Алтайдын Чолмоны

Ӧс калыктарды бириктиреечи байрам

06.08.2019

Кош-Агаш аймактыҥ «Межелик» деген тӱӱкилик-культуралык тӧс јеринде куран айдыҥ 2-4 кӱндеринде Ӧс калыктардыҥ телекейлик кӱнине учурлалган «Байлу мениҥ Алтайым» деген байрам аймактар ортодо бийик кеминде ӧтти.

Јаҥжыккан бу јакшынак байрамда ыраак-јуук талалардаҥ келген сӱреен кӧп албаты-јон эрчимдӱ ле јилбиркеп туруштылар. Солун кӧдӱриҥини «Кош-Агаш» муниципал тӧзӧмӧл белетеп, республиканыҥ Албатылар најылыгыныҥ туразыныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱргенин темдектеер керек.

Јаан учурлу байрам баштапкы кӱнде «Најылыктыҥ оды» деген туштажудаҥ јолын алынды. Чындык најылыкты кереестеген туштажу ӧйинде Алтай Республиканыҥ санат ла культура телекейиниҥ јайаан јайалталары, јылдыстары ойын-концертин кӧргӱсти.

«Байлу мениҥ Алтайым» байрамныҥ окылу ачылтазы Горно-Алтайск каланыҥ, Турачак, Чой, Майма, Улаган, Кош-Агаш аймактардыҥ делегацияларыныҥ парадыла башталды. Делегациялардыҥ турчылары — каланыҥ ла аймактардыҥ чыгартулу улузы. Оноҥ кӧрӧӧчилер байрамныҥ ӧдӧтӧн јаан ла элбек јалаҥына јуулып, Алтайдыҥ калыктарыныҥ јаркынду, учурлу тӱӱкизиле сӱреен сӱрлӱ ле, кемиле алза, база сӱреен јаан театрал ойын-кӧргӱзӱни јилбиркеп кӧрдилер. Тыҥытту ойын-кӧргӱзӱде калыктар тӱӱкизи бийик кеминде кӧргӱзилди.

Кош-Агаш аймактыҥ јааны Серикжан Кыдырбаев байрамды ачып, туружаачыларды, айылчыларды уткыды. Оныҥ айтканыла, кыска ӧйдиҥ туркунына «Межелик» деп тӱӱкилик-культуралык байлу јердиҥ инфраструктуразын јаҥырта јазаары ла байрамныҥ туружаачыларына эптӱ, јакшынак айалганы белетеери кӧнӱ ле тӱрген тебӱле ӧткӧн.

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординниҥ адынаҥ јуулгандарды таланыҥ јурт ээлем аайынча министри Владислав Таханов уткыды. Оныҥ темдектегениле, Ӧс, тургун калыктардыҥ телекейлик кӱнинде ӧс калыктардыҥ јер-телекейдиҥ калыктарыныҥ нак ла јаан билезине јетирип турган культуралык  байлыгы, онойдо ок олордыҥ аҥылу једимдери јаан.

«Шак ла бу кӱнди темдектегенинде бойыныҥ тереҥ учуры бар. Бу байрам — јаҥныҥ государстволык органдарын, јондыкты тургун калыктардыҥ курч сурактарыла јилбиркедер база бир јарамыкту арга, айалга болуп јат. Анайда ок сӱрекей байлык јаҥжыгуларды, чӱм-јаҥды, культураны, кӧгӱс байлыкты кӧргӱзери, олорло јууктада, тереҥжиде танышты-рары. Эл-калыктардыҥ алкы бойлорыныҥ јебреннеҥ келген аш-курсагын амзадып кӱндӱлеери. Јебрен ӧлӧрдӧҥ јылыйбай, биске јеткен кӱӱлик ойноткылардыҥ кӱӱзин, кайын, кай чӧрчӧктӧрин угуп, кӱӱн-санаалары јарызын. Јӱзӱн ӧҥдӱ солоҥыныҥ ӧҥиндий јаркынду кеп-кийимдерле таныжар јарамыкту айалга база ла бу байрамда бар. Јӱзӱн-башка маргаандарды кӧрӱп, «оорыыры» кайда деп. Республиканыҥ куулгазын чӧрчӧктий јеринде амыр-энчӱ јуртап јаткан калдыктардыҥ башка-башка тилдерде коолодо чӧйилген јаҥары, кожоҥы база бир учурлу. Олор — калыктарды бириктирет, кӱӱн-санаазын бириктирет, кӧдӱрет, оморкодот» — деп, В. Таханов айтты.

ООН-ныҥ Генеральный ассамблеязы ӧдӱп јаткан 2019 јылды Ӧс калыктардыҥ тилдериниҥ јылы деп јарлаган. Амадузы — јаан чочыдуда боло берген тургун калыктардыҥ тилине керектӱ ајаруны тыҥыдары. Онойдо ок турумкай ӧзӱмниҥ јилбӱлеринде оныҥ учурын кӧдӱрери болуп јат.

Владислав Таханов Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ Быйанду самараларын республиканыҥ тургун калыктарыныҥ энчи байлыгын корыырында ла ичкери ӧскӱреринде јетирген једимдӱ ижи ле јондык иштиҥ эрчимдӱ туружаачызы, Пыжы-Оозы јурттыҥ ӧс калыктарыныҥ общиназыныҥ правлениезиниҥ председатели Зинаида Бакашевага, кееркедер-узанар санаттыҥ ла јаҥжыккан чӱмдӱ јайаандык иштиҥ узы Павел Тумаевке, Чой аймактыҥ јурт јеезелер ортодо чӧлӧӧ ӧйдиҥ ле библиотекалык-јетирӱлик тӧс јердеги туба элдиҥ культуразыныҥ тӧс јериниҥ јааны Василиса Такпаевага, Майма аймактыҥ Орто Сайдыс јуртыныҥ Культура байзыҥыныҥ, культуразыныҥ тӧс јериниҥ ле бир аайгы библиотечный системазыныҥ алтай кожоҥныҥ «Чаптыган» деп албаты ӧмӧлигине, Улаган аймактыҥ Кара-Кујур јуртынаҥ «Чолмон-Туу» деген фольклорлык ӧмӧликке, «Этнокультурный центр «Ажу» деп талалык јондык организацияныҥ председатели Татьяна Бошкуновага, АР-дыҥ ас тоолу ӧс калыктарыныҥ ассоциациязыныҥ чыгартулу кижизи Куттыбай Катыбалуга, орус-туба сӧзликти тургускан Августа Кучуковага табыштырды.

«Байлу мениҥ Алтайым» деген байрамныҥ туружаачыларын республиканыҥ депутаттары Айдар Тазрашев ле Николай Малчинов,  АР-да кижиниҥ тап-эриктери аайынча чыдулалган кижизи Семен Шефер, Кош-Агаш аймактыҥ депутаттар Совединиҥ председатели Санаш Дидунов, Курайдагы јурт јеезениҥ ле Улаган аймактыҥ чыгартулу улузы уткыдылар.

Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентинниҥ адынаҥ АР-дыҥ депутады Айдар Тазрашев тӧрӧл тилдерин, ӧс калыктардыҥ јаҥжыккан культуразын, литературазын ла фольклорын корыыры ла ӧскӱрери аайынча јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетиргендерге Быйанду самараларды Чой аймактыҥ администрациязыныҥ экономика бӧлӱгиниҥ јааныныҥ ордынчызы Ольга Юдановага, «Шалканду калык» деген талалык јондык организацияныҥ чыгартулу кижизи Валентина Сумачаковага, кееркедер-узанар санаттыҥ ла јайаандык иштиҥ узы Алла Еликпаевага табыштырды.

Таланыҥ ӧс калыктарыныҥ байрамы ӧйинде «Ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ јаҥжыгуларын корып алалы» деген солун кӧрӱ-маргаан база јилбилӱ болгонын темдектеер керек. Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јайаандык ӧмӧликтери  «Чакыныҥ учуры», «Аржан сууныҥ байы», «Той-јыргалда кӧжӧгӧниҥ учуры» керегинде јаҥар кожоҥдор, «Мӧш керегинде туујы», «Талканныҥ учуры» деп адалган кӧрӱлер јаан-јашты сӱрекей јилбиркетти. Туба албатыныҥ «Тӧргин» деген чӱм-јаҥы база солун болды.

Кокыр-каткыныҥ «Каткырма» деп адалган кӧрӱ-маргааны, таланыҥ ӧс калыктарыныҥ јаҥжыккан курсак-тамагыла таныштырузы, база устардыҥ эткен эдимдериниҥ кӧрӱ-садузы болды. Айылчылар кӱӱни јеткенче, бууры кӧжӱгенче каткырып, башка-башка албатылардыҥ тургускан аш-курсагынаҥ амзап, ӧзӧгине, кӱӱнине јараган эдимдердеҥ садып алгандар.

Бӧкӧлӧр, чыйрактар, капшуундар, ӧктӧмдӧр спорттыҥ алтай бӱдӱмдери аайынча маргаандарда бой-бойлорыла тыҥ ла тартышты. Мында алтай кӱреш, ок-јаала адары, алтай шатра, мӧшкӧ чыгары, тоҥжаан јӱгӱриш, камчы согуш, тебек аайынча кызу тартыжулар болды.

Телекейдиҥ ӧс калыктарыныҥ кӱнине учурлалган ла аймактар ортодо ӧткӧн «Байлу мениҥ Алтайым» деген јаан байрам Алтай Республиканыҥ «Реализация государственной национальной политики» деген государстволык программазыныҥ тӧс кӧдӱриҥилериниҥ бирӱзи болуп, јӱрӱмде бӱтти.

Албаты кеендигиниҥ ишчизи,       филология билимдердиҥ кандидады, фольклорист Алевтина Дибесова-Наеваныҥ айтканыла, байрам бийик кеминде ӧткӧн. Калык-јонныҥ, ӧс калыктардыҥ чӱм-јаҥы сӱреен чындык ла чокым кӧргӱзилген. Јуулган албаты токыналу болды. Байрам тыҥытту болгонын туружаачылар да, айылчылар да бирлик кӱӱнле темдектедилер.

 К. Пиянтинова