Алтайдын Чолмоны

Јозок алгадый улус јаныста

30.07.2019

Мен ӱчинчи класстыҥ ӱренчиги болорым. Бистиҥ Акташтагы школ нениҥ учун Станислав Моховтыҥ адыла адалган деген суракла јилбиркедим. Јаан удабай класста ӧткӧн часта бойымныҥ сурагымныҥ каруузын уктым. Станислав бистиҥ школды божоткон јуучыл-интернационалист, Афганистанда божогон.

Афганистаннаҥ совет јуучылдарды чыгарганынаҥ ала одус јылдык быјыл темдектелди. Мен јуучыл-интернационалисттер керегинде билеримди тереҥжидер амаду тургустым. Шиҥжӱлӱ-бедиреништӱ ижим ӧйинде школымныҥ ӱренчиктери ортодо анкеталар ӱледим.  Амадузы — балдар Афганистанда ӧткӧн јуу-согуш керегинде билер бе? Анкета јети сурактаҥ турган. Респонденттердиҥ текши тоозы 42 болгон. Бу иштиҥ турултазын кӧрӱп, бистиҥ ӱйе бу јуу-согуш, јуучыл-интернационалисттер керегинде билери ас деп шӱӱлтеге келгем. Бу сурак јаан учурлу болгонын сӱреен јакшы аайладым.

Афганистан ороонло бисте јакшынак колбулар болгонын тӱӱкидеҥ билерис. 1978 јылдыҥ кандык айында Афганистанныҥ албаты-демократиялык партиязы государственный јаҥды аҥтарган, оноҥ ороондо граждан јуу башталган. 1979 јылда олордыҥ башкарузы СССР-га јуучыл болуш этсин деген суракла баштанган. Бистиҥ ороон олордыҥ сурагын бӱдӱрерге озо баштап мойногон болгон. Је айалга курчый берерде, совет јуучылдарды Афганистан јаар бу ла јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25-чи кӱнинде кийдирери башталган.

Бу јуу-согушта 15051 совет јуучыл божогон, 53753 кижи шыркалаткан ла 411 кижи сурузы јок јылыйган. Јуучыл-интернационалисттердиҥ чыккан ла божогон јылдарын кӧрзӧ, олордыҥ кӧп лӧ сабазына он сегис јаш болгон.

Черӱдеги службазын Афганистанда јуу-согушту айалгада ӧдӧргӧ, Туулу Алтайдаҥ 300-теҥ ажыра кижи аткарылган. Олор ончозы јуучыл службазын ак-чек ӧткӧн, кӧп сабазы уур шыркалаткан, контузия алган. Јӱрӱмге каршулу ооруларла оорыгандары да бар. Јалтанбазы, јана баспазы, турумкайы учун бистиҥ кӧп јерлештерис јуучыл ордендерле, медальдарла кайралдаткан, кезиктери дезе ӱргӱлјикке. Бӱгӱнги кӱнде Алтай Республиканыҥ јеринде 200-теҥ кӧп «афганецтер» јадат. Бистиҥ јерлештерис агару молјузын јӱрӱмин, кызыл тынын кысканбай, нерелӱ бӱдӱрген. Олордыҥ кӧп сабазы эл-јон ортодо јаҥыс ла јуучыл керектери учун эмес, је онойдо ок амыр-энчӱ, ак-чек ижи-тожы учун јолду тоомјыда, кӱндӱӱде јӱрет. Олордыҥ тоозында – бистиҥ школды божоткон Станислав Мохов (11.11.1966-17.12.1987), Мурат Королев.

Мени Чибитте јуртап јаткан јуучыл-интернационалист Матвей Михайлович Мандышкановтыҥ салымы јилбиркетти. Ол 1968 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 31-чи кӱнинде Мукур-Таркаты јуртта кӧп балдарлу койчы кижиниҥ билезинде чыккан. 1975-1985 јылдарда мында ла орто школдо ӱренген. 1986 јылдыҥ ӱлӱрген айында черӱге атанган. Ол черӱчил јолын Ташкенттеҥ баштаган. Мында јиит јуучылдыҥ курстарын ӧткӧн. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда тузаланылган коротковолновый рацияла иштеерине, коштойында ла Термез калада снайперге ӱренген. Матвей эҥ артык снайперлердиҥ тоозына кирген ле оныҥ аргаларын командир ајарузына алган. Афганистаннаҥ келген самаралардыҥ бирӱзинде рядовой С. Жильцов мынайда бичиген: «Колбуныҥ ӱредер взводыныҥ построениезиниҥ бирӱзин командир мындый сӧстӧрлӧ тӱгескен: «Снайпер болорго кӱӱнзегендер — стройдоҥ чыксын!». Чечен аҥчы сӧс јогынаҥ ичкери баскан… Бу да эткен алтамы тегин солдаттыҥ јалтанбазын керелеп јат».

Бу керек совет солдаттарды Афганистаннаҥ чыгарар тужында болгон. Бу ӧйдӧ 16 солдат кайуга барган, олордыҥ тоозында Матвей. Шак бу операция ӧйинде олорго душмандар табарган, октор бастыра јанынаҥ сыгырып турган. Је Матвей олордоҥ тыҥ болгон. Нениҥ учун дезе ол Алтайдыҥ кырларында ӧскӧн. Афганистанныҥ ла Алтайдыҥ ар-бӱткени тӱҥей ине. Је јалтанбас снайпер от-адышты бойына алынып, душмандардыҥ ичкерлежин бир канча ӧйдиҥ туркунына токтоткон. Бу ла ӧйдӧ совет солдаттар болушка келип, оны аргадап алгандар. 16 солдаттаҥ јаҥыс ла шыркалу алтай уул Матвей эзен арткан. Јалтанбас солдатты Ташкентте госпитальга јетирип, ондо эмдеген.

«Кайрал бойыныҥ јалтанбас ээлерин табат» деген канатту сӧстӧр Матвей Михайловичке јолду келижет. Демобилизацияныҥ кийнинде оныҥ тӧжинде јӱк ле «За боевые заслуги» медаль болгон. Је командование СССР-дыҥ коруланар министерствозына Мандышкановты Кызыл Чолмон орденле, «За отвагу» медальла кайралдазын деп канча катап баштанган болгон. Эмди оныҥ тӧжинде Кызыл Чолмон орден, «За боевые заслуги», «За отвагу» медальдар, «Афганистан» деп юбилейлик 4 медаль јалтырайт. Онойдо ок ол СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ «За мужество и воинскую доблесть, проявленные при исполнении интернационального долга в Республике Афганистан» деген грамотазыла, АР-дыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан.

Јалтанбас јуучыл Алтайына јанып, Улаган аймактыҥ ичбойындагы керектер аайынча бӧлӱгинде ак-чек иштеген, майор званиелӱ болгон. Тургуза ӧйдӧ Улагандагы ДЮСШ-да гандболло тазыктыраачы болот. Билелӱ, ӱч баланыҥ кару адазы. Јаан уулы Сергей адазыныҥ јолын јолдоп, Новосибирсктеги бийик командный черӱчил училищени божоткон, Наро-Фоминск калада иштеп јат. Регина кызы 11-чи классты божодып јат, адазыныҥ керегин улалтар амадулу. Савелий уулы школго баргалак. Матвей Михайловичтиҥ эш-нӧкӧри Людмила Александровна байлык ченемелдӱ фельдшер, болушка тӱнде де, тӱште де меҥдеп барат.

Мен Матвей Михайловичке бек су-кадык кӱӱнзейдим. Бистиҥ јаныста јозок алгадый мындый улус барыла оморкойдым.

Аделина ТАДЫКИНА,

Акташтагы С. Моховтыҥ адыла адалган школдыҥ ӱренчиги