Алтайдын Чолмоны

«Јурт ӧзӧр, јаранар, јаанаар…»

30.07.2019

Шабалин аймактыҥ Каспа јуртыныҥ эл-јоны кичӱ тӧрӧлиниҥ байрамын јаан изӱ айдыҥ 24-чи кӱнинде бийик кеминде ӧткӱрди.

Јаҥжыкканы аайынча јажыл јайдыҥ ичинде ӧткӱрилип јаткан байрамга ыраак-јуук јерлердеҥ айылчылар кӱӱнзеп ле амадап келдилер. Каспа јурттыҥ ады-чуузы ӧткӧн ӧйдӧ јайалталу јурт артисттери Москвага барып турардаҥ бери  ороон до, республика да кеминде танылу, јарлу ине. Эл-јоны амыр-энчӱ, токыналу јуртап јаткан калыҥ јурттардыҥ бирӱзи деп јолду чотолот.

Јурттыҥ байрамында АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Екеева, Шабалин аймактыҥ депутаттар Совединиҥ председатели Лариса Андреева, «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ баш редакторы Айсулу Кыйгасова, Каспа јурт јеезениҥ јааны Аржана Анатова, иркиттердиҥ јайзаҥы Александр Иркитов ло кӧп ӧскӧ дӧ улус туружып, учурлу ла јылу кӱӱнземелдерин айттылар.

Байрам јаан ла јакшынак стадиондо ӧткӧн. Агаш айылдыҥ эжигин ачып, алтын бозогозын алтап кирген, ыраак јолды кӱчсинбей, амадап келген айылчыларга јурттыҥ кӱндӱзек келиндери изӱ чайын уруп, аш-курсакту тепшилерин чӱрче ле тургузып ийдилер.

Јурт јеезениҥ јааны ара сӧӧктӱ Аржана Анатова байрамды ачып, јерлештерине, айылчыларга бек су-кадык, ырысту-кежиктӱ јадын-јӱрӱм кӱӱнзеди. Ол јурт, эл-јон, бала-барка јаранып ӧссин, азыраган мал-ажы ардак-семис турзын деп айтты. Оныҥ кийнинеҥ бу ла јурттыҥ јайалталу, медколледжте ӱренип турган Амат Самтаков топшуурын согуп, јер-алтайын, албатызын алкады.

АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Екеева јурттыҥ эл-јонын, јашӧскӱримин јакшынак ла јараш, учурлу байрамыла акту кӱӱнинеҥ уткыды. «Мында амыр-энчӱ, эҥке-тоҥко јуртап јаткан албаты келер јылда кичӱ тӧрӧлиниҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгын темдектеер. Јӱс јылга ӧскӧн-јаранган јурттыҥ тӱӱкилик јолы байлык. Ол ӧткӧн јаркынду јолыла, иштиҥ мергендӱ озочылдарыла, јайаан јайалталарыла, јеткен једимдериле текши республикада танылу, јарлу» — деп аҥылап темдектеди.

Наталья Михайловнаныҥ айтканыла, Каспа – иштеҥкей, чыйрак, ак санаалу, ару кӱӱндӱ эл-јонныҥ сӱӱген ле оморкогон кару тӧрӧли. Мында озочыл иштӱ, байлык ченемелдӱ укту-тӧстӱ койчы-малчы улустыҥ билелериниҥ ады-јолдоры ӱйедеҥ ӱйеге улалат. Олор азыраган ак малын ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јаҥжыккан аайыла, марыла, эп-аргазыла бӱгӱнге јетире ӧскӱрет. Алтай албатыныҥ «Иш — кижиниҥ ырызы» деген ойгор учурлу эрмеги шак бу јурттыҥ улузына келижет.

«Каспа деген алтай јурт ороондо, талада јайаан јайалталарыныҥ чыккан-ӧскӧн, јаан телекейге јолын алынган, јуртыныҥ, јерлештериниҥ ады-чуузын макка кӧдӱрген тӧрӧл јери болуп јат. Јебрен-кумран ӧйлӧрдӧ мында јуртаган ойгор кӧгӱстӱ улустыҥ ады-јолдоры ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге база јозок. Темдектезе, Шиме-Судурчыныҥ ады-јолын адаарга јараар. Алтай Гомер, кайчы Николай Улагашевте «Шиме-Судурчы» деген кай чӧрчӧги бар, калыктыҥ энчи-байлыгы болуп ӱргӱлјикке артат. Эмезе Калбан Чинатовтыҥ ады-јолын билбес кижи бачым ӱстине табылбас ине.  Калыктыҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥын сӱреен чебер корыган, јерлештерине айдып салганы кереес болуп артат» — деп, Н. Екеева чокымдады.

Ол онойдо ок бу јымжак, ар-бӱткени куулгазын кептӱ јуртты поэттердиҥ, бичиичилердиҥ, јайаан јайалталардыҥ, культишчилердиҥ, билимчилердиҥ — Паслей Самыктыҥ, Борис Самыковтыҥ, агалу-ийиндӱ Кара ла Карабаш Маймановтордыҥ, Артур Морлужоковтыҥ, Зоя Мундусованыҥ, Сергей Мундусовтыҥ, Айжан Иркитованыҥ ла оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ јер-алтайы, кабайы деп айтты. Эмди де эл-јонына, бала-барказына алкышту-быйанду Каспа јуртта јаҥы ӱйениҥ јайалталары ичкери јаан ла јарык јолына чыгат.

Ол бу јуртта билелик јаҥжыгуларды баалап, јаандарын тоомјылап, калыктыҥ јебрен ӱредӱзине тайанып, бала-барказын таскадып јатканын аҥылады. «Каспада јаҥыдаҥ корболоп ӧзӱп јаткан бала-барка сӱӱндирет. Бала-барка кӧп, айдарда, јурт ӧзӧр, јаранар, јаанаар» — деп, Наталья Михайловна айтты.

Ол Каспа јурттыҥ кӧп јылдардыҥ туркунына амыр-энчӱ, эптӱ-јӧптӱ јуртап, бала-барказын азырап-чыдадып салган, јерлештериниҥ ортодо јаан тоомјыда Валерий Токракович ле Валентина Михайловна Самыковторго «За любовь и верность» деген медальды ла Мактулу грамотаны Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординниҥ јакылтазыла кӧдӱриҥилӱ айалгада табыштырды.

Нак биле тӧрт бала азырап чыдаткан. Ончозы айыл-јуртту, билелерлӱ. Валентина Михайловна баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болуп ак-чек иштеп, амыралтага чыккан. Јурттыҥ тал-ортозына јуугы оныҥ ӱреткен ӱренчиктери. Валерий Токракович јажын-чакка јурт ээлемде једимдӱ иштеген. Бу сӱреен јайалталу, агашла узанар ус, јуранар, бир сӧслӧ, этпес-тутпазы јок. Ол эш-нӧкӧрине кандый ла ӧйдӧ јайаан јӧмӧлтӧ-болужын јетиретен. Билениҥ нагы, бой-бойын тоогоны, баалаганы шак мынаҥ кӧрӱнет. Јаан кайрал учун быйанын айдып тура, Самыковтордыҥ билези јерлештерине, тӧрӧӧн-тӧркиндерине, јуук улузына база быйанду сӧстӧрин айттылар. Олор ада-энелерди келиндерине, уулдарына, бала-баркаларына болужып, арга-кӱчи јеткенче јӧмӧзин деп баштандылар. Јиит билелерге кӧп балдар азырап, бой-бойы нак, эптӱ-јӧптӱ јӱрзин деп кӱӱнзедилер.

Наталья Екеева талдама ӱредӱлӱ, школдыҥ, јурттыҥ јондык јӱрӱминиҥ эрчимдӱ туружаачы ӱренчиктери Ангелина Самыковага (5 кл.), Айас Иркитовко (4 кл.), Азамат Иркитовко (6 кл.) Быйанду самаралар табыштырды. Јурттыҥ школыныҥ ӱренчиктери кеендикте, спортто јаантайын озочылдар деп, кычыраачылар јакшы билер. Бу ла тулаан айда ӧткӧн «Театр школдыҥ сценазында» деген талалык фестивальдыҥ гран-при сыйын Каспаныҥ орто школыныҥ «Кӱлӱмји» деп театрал студиязы ойноп алган.

Онойдо ок јурттыҥ библиотеказына республиканыҥ ады јарлу улузы керегинде бу јуукта кепке базылып чыккан јап-јакшынак бичиктерди сыйлады.

Депутаттардыҥ аймак Совединиҥ председатели Лариса Андреева Каспа јурттыҥ эл-јонын байрамыла аймактыҥ јааны Эрчим Сарбашевтиҥ, аймак Советтиҥ ле алкы бойыныҥ адынаҥ уткыды. «Бу байрам мында јуртап јаткандардыҥ јолду байрамы. Јурттыҥ эҥ јаан байлыгы — оныҥ улузы. Каспа бӱгӱнги кӱнде ӧзӱмниҥ јолында. Слердиҥ нерелӱ, ак-чек ле једимдӱ ижигердиҥ шылтузында јурт бек тӧзӧгӧлӱ, чокым ууламјылу.

Каспаныҥ ады јарлу улузыныҥ салымы, јолы јурттыҥ тӱӱкизиле бек колбулу. Шак олор кичӱ тӧрӧлиниҥ ады-чуузын бу јӱрӱмде чек ле бийик кӧдӱрип апарат. Јашӧскӱрим јилбиркеп, јаҥыга, јаҥыртуларга тартылат. Бу јурт јайалталарыла бай. Калыҥ билелердиҥ бала-барказы биледе алган таскамалына, ӱредӱзине тайанып, ачык-јарык, чындык кӧрӱмдӱ улус болуп јӱрет. Јурт бойыныҥ 100 јылдыгын бийик једимдерле уткыыр деп иженедим» — деп айтты.

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ баш редакторы Айсулу Кыйгасова: «Каспаныҥ келер ӧйи — мында јуулган, отурган јаҥы кӧрӱмдӱ, чыйрак, бӧкӧ, јайалталу јииттер. Слер — јуртыгардыҥ оморкодузы, келер ӧйи. Республика, ороон кеминде  байлык тӱӱкизинде су-алтай јурт аҥылу јерде турат. Турган јери јараш, јуртап јаткан эл-јоны тӧп лӧ керсӱ» — деп бойыныҥ уткуулду сӧзинде аҥылап темдектеди. Онойдо ок јурттыҥ библиотеказына «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ белетеп чыгарган «Айыл-јурттыҥ байы», «Аш-курсактыҥ байы» ла «Алтай Сокровенный» деп адалган бичиктерди сыйлады.

Оноҥ иркиттердиҥ јайзаҥы Александр Иркитов спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдери аайынча јылдыҥ ла ӧткӱрилип турган јаан маргаандарыныҥ чемпиондорына, јеҥӱчилдерине Мактыҥ грамоталарын, Быйанду самараларын табыштырды. Каспаныҥ бӧкӧ, чыйрак, эпчил ле ӧктӧм кӱрешчи кыстары да, уулдары да кӧп лӧ болуптыр. Олор — Валерия Шумарова, Ксения Самыкова (эҥ оогожы), Снежана Самыкова, Александр Яманов, Богдан Мамаков, Суркун Иркитов, Эркей Иркитов, Роман Майманов, Максим Тупуков, Чалын Шалданов, Андрей Темдеков, Сабина Туянина…

Јакшынак байрамда Аржана Анатова тоомјылу база бир билеге, бежен јылдыҥ туркунына амыр-энчӱ, эҥке-тоҥко јуртап јаткан, 7 баланыҥ кару ада-энези, 20 барказыныҥ, 3 унугыныҥ сӱӱген таадазы-јааназы  Анатолий Акчабаевич ле Евдокия Егоровна Иркитовторго кереес ле учурлу сыйды табыштырды. Олор бойыныҥ калыҥ ла нак билезиниҥ адынаҥ јерлештерине, тӧрӧӧн-туугандарына јаан алкыш-быйанын айттылар. Јиит билелер тӧрӧл јуртында јадып, мал-ажын тудуп, бала-барка азыразын деп кӱӱнзедилер.

Јаан ӱйениҥ улузы оогошторын курчулап-куйактап, ыжыктап алып јӱрген бу јуртта бойыныҥ азыйдаҥ бери улалып келген јакшынак јаҥжыгулары бар болгонын јурттыҥ ӧткӧн байрамы недеҥ де артык кереледи.

Аржана Юрьевна Каспа јурттыҥ байрамын ӧткӱрерге јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирген таҥынаҥ аргачыларга, фермерлерге, јурт јеезениҥ депутаттарына, детсадтыҥ таскадаачыларына, школдыҥ ӱредӱчилерине, јурт јеезениҥ таскадаачыларына јерге батпас алкыш-быйанын айдып, грамоталарды табыштырды. Олордыҥ тоозында — Айдар Иркитов, Амыр Иркитов, Борис Самыков, Эмилия Самыкова, Юрий Иркитов, Алина Иркитова, Оксана Соенгошева. Јурттыҥ эл-јоны нак, бой-бойына болужар, кандый ла керекти ӧмӧ-јӧмӧ алып чыгары ӧзӱп јаткан јашӧскӱримге јозок болуп јатканында алаҥзу јок.

Каспаныҥ стадионында јуулган эл-јонго Амат Самыков, Юрий Кокшинов (саксофонист), Анна Боятова, Снежана Самыкова, Ангелина Самыкова, Асель Бытысова, Айкӱне Кергилова, Байсура Кергилова, Луиза Акулова (јурттыҥ библиотекари) сӱреен јакшы ойын-концертин кӧргӱстилер. Бу јурт јайаан јайалталарыла байлык болгонын солун концерт база кӧргӱсти. Јажыл јайдыҥ бажында РФ-тыҥ нерелӱ артизи Кара Маймановтыҥ Горно-Алтайскта, Шабалинде ӧткӧн «Улус укпаган кожоҥыс…» деп таҥынаҥ концертинде Юрий Кокшинов саксофонло ойноп, кожоҥдогонын кычыраачылар, байла, ундыбаган болор.

Байрамныҥ экинчи бӧлӱгинде спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдери аайынча маргаандар болды. Мында јурттыҥ оромдорыныҥ командалары да ортодо, тегин онойдо до маргаандарда јаан-јаш эрчимдӱ турушты.

Байлык ченемелдӱ, кӱндӱзек казанчылар айылчыларды, эл-јонды изӱ, койу кӧчӧ-јармазыла, эди-јуузыла акту кӱӱндеринеҥ кӱндӱледи.

Маргаандардыҥ турулталары

Эстафета

1-кы јер — Манакујур ором (командири Л. Бытысова)

2-чи јер — Аксуу ором (Я. Кергилов)

Канат

1-кы јер — Чибит ором

2-чи јер — Аксуу ором

3-чи јер — Чаҥкыр ором

Футбол (эпшилер)

1-кы јер — Манакујур ором (1 гол)

2-чи јер — Аксуу ором

Футбол (эр улус)

1-кы јер — Манакујур ором

2-чи јер — К. Тӧлӧсовтыҥ оромы  (ӱстиги јаны)

3-чи јер — Чибит ором

Текшикомандала адакы турулта

1-кы јер — Манакујур ором

2-чи јер — Аксуу ором

3-чи јер — К. Тӧлӧсовтыҥ оромы командири

(Э. Самыков)

Байрамныҥ учкары јурттыҥ 30 јаштаҥ ӧрӧ эпшилери (ӧрӧгилер ле тӧмӧнгилер) футбол ойногон. Адакыда најылык јеҥди.

К. Пиянтинова