка сӱреен учурлу ла керектӱ. Аймакта эрчимдӱ, эдер-тудар, иштеер кӱӱндӱ улус кӧп, эҥ ле учурлузы — олор јадын-јӱрӱмди јакшы јаны јаар кубултар-јаҥыртар кӱӱндӱ, амадулу» — деп, Олег Хорохордин айтты.

Ээчиде муниципал форум Шабалин аймакта эрчимдӱ ле тӧзӧмӧлдӱ ӧтти. Таланыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин јол-јорык ӧйинде аймактыҥ улузыла туштажып, онойдо ок «Ийделӱ Алтай» деп адалган форумда турушты. Туштажуларда ла форум ӧйинде муниципал тӧзӧлмӧниҥ туура салбас сурактары ла таланыҥ ичкери ӧзӱми аайынча программага эл-јонныҥ айткан шӱӱлтелери кӧрӱлген.

«Мен тӧртинчи ай иштеп јадым. Аймактарды баштапкы катап эбирип јорыктаарымда, аайына чыгатан сурактар чокымдалган. Тургуза ӧйдӧ бис республиканыҥ беш јылдыҥ туркунына ӧзӧтӧн программазын белетеп јадыс, јурт ээлем, агашпереработка ла туризм деген ууламјыларды тӧс деп чокымдап талдадыс. Шабалин аймакта анчада ла јурт ээлемниҥ сурактары тӧс јерде туруп јат. Бу программаны бис слердиҥ айткан шӱӱлтелерге тайанып тургузадыс, айдарда, оны јӱрӱмде кожо, ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрерис ле ајарубыста тударыс» — деп, Олег Хорохордин айтты.

Удурумга башчыла Беш-Ӧзӧктӧ ӧткӧн туштажуда Шыргайтыныҥ эл-јоны база турушты. Ильинкадагызында Мариинсктиҥ-Отоголдыҥ ла Барагаштыҥ эл-јоны турушты.

Тӧс учурлу сурактардыҥ бирӱзи Чаргы—Беш-Ӧзӧк—Кан-Оозы—Талду—Карагай—Казахстанныҥ гран-кыйузы деген талалык јолды јазаары-чыныктаары болды. Удурумга башчы келер јылда јолдыҥ 50 километр ӱзӱгинде иш башталар деп эл-јонды бӱдӱмјиледи. «Программаныҥ бирӱзине кирерге чырмайарыс, арга-кӱчисти саларыс: Беш ичиле барган јолды аайлу-башту эдип јазап аларыс, онойдо ок Карагайдаҥ Казахстанла гран-кыйуга јетире 2,5 км јолды тудала, бу трассаны федерал кемине табыштырарыс» — деп, удурумга башчы айтты.

Куучын-эрмек онойдо ок Беш-Ӧзӧк јуртта балдардыҥ площадказын тудары јанынаҥ база ӧткӧн. Бого ӱзеери клубты тудары темдектелет, онойдо ок эл-јон мында ла спорт ло кӱрежетен залдарды ачары јанынаҥ сурадылар.

«Кажы ла јурттыҥ эл-јоны бойында ФАП-ту, школду ла детсадту, клубту, спорзалду болор кӱӱндӱ, амадулу. Бисте бастыра 245-ке шыдар јурт бар. Профильный министрлерге кажы ла јурт аайынча јакылта берилген. Кайда јаҥы объектти кыйалтазы јогынаҥ тудары, кайда капремонтты эдери јанынаҥ чокым иштер аайынча. Кажызын кайда, кандый ӧйдӧ бӱдӱретенин чокымдап, ишти бӧлӱктеп баштаарыс» — деп, О. Хорохордин темдектеди.

Јаан ајару јурт ээлемниҥ ичкери ӧзӱмине эдилди. Эл-јонныҥ табыштырып турган продукциязыныҥ (эттиҥ, сӱттиҥ, тӱктиҥ) јабыс баазына комыдал болды. Удурумга башчы бу сурактыҥ аайына чыккадый эп-арга табылган деди: «Биске бойыстыҥ сырьедоҥ продукцияны бойыста ла эдип чыгарар ишти баштаары сӱрекей керектӱ, оныҥ кирелтези бийик болор учурлу. Инвесторлорло куучын-эрмекти мен ӧткӱрип јадым, јуук ӧйдӧ бис Шабалин эмезе Оҥдой аймакта тӱктеҥ, сӱттеҥ, јерлик ӧлӧҥдӧрдӧҥ бийик чыҥдыйлу не-немени белетеер јаан тӧс јерди тудуп баштаарыс. Тӱкле сурактыҥ аайы-бажына база чыгарыс».

Аргачылыктыҥ ӧзӱмине электроэнергия-ныҥ бийик баалары (киловатт-час учун 8 салковой) качалаҥын јетирип, буудактап турганы база темдектелди. Олег Хорохордин бу сурак аайынча иш тургуза ӧйдӧ ӧткӱрилет, тарифти јабызадарыныҥ башка-башка эп-аргалары кӧрӱлет деп јартады.

Беш-Ӧзӧктӧ 60 јылдыҥ туркунына амыр-энчӱ јуртап јаткан Иван ла Валентина Тудиндердиҥ билелик јаҥжыгулары бек, сӱӱшке ле чындыкка тайанган, от-очогы ырыс-кежиктӱ, балдарын јондыктыҥ керсӱ, иштеҥкей, ак-чек ле бийик кӱӱн-тапту эдип таскатканы бийик баалалып, олорго Мактыҥ грамотазы табыштырылды.

Ильинкадагы јурт јеезеде эл-јонго јерлер берери јанынаҥ сурак кӧдӱрилди, шӱӱжилди. Келер неделеде кадастровый иштерди баштаары чокымдалып темдектелди. Јер аларга 300 кижи бойыныҥ угузу-бичигин табыштырган. Олег Хорохордин бу сурактыҥ аайы-бажына ӱлӱрген айдыҥ 15-чи кӱнинде бӱткӱлинче чыгып салары јанынаҥ јакылта берди.

Медишчилер ле ӱредӱликтиҥ ишчилери једишпей турганы база бир курч сурак. Оныҥ шылтактарыныҥ бирӱзи — јадар јер јок болгонында. Је бу ок ӧйдӧ јуртта кижи јатпай турган беш тура бар. Олорды чыныктап јазаарына керектӱ эп-арганы табар ла служебный квартиралар эдип табыштырары јанынаҥ јӧп јарадылды.

Бу јурттагы школдыҥ ӱредӱчилери ишјалы сӱреен јабыс болгонына комыдадылар. Олег Хорохордин бу айалганыҥ аайына чыгар ла онойдо ок школды техникала, эдим-тудумдарла јеткилдеер суракла республиканыҥ ӱредӱлик министрине јакылта берилген деп аҥылап чокымдады.

Мариинсктиҥ-Отоголдыҥ бу јылдыҥ чаган айында кӱйӱп калган клубы јанынаҥ сурак кӧрӱлди.  Аймактыҥ јааны Эрчим Сарбашевтиҥ јетиргениле, Олег Хорохординниҥ јакыл-тазыла чыгарылган тура ӱч айдыҥ туркунына клубка келиштире јазалар-чыныкталар. «Оныҥ кийнинде јаҥы клубты тудар иш башталар. Клуб сӧс јогынаҥ керектӱ» — деп, удурумга башчы айтты.

Барагашта суу улай ла јайкантып, јолго јайылат. Эл-јонныҥ комыдалыныҥ кийнинеҥ «Горно-Алтайавтодор» керектӱ ишти ӧткӱрер. Бу сурак сооктор келгелекте, чечилип калар. Мында ла 2-3 јылга балдардыҥ детсады тудулар. Тургуза ӧйдӧ мындагы детсадка 40 кирези болчомдор јӱрет. Јӱргедий балдардыҥ тоозы оноҥ кӧп.

Республиканыҥ удурумга башчызы аймакла ишмекчи јол-јорыгыныҥ учкары Шабалинде ӧткӧн «Ийделӱ Алтай» деп адалган муниципал форумныҥ ижинде турушты. Форумда 400-ке шыдар улус турушкан. Ондо аймак, республика кеминде тӧс лӧ курч сурактар кӧдӱрилди, онойдо ок ичкери ӧзӱмниҥ озочыл учурлу ууламјылары чокымдалып јарталды.

«Эҥ ле учурлузы — кижиниҥ аргаларын, ич-байлыгын ӧскӱрери, јадын-јӱрӱминиҥ айалгазыныҥ, эл-јонныҥ аргалу-чакту, бастыра јанынаҥ јеткил-бӱткӱл јадыныныҥ кемин, чыҥдыйын кӧдӱрери. Онызы јакшы, јарамыкту иш, бастыра јанынаҥ не-немеле јеткилделген јадар јер, ӱредӱге ле медицинала јеткилдешке јарамыкту, эптӱ эп-арга, чокым кижиге јонјӱрӱмдик адылу болуш, билени, энеликти ле бала тужын корыыры ла болужары» — деп, Олег Хорохордин чокымдап айтты.

Јаан ла учурлу форум ӧйинде Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ сыйыныҥ лауреаттарына, республиканыҥ јайаан јайалталу балдарына ла јашӧскӱримине дипломдор кӧдӱриҥилӱ айалгада табыштырылды. Лауреаттыҥ дипломдоры Шабалиндеги санат школыныҥ албаты ойноткыларыныҥ бӧлӱгин божоткон Алан Арбанаковко, Амаду Балушкинге, фортепиано бӧлӱкте ӱренип турган Ярослав Бодинге табыштырылды.

К. Пиянтинова