Алтайдын Чолмоны

«Гуманитар јаны экономикадаҥ да учурлу…»

30.07.2019

Федерацияныҥ да, анайда ок ороонныҥ да јӱрӱминде ле турумкай ичкери ӧзӱминде гуманитар керектиҥ учуры там ла бийиктейт. Бистиҥ республикага РФ-тыҥ Государстволык Думазыныҥ депутады,  Государстволык Думаныҥ  СНГ-ныҥ керектери, евразияныҥ интеграциязы ла гран ары јанында јерлештерле колбу тудары аайынча комитединиҥ турчызы И. И. Белековтыҥ келгенин тузаланып, парламентарийге бир канча сурактарла баштандыбыс.

—Иван Итулович, Госдумада сурактардыҥ гуманитар јаны аайынча кычырыштар ӧткӧн. Ол неле колбулу ӧткӧн болотон?

—Эҥ озо керек мындый. Эмди кезик курч сурактарды илезине курчыда чыгарбай, јажырып койор деген ӧй токтогон. Экинчизинде, биске ончо керекти курчыда, недеҥ де камааны јокко кӧрӧри бойыска ла сӱреен керектӱ боло берген. Ӱчинчизинде, парламенттеги кычырыштарды алар болзо, шак ла мында јаан учурлу сурактарга каруулар табылып келет.

Чынынча айдар болзо, парламенттеги бу кычырыштар Россия Федерацияныҥ гуманитар керектер аайынча албатылар ортодогы политиказына келиштире ӧткӱрилген. Је ондо Алтай Республикага тузалу болгодый кӧп керектер кӧрӱлген, јаҥыс ла грандар јанындагы ӧмӧ-јӧмӧ иш керегинде эмес. Анда бистиҥ эдетен керектер сӱреен чокым айдылып калды.

—Слердиҥ бойыгардыҥ шӱӱлтегер кандый?

—Государстволык Думаныҥ Совединиҥ темдектегени аайынча ӧткӱрилген бу кычырыштар курч сурактыҥ аайына чыгар эҥ јаан арга. Оны мындый кеминде кӧдӱргени бу сурактыҥ јаан политикалык учурын темдектеп јат. Мында башка-башка шӱӱлтелер айдылган, онызы да јарт. Нениҥ учун дезе сурактар кӧптӧп калган, сӱреен тыҥ курчып калган деп темдектеер керек. Оныҥ аайына чыгарга јаҥы кӧрӱм, јаҥы алтамдар керек. Бу гуманитар суракты экономикадаҥ да курч деп айдып, мен суракты ӧнӧтийин курчыттым. Мениҥ шӱӱлтемге јуук шӱӱлтелер кычырышта база айдылган. Лаптап сананза, керек шак ла андый, курч.

Бӱгӱн телекейде бистиҥ гуманитар алтамдарыс бистиҥ сӱреен јаан аргаларыска келишпей јат. Бис 1990 јылдардагы ончозы билер шылтактардаҥ улам кӧбизин јылыйтып койгоныс, оны ойто орныктырып та турган болзобыс, је кӧп сурактарла соҥдогончобыс.

Гран ары јанында јадып турган бистиҥ улустыҥ политикалык бескези арай јабыс. Оныҥ учун Россияныҥ ийделӱ, јакшы кеберин оноҥ ары бийиктеде кӧдӱреринде олордыҥ јӧмӧлтӧзи арай ла ас.

—Мында бистиҥ аргачыларыс јаан јӧмӧлтӧзин эдер аргалу эмес пе? Слердиҥ шӱӱлтегер кандый?

—Бу шӱӱлтени мен база јарададым. Россияныҥ ӧскӧ ороондордогы аргачылыгы гуманитар керектерге акча-јӧӧжӧлик јӧмӧлтӧлӧрин ас јетирет. Ол ок ӧйдӧ ӧскӧ јанынаҥ кӧрзӧ, бистиҥ кезик аргачылар, темдектезе, футболло «Челси» клубты бойлорына алып алгандар. А Лондондогы «Орус тӧс јерге» эмезе Германияда Пушкинниҥ институдына олордыҥ колдоры јетпей турган ба? Биске телекейде гуманитар јанынаҥ Россияныҥ камаанын ла тоомјызын бастыра јанынаҥ тыҥыдар керек.

—Евразияныҥ экономикалык бирлиги керегинде јӧптӧжӱде, бистиҥ партнерлордыҥ некегенинеҥ улам, гуманитар јанынаҥ ӧмӧ-јӧмӧ иш темдектелбеген. Оныҥ учун Евразияныҥ экономикалык интеграциязында, биригӱзинде культура, билим ле ӱредӱлик аайынча ӧмӧ-јӧмӧ кожо иштеери ӧдӱп јат па?

—Постсовет дейтен јердеги бир кезек јаҥы тӧзӧлгӧн ороондор гуманитар јанынаҥ ӧмӧ-јӧмӧ иштеерин нениҥ учун керексибей турганын бис оҥдоп турубыс. Мындый айалганы тазылынаҥ ала кубултар керек. Мында шак ла Россия баштаҥкай эдер учурлу. Тургуза ӧйдӧ Орус телекейле бирлик болорынаҥ айрыларга турган кыймыгу барын бис кӧрӱп турубыс. Украинаны да алзагар, айалганы бош салып ийген кийнинеҥ кандый јеткерлер болуп јат. Эмди бу «рактыҥ» оорузы тӧртинчи стадияга једе берерде, тартыжарга келижип јат. Бу айалгага чын диагноз тургузып, оны баштапкы ла стадияда эмдеп салар керек не. Андый аргалар Россияда бар эмей.

—Иван Итулович, «тышкары XXI чак турганын» ајаруга алып, эмди чокым нени эдер керек?

—Бис Евразийствоныҥ тӧзӧлип калган социокультурный сайламазын бастыра јанынаҥ јӧмӧӧр учурлу. Россия — ол колбоштырып турган кӱр ине. Ол эмдиги ӧйдӧ Евразияныҥ јеринде бийик каруулу бириктиреечи ороон болуп јат. Россияныҥ гуманитар учуры база јаан. Оны шак онойдо оҥдоор керек!

Бистиҥ гуманитар јилбӱлеристи ичкерледер сурактар аайынча биске тыҥ иштенер керек. Эмеш ичкери табарып та болзо, уйалып отурарга база јарабас.

…Кӱнбадыш прессада калганчы ӧйдиҥ јарлу бажалыгы: «Јаан акабыс эмди јок. Россия эмди андый эмес!». Чын, алдындагы чылап, ӧскӧ ороондорго карындаштык, кайра јандырылбас болуш эдери эмди Россияныҥ обществозында, јаҥында јок. Эмди ончозы чоттолып јат. Онызы чын эмей.

Чындык, ӧмӧ-јӧмӧ кожо, бой-бойына тузалу ла бой-бойын тооп иштеери — јараар! Россияны карындаштык деген сӧстӧрлӧ саап иштеери — керек јок!

—Бу ууламјы аайынча Алтай Республиканыҥ алдында турган амадулары керегинде нени айдарыгар?

—Олорды ончозын тоолооры арай кӧп ӧй алар. Бойымныҥ бир канча шӱӱлтелеримди бу јуукта кепке базып чыгарган «С какого ты Алтая — Сен кажы Алтайдаҥ?» деп адалган бичигимде чыгара айткам. Кӧп кычыраачылар оны јаратканы керегинде меге јетиргендер.

Слердиҥ сурагар аайынча мындый каруу јандырарым:

—Алтайдыҥ албатыларыныҥ тӱӱкилик-культурный байлыгын чеберлеери;

—алтай тилге ле алтай литературага јилбӱлерди бийиктедери;

—бистиҥ албатылык байлыкты чеберлеери ле оноҥ ары ӧҥжӱде ӧскӱрери;

—јаш ӱйени тӧрӧлин сӱӱрине, калдыгыстыҥ улу байлыгыла оморкоорына таскадары;

—јиит ӱйелерге јаандарды тоор, олордыҥ јакшынак керектерин улалтар айалгалар тӧзӧӧри.

—Слерди, Государстволык Думаныҥ депутады болуп турган кижини, слердиҥ комитеттиҥ ӧткӱрген парламент кычырыштарында эҥ артык не јарады?

—Россия Федерацияныҥ башкарузына Москвада ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча Россияныҥ комитединиҥ башкарганыла Евразияныҥ культурный тӧс јерин тӧзӧӧри аайынча ижин эрчимделтсин деп јакылта берилген.

Мениҥ баштаҥкайым (ла некелтелерим) аайынча парламент кычырыштардыҥ јакылталарында айдылганыла, аҥылу федерал программада евроазий албатылардыҥ эпозын бой-бойлорына кӧчӱрери темдектелген, анайда ок Союзный ороондордыҥ, ЕАЭС-тиҥ, СНГ-ныҥ бичиичилериниҥ эмдиги ӧйдӧги антологиязын кепке базары керегинде айдылган.

—Иван Итулович, шак ла эпос албатыныҥ јайаандык ӧзӱминиҥ тӧзӧлгӧзи болгоны керегинде Слер јаантайын курчыда айдып келгенигер…

—Мениҥ шӱӱлтемди форумныҥ туружаачылары јараткандар, ол парламент кычырыштардыҥ јакылталарында темдектелген. Чокымдап айтса, «Евразияныҥ албатыларыныҥ эпический байлыгын чеберлеери ле ӧскӱрери керегинде» сайлама јасакты Государстволык Думаныҥ кеминде, оныҥ кийнинде СНГ-ныҥ туружаачы-ороондорыныҥ Парламент Ассамблеязыныҥ кеминде јарадар деп.

—Чикезинче база бир сурак берип ийейин. Кандый сурак ӧтпӧгӧни Слерге карам болды?

—Биске, Алтай Республикага, јашӧскӱримле, оныҥ тӧзӧлмӧлӧриниҥ бӱдӱмдериле ишти јарандырары ла јаҥыртары керегинде шӱӱлтени мен мынаҥ да озо канча катап айткам. Бойыныҥ ӧйинде Москвада Алтай Республиканыҥ элчилигинде Алтайдыҥ јашӧскӱримиле туштажып, Алтай Республикада эмдиги јашӧскӱрим биригӱлерди канайда адаары керегинде база сананар керек деп темдектегем. Темдектезе, јебрен Алтайда јарлу болгон «Себиниҥ боочызы» деп атла не адабас? Биске санаалу, сананып билер јашӧскӱримди јуур керек. Олордыҥ ийдезин, олордыҥ кӧрӱмин јакшы јанына ууландырар керек.

—Депутат албатызыныҥ алдында ачык болор керек айдыжып јат ине. Слердиҥ парламенттеги ижигер керегинде бистиҥ билбес (билер аргабыс јок) аҥылу керектер, айалгалар бар ба?

—Је, чын, мениҥ айдар учурым јок государстволык айалгалар, керектер бар эмей. Слердиҥ сурак анайда тургузыларда, мен тууралабай, чикезинче айдып салайын. Оныҥ бир ле бӧлӱгин кӧрӧли. Бу ла јуукта Владимир Владимирович Путинниҥ башкарганыла, стратегиялык ӧзӱм ле национальный ӱлекерлер аайынча Президенттеги Советтиҥ јууны ӧткӧн. Анда кӧп сурактардыҥ тоозында Россияныҥ вузтарында ӧскӧ ороондордыҥ кадрларын белетеери, гран ары јанында Россияныҥ выпускниктериле иштеери керегинде сурак база кӧрӱлген. Мында ӧткӧн парламент кычырыштардыҥ шӱӱлтелерине база ајаргандар. Мениҥ парламент кычырыштардыҥ јакылталарында темдектелген шӱӱлтем бу Советтиҥ јуунында јарадылды. Ол не керегинде? Россияныҥ вузтарында 182 ороонныҥ јашӧскӱрими ӱренет, је олорго ӱренерге берилип турган квота јердиҥ кеми јӱк ле 15 муҥ. Президент бу сурак чын тургузылган деп чотоп, эмди квоталу јерлерди чик јок кӧптӧдӧрин шиҥдезин деп јакылта берген.

—Бу јуукта СНГ-ныҥ туружаачы-ороондорыныҥ Парламент Ассамблея-зыныҥ «Диалог» деп журналында Слерди «Евразияныҥ кижизи» деп адаган эди. Слерде текши евразий кемдӱ јаҥы шӱӱлтелер бар ба?

—Тургуза ӧйдӧ федерал кеминдеги документтерде темдектелгениле, «СНГ-ЕАЭС-Союзный государство» деп бичилип јат. Мениҥ шӱӱлтемле болзо, оны учуры аайынча мынайда бичиир керек: 1) Россияныҥ ла Белоруссияныҥ союзный государствозы, 2) ЕАЭС, 3) СНГ. Анайып, мында Россия Федерацияныҥ геостратегиялык јанынаҥ артык болгоны кӧрӱлер учурлу. Россия, андый јаан ла улу тӱӱкилӱ ороон,  гуманитарный јанынаҥ эҥ артык болорын кудай бойы јайаган ине. Оны ЮНЕСКО до темдектеп јат.

Мынаҥ ары, бюджетти кӧрӧр тужында, Россияныҥ политиказыныҥ гуманитар ижине ӱзеери акча-јӧӧжӧ темдектеп салар керек. Мында карамданыш неге де јарабас. «Политикага киришпезегер, политика бойы слерди башкарар» деп тегин айдылбаган ине.

Анна ВЛАДИМИРОВА