Алтайдын Чолмоны

Телекейде калыктардыҥ кай чӧрчӧктӧри аjаруда

30.07.2019

Ӧткӧн айдыҥ учкаары Бишкекте телекейдеги калыктардыҥ кай чӧрчӧктӧриле колбулу фестиваль ла билимдик симпозиум ӧтти.  

Бу фестиваль ла оныҥ ичинде ӧткӱрилип турган симпозиум Кыргызстанда эки jылдыҥ бажында бежинчи катап болды. Симпозиумныҥ тӧс темазы — «Эпосто телекейлик мифологиялык jурамал чын jӱрӱмниҥ кебери» деп тургузылган. Анайда ок бу ончо керектер атту-чуулу манасчы Сайакбай Каралаевтиҥ чыкканынаҥ ала 125 jылдыгына учурлалган эмтир. Бу манасчы улу кай чӧрчӧктиҥ беш jӱс муҥнаҥ артык ӱлгерлик jолдыктарын билер болгон. «Манас» ЮНЕСКО-ныҥ энчилик байлыгыныҥ тоозына кийдирилген.

Кыргызстанныҥ госфилармониязыныҥ jанында манасчылардыҥ бюсттерлӱ аллеязы да бар, фестивальдыҥ тартыжулары, концерттери бу филармонияныҥ тыштындагы сценазында ӧткӧн. Фестивальда турушкандардыҥ тоозында: Азербайджанныҥ ашугы, Казахстанныҥ айтысчызы, Узбекистанныҥ дастанчызы, Кыдаттыҥ гесерчизи, Россияныҥ — Алтайдыҥ кайчызы, Башкорстанныҥ узляучызы, Тываныҥ хӧӧмейчилери болгылады. Фестивальда бистиҥ республикадаҥ «Ээлӱ кай» деп эл-jондык биригӱниҥ jарлу турчызы Мерген Тельденов эрчимдӱ турушты, оныҥ кайлаганы кыргыз кӧрӧӧчилерди база кайкатты.

Симпозиумныҥ туружаачылары база башка-башка талалардаҥ болгон, ол тоодо: Россиядаҥ, Индиядаҥ, Кыдаттаҥ, Новый Зеландиядаҥ, Италиядаҥ, Франциядаҥ, Америкадаҥ, Абхазиядаҥ, Азербайджаннаҥ, Армениядаҥ, Белоруссиядаҥ, Грузиядаҥ, Таджикстаннаҥ, Узбекистаннаҥ, Эстониядаҥ, Латвиядаҥ болдылар. Кажы ла калыкта бойыныҥ кай чӧрчӧктӧри бар, бӱгӱнги кӱнде олордыҥ ӧзӱминиҥ айалгазы кандый, эл-jоны бу байлыкты чеберлеп, керектеп турган ба, келер ӱйелерге оны энчилеп jетирер аргалар бар ба ла оноҥ до ӧскӧ сурактар шӱӱжилди. Анайда ок билимчилер бойлорыныҥ ченемелдериле ӱлежип тура, государстволык кеминде кандый ууламjылар барын база jартагылады.

Алтай jарлу востоковед Б. Я. Бедюровтыҥ чотогоныла, кыргызтардыҥ «Манас» деп чӧрчӧги jӱк ле мындый бийик кырларлу jерде туулганы — чокым темдек. Калыктыҥ кӧгӱс ийдези оныҥ кай чӧрчӧктӧринде, нениҥ учун дезе бис, Тӧс Азияныҥ калыктары, ол тоодо, алтайлар, сӧслӧ колбулу цивилизация. Оныҥ учун керек калыктыҥ тоозында эмес — оныҥ кӧксиниҥ сыркыныныҥ бегинде. Кыргызтарга Алтай дегени — jаан байлу jер, Манастыҥ туулган тӧрӧли.

Эмдиги ӧйдӧ кыргыз эл-jон кӧгӱс энчизин корып, элбедерге jаан иштер ӧткӱрет. Темдектезе, бӱгӱнги кӱнде Кыргызстанда бойыныҥ эпикалык энчини корыыр jасагы бар, jе билимчилер оныҥ кемин болорзынбай, оны анаҥ ары чыныктаар амадулу.

Ол тоодо бистиҥ Россияныҥ федерал jасактыҥ ӱлекери бар, оны Госдуманыҥ Алтай Республикадаҥ депутады И. И. Белеков эрчимдедет, симпозиум бу документти jӧмӧгӧнин резолюциязында темдектеди. Ого шылтай эпосты чеберлейтен ле ӧскӱретен деген jербойыныҥ jасактарын Саха Республиканыҥ ла Алтай Республиканыҥ кийнинеҥ Тыва Республика jӧптӧгӧн, Башкортостан бу ишти улалтып jат.

Бу суракла колбой айдарга турганым: бистиҥ Эл Курултайда бу jасактыҥ ӱлекери шӱӱжилип турарда, нениҥ де учун бистиҥ билимчилер ле культураныҥ ишчилери оны jӧмӧбӧй, бистиҥ кайчылардыҥ келер jолын ла кай энчибистиҥ ӧзӱмин тереҥ шӱӱбеген. Оноҥ улам бу jасак бӱгӱнги бӱдӱмиле алынган, бу айалгада депутат В. Н. Ухановтыҥ jана баспазын темдектеер керек. Jасакта салынган статьяларга тайанып, кайдыҥ ӧзӱмиле колбулу программаны белетеп, бюджетке кирер арга барын бистиҥ культураныҥ каруулу улузы билип, бу ишти кӧндӱктирер деп иженедис. Анайда ок кӱскиде депутаттардыҥ jаҥы тудулган ӧмӧлиги бу jасакка база аjару салып, оныҥ кемин бийиктедер деп сананадым. Ол тушта бис алтай кайдыҥ ӧзӱмиле ороондор ортодо jылыйбай, оморкодулу кӧдӱрип jӱрер эдис. Нениҥ учун дезе, кай энчиге сӱреен jаан аjаруны бӱгӱнги кӱнде Кыргызстанда, Монголияда, Кыдатта эдип jат, бистиҥ россиялык республикаларда — Сахада, Тывада, Башкортостанда иш эрчимдӱ ӧдӧт.

Темдектезе, Кыргызстанда бу ӧткӱрилип турган фестивальга тайанып, телекейлик кай чӧрчӧктӧр шиҥдеер институт тӧзӧӧр амаду бар. Саха Республикада Институт олонхо, Театр олонхо барын билерис. Тывада Телекейлик хӧӧмейдиҥ тӧс jери бар, Кыдатта «Гэсэрди», «Джангарды» шиҥдеер тӧс jерлер бар. Бистиҥ республикада государстволык кеминде бу иш jабызап калган, ол ок ӧйдӧ «Ээлӱ кай» деп jондык биригӱ эл-jонго эки-ӱч jылдыҥ туркунына кайдыҥ толо бӱдӱмин кайра jандырып, кайчы кижиниҥ учурын кӧдӱрерге jаан алтамдар эдет. Чынынча айтса, бу иш теҥ-тай, государстволык ла jондык кеминде ӧдӧр керек. Оныҥ учун кайды ӧскӱреринде jаҥыс ла кайчылар эмес, је анайда ок государстволык ишчилер эл-jонло кожо, бир аай оҥдомолдо иштеер деп иженедис.

Т. САДАЛОВА,

 филология билимдердиҥ докторы