Алтайдын Чолмоны

Ӱрен аш белетеери ле селекцияда иш шӱӱжилет

06.08.2019

РФ-тыҥ Федерация Совединде Алтай Республиканыҥ государстволык јасакчы јаҥыныҥ чыгартулу кижизи Татьяна Гигель ӧткӧн неделеде ороон ичиниҥ ӱрен ажын ла селекциязын тӱргендеде ӧскӱрерин јеткилдеери аайынча бир чук иштерине учурлалган парламент кычырыштарда турушты. Кычырыштарды РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Николай Федоров ӧткӱрген. Сенатордыҥ шӱӱлтезиле, бу кычырыштарда јаан учурлу сурактар шӱӱжилген.

Оныҥ ижинде Федерация Совединиҥ аграрный аш-курсак ла ар-бӱткенди тузаланары аайынча комитединиҥ председатели Алексей Майоров, РФ-тыҥ јурт ээлем аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Джамбулат Хатуов, РФ-тыҥ билим ле бийик ӱредӱ аайынча министриниҥ ордынчызы Алексей Медведев, Роспатенттиҥ башкараачызы Григорий Ивлиев, анайда ок государстволык јаҥныҥ талалык органдарыныҥ, эксперт јондыктардыҥ чыгартулу улузы турушкандар.

Николай Федоров јуунды ачып темдектегениле, шак ла бу бӧлӱкте сурактар сӱреен курчыган, мындагы айалганы тазылынаҥ ала кубултар керек. Бу темага Федерация Совединде аҥылу ајару эдилет. Аштыҥ ӱрениниҥ, јерге отургызар ӧскӧ дӧ ӧзӱмдердиҥ чыҥдыйы кийнинде байлык тӱжӱм аларыныҥ јаан учурлу бӧлӱги боло берет. Федерация Совединиҥ баштапкы вице-спикериниҥ эске алынганыла, 2019 јылда кочкор айда Россияныҥ Президентиниҥ Федерал Јуунга эткен баштанузында јуртээлемдиктеги товар эдеечилерди бойлорыстыҥ технологияларысла јеткилдеери сӱреен јаан учурлу, «Россияда јаҥыс ла јаан ээлемдиктерди эмес, је кичӱ де ээлемдиктерди бойыстыҥ бар-јок јаҥы агротехнологияларысла јеткилдеер керек» деп айдылган. Бу сурак ороонныҥ јеткер јок болорыныҥ ла аш-курсак белетеериниҥ ичкери ӧзӱм алынып турган рынокторы ортодогы конкуренциязында артыктаарыныҥ сурагы деп, јасакчы угускан.

Николай Федоровтыҥ сӧстӧриле, ороондо калганчы јылдарда бу јанынаҥ кӧп иш эдилип јат. 2013–2020 јылдарга јурт ээлемдикти ӧскӱрериниҥ ле јурт ээлемдик эдимдерле садыжарын аайлу ӧткӱрериниҥ государстволык программазын бӱдӱрери аайынча кӧп иштер эдилет. Элита бӱдӱмдӱ ӱрен аш ӧскӱрерин акча-манатла јеткилдеери, АПК-ныҥ объекттерин, ол тоодо селекцияныҥ тӧс јерлерин, тударына ла кубултарына чыгарылган чыгымдарды орныктырары темдектелген.

Бистиҥ ороонныҥ аграрийлери гран ары јанындагы селекционный једимдердеҥ технологический јанынаҥ камаанду болгонынаҥ айрыларга кандый да иштер эдилип турган болзо, је керек андый ла бойы артканча деп куучын айткан кижи шӱӱлте эткен. Оныла ончозы јӧп болдылар. Ӧскӧ ороондордыҥ ӱрендериниҥ кеми сахарлу свекла аайынча 97 процент, маала ажында – 73 процент, кӱнкузукта – 61 процент, картошкодо – 55, кукурузада – 49 процент. Эксперттердиҥ шӱӱлтези аайынча бистиҥ ороонныҥ селекциязы (бир канча селекцион программалардаҥ башка) сӱреен тыҥ «аксап» јат, тургуза ӧйдӧ олордыҥ телекейлик лидерлерге јаба једер аргазы јок.

Ӱрен аштыҥ курч сурактарыныҥ бирӱзи јаҥы сортторды тузаланарыныҥ кеми сӱреен јабыс болгоны. Тургуза ӧйдӧ бу сурак аайынча авторлордыҥ тап-эриктерин ле патент алаачылардыҥ тап-эриктерин корыыры сӱреен јабыс айалгада. Николай Федоровтыҥ јуунныҥ туружаачыларына айтканыла, Федерацияныҥ Соведи, Ӱстиги палатаныҥ председатели бӱдӱреечи јаҥдардыҥ федерал органдарына агрокомплекстиҥ бу јаан учурлу бӱдӱминдеги айалга аайынча кӧп катап ајару эткен. Ол тоодо ӱрен ашла, јерге отургызар ӧскӧ дӧ ӧзӱмдердиҥ ӱрендериле бойын јеткилдеериниҥ эҥ јабыс кемин РФ-тыҥ аш-курсак јанынаҥ јеткер болбозын јеткилдеер доктринада кубулта эдерин темдектеери керегинде шӱӱлте эдилген. Доктринаныҥ јаҥыртылган ӱлекери јурт ээлем министерстводо јӧптӧлгӧн лӧ ол РФ-тыҥ башкарузына аткарылган. Анда темдектелгениле, ӱрен ашла, јерге отургызар ӧскӧ дӧ ӧзӱмдердиҥ ӱрендериле бойын јеткилдеериниҥ эҥ јабыс кеми 75 процент болор учурлу.

Бу кӧргӱзӱ тӧс јуртээлемдик ӧзӱмдердиҥ бастыразына јаба келижип турган эмес, кажызына ла анайда башка келижер учурлу. Николай Федоровтыҥ сӧзиле, мында эҥ учурлу сурактардыҥ бирӱзи – ол кадрлар. Оныҥ шӱӱлтезиле болзо, селекцияны ла ӱрен аш белетеерин элбедерге аграрный ууламјылу вузтарда селекция аайынча ӱзеери кафедралар ачар керек.

Ӧткӧн јуун керегинде айдып, Федерация Совединде Алтай Республиканыҥ государстволык јасакчы јаҥыныҥ чыгартулу кижизи Татьяна Гигель талалардыҥ палатазында кӧдӱрилип турган сурактар кандый да курч ла чӱмдӱ болзо, сенаторлор оны бир канчага бӧлип бӱдӱрерин некеер учурлу деп угускан. Онызы балдардыҥ аш-курсагын белетеериндеги сурактарга, эл-јонды чыҥдыйы јакшы балыкла јеткилдеерине келижип јат.

Тургуза ӧйдӧ агашла колбой курч сурактар јаан ајаруда болуп туру.

Селекциялык ӱрен-аш белетеери аайынча иштерди јарандырары керегинде парламент кычырыштарда кӧдӱрилген бу сурак андый ла јеҥил керек эмес те болзо, ол сӱреен јаан учурлу. Нениҥ учун дезе оны канайда бӱдӱргени ороонныҥ аш-курсак јанынаҥ јеткер јок болорына камаанын јетирет. Ӱрен аштыҥ чыҥдыйыныҥ сурагы бастыра ӧйлӧрдӧ тӧс сурактардыҥ бирӱзи болгон. Ол керегинде албатыныҥ кирее сӧстӧринде тегин айдылбаган ине: «Нени ӱрендеериҥ, оны аларыҥ», «Кандый ӱрен, андый тӱжӱм» деп, парламентарий темдектеди.

– Мен, агаш ээлемдиктиҥ специализи кижи, бу парламент кычырыштардаҥ озо бистиҥ аграрно-аш-курсак, экология аайынча комитедистиҥ ээчий јуунында бу курч суракты кӧдӱргем. Нениҥ учун дезе бӱгӱн Сибирьдиҥ мӧжиниҥ ӱрен чаалдарын ӧскӱрип турган агаш аайынча питомниктериске билим селекциялык биригӱлер ас ајару эдип јат деп билерим. Тургуза ӧйдӧ государство агашты орныктырарына сӱреен јаан акча-манат чыгарып јат, је питомниктердиҥ мӧш отургыссын деп берилип турган чаалдарыныҥ чыҥдыйы сӱреен јабыс деп, сенатор темдектеди.

– Бир ле темдекти кӧрӧли. Бойыныҥ ӧйинде Чойдогы питомникте иштеп, бис мӧш отургызарга Сибирьдиҥ мӧжиниҥ јаҥыс ла плюсовый дейтен чаалдарын тузаланганыс. Јартап айтса, ӱрен эдетен тобоголорды су-кадык мӧштӧрдӧҥ алганыс. Ӱрен ӧскӱрериниҥ сурактары аайынча Воронежтеги агаштехнический академияныҥ специалисттериле кожо иштегенис. Ол тоодо ӱрен ӧскӱрериниҥ сурактарын билим ажыра шиҥдеп турган јурт ээлемдик билимдердиҥ докторы, естественный билимдердиҥ Россиядагы академиязыныҥ академиги Евгений Титовло кожо.

Бӱгӱнги айалга тазылынаҥ ала кубулып калган. Отургызатан чаалдардыҥ чыҥдыйы башка-башка.

Комитетте мен коллега-сенаторлорго баштанып, агаш ээлемдиктиҥ ӱрендери аайынча суракты кӱскидеги сессияда кӧрӧр деп јӧбиске бичип койоктор деп сурагам. Олор мени јӧмӧгӧндӧр. Бу ууламјы аайынча талалардыҥ палатазыныҥ ижиниҥ шылтузында агаш питомниктердеҥ ӱрен чаалдарды алары аайынча керек јакшы јанына бурыларына иженер керек деп, јасакча кижи учында айтты.

Эл Курултайдыҥ пресс-службазы