Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Сапыр камды, Анохинди кӧрӱп јӱргем»

09.08.2019

А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейдиҥ јааны Римма Еркинованыҥ «Сибирьдиҥ шиҥжӱчилериниҥ ле јурукчыларыныҥ Кадын ичиниҥ камдары керегинде» деп адалган јайаан ижинде «…Чорос-Гуркинниҥ шылтузында Оносты Сибирьдиҥ культуразыныҥ тӧс јери боло берген деп айдарга јараар. Бери јаҥыс та јурукчылар эмес, је онойдо ок бичиичилер, поэттер ле билимчилер, темдектезе, Г. Н. Потанин, А. В Адрианов, А. В. Анохин, Г. Д. Гребенщиков, В. Я. Шишков, Г. А. Вяткин, И. Точалов ло оноҥ до ӧскӧ кӧп улус келип туратан. Мында сӱреен јилбилӱ «Оностогы эҥирлер» ӧдӧтӧн» деп айдылат.

Римма Еркинованыҥ бу шиҥжилӱ ижинде Кадын ичиниҥ камдары, темдектезе, эпши кам Саата, камдар Мампый, Сапыр ла оноҥ до ӧскӧлӧри керегинде јилбилӱ јетирӱлер бар. Ол бу ла бедиреништӱ ижи аайынча Санкт-Петербургта государственный Эрмитажка јӱрӱп, тизӱ солун јетирӱлер, темдектезе, кам улустыҥ алкыштарын экелип, кезигиле «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларын таныштырган ла таныштырат. Бӱгӱнги јарлалып јаткан бичимел база ла ол тизӱдеҥ деп айдарга јараар.

О. С. Тозыякованыҥ «Кан-Алтай» журналда (1993 ј., №3) јарлалган «У кама Сапыра» деп адалган бичимелин алтай тилге кыскарта кӧчӱрип, «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачыларын таныштырадыс.

Мениҥ адам Степан Сергеевич Тозыяков бойыныҥ ӧйинде А. В. Анохинле таныжып најылашкан. Ол Андрей Викторовичле Каланаковтор ло Гуркиндер ажыра танышкан болор. Бу керек совет јаҥнаҥ озо болгон. Адам Ӱзнезиде улус конотон турага бодолду тура туткан, бойы атту-тонду улай ла јорыктаган. Бийскке, Улалуга, Чамалга јетире јӱретен. Бери келеткен ле кайра барып јаткан улусты ӧрӧ-тӧмӧн тарткан. Кӧп тоолу улус Онос јаар ол до ӧйдӧ ады-јолы јарлу болгон јурукчы Чорос-Гуркинге барып туратан.

Григорий Иванович бойыныҥ акчазына паром туткан. Јайдыҥ ӧйинде Чамалга эмденерге-тустанарга кӧп улус келетен. Шак оныҥ учун мен А. В. Анохинди Ӱзнезидеҥ, бала тужымнаҥ ала билер болгом. Андрей Викторович алтай улустыҥ јадын-јӱрӱмин, чӱм-јаҥын шиҥжӱлеген.

Бу учурал та кажы јылда болгоны санаама јакшы кирбейт, је бис Куйум јаар јӱргенис.  Андрей Викторович баштаган беш кижи болгоныс. Куйумда Константин Петрович Чевалков деп ӱредӱчиниҥ айлында токтогоныс. Бу ла кӱнде Сапыр Туянин деп кам оору кижиге барып, ондо камдайтан учурлу болгон. Бис ончобыс ол айыл јаар барганыс. Јол-јорыкта јӱрген эпшилер, ады-јолдорын ундып салдым, база чӱм-јаҥла јилбиркеп турган болуптыр.

Ончобыс кам бойыныҥ чӱм-јаҥын ӧткӱретен чадыр айылга јеттис. Кирип келген биске кам кату кӧрди. Эпшилерди агаш айылдыҥ эжик јанынаҥ оҥ, эр улусты сол јанына отургыстылар.

Кам камдап баштады. Караҥуй. Сапыр кам бирде секирет, бирде јӱгӱрет. Оттыҥ косторын чайнайт, јыланды тумчугынаҥ чыгарат. Бис бой-бойыска јапшындыс. Кенетийин эжик ачылып, кам уча берди. Бис оноҥ ары чыдажып болбой, јӱре бердис. Андрей Викторович дезе артып калган. Једип келеле, бистеҥ: «Слер тирӱ бе?» — деп сурады. Бис удура: «Кам кайра келген бе?» — деп сурадыс. Ол биске кам кайра келген, кӧрмӧстӧрди сӱрӱп ийген деп каруузын јандырды. Оныҥ кийнинде Константин Петрович соҥзун Ӱлген кудайга такылга эдер деп айтты. Андрей Викторович бу да чӱм-јаҥда туружарга келижип јатканына сӱӱнди.

Бис ойто ончобыс кам чӱм-јаҥ ӧткӱретен јерге бардыс. Боро ат армакчыда. Кам дезе камдап јат. Ол Кудайдыҥ бу малды тайылгага јарадып јатканын билип алар учурлу. Отурган улус ончозы ӧкпӧӧрип, каруузын сакып јат. Јаан удабай кам бу ат Кудайга келижип, јараган деп јар этти.

Оныҥ кийнинде бу атты ыраада, кыр јаар байлу јерге апардылар. Кайыҥ тӧрт столмо, база ла кайыҥ какпак тургузылат. Сойгон малдыҥ терезин, бажын ла тӧрт санын кожо ло, кӱнчыгыш јаар эдип кӧдӱрилген ширјеге арта салып јат. Тайылга эткен јерге эпши улус барбас јаҥду. Малдыҥ эдин ӱйе-сӧӧгинеҥ айрып, кайнадып јат. Чадырда эпши улус бойыныҥ, эр улус база бойыныҥ јанында отурып, тепшиде эттеҥ амзап, табылу куучындажат.

Кам Кудайдаҥ алкыш-быйан сурап камдап јат. Јуулган улус бу чӱм-јаҥды сӱреен соныркап кӧргӧн. Ол байлу кырлардыҥ аттарын адап, кажызын ла алкап айдынат, суранат. Бойы дезе бирде бијелейт, бирде јыгылат. Бу ӧйдӧ Андрей Викторович баш та кӧдӱрбей бичип ле јат, бичип ле јат. Кам тӱрген камдап, алканат, кезик аразында сӧстӧрди сӱреен арай айдат. А. Анохин угуп ла ийеле, тӱрген ле орустап бичип јат.

Кам тайылга эдип камдаза, эбире ӧзӧктӧрдиҥ улузы ончозы јуулатан болуптыр. Аттары кееркедилген, омок-седеҥ, улус бойлоры да ӧҥжик кеп-кийимдерин кийген, јаан ла јараш байрамга белетенгендий, белетенип-шикпееринип келетен эмтир.

Бис конорго школ јаар кайра келгенис. Келген эпши билимчилердиҥ ортозында бијелеп те билери бар болуптыр. Бис, јашӧскӱрим, бијелер ӱренгенис, «тустепти» де бијелегенис санаама кирет.

Эртезинде Орто Куйум јаар мениҥ ада-энеме јол тутканыс. Олор бу јуртта јаткан. Андрей Викторович эбире турган ар-бӱткенге, улуска сӱрекей ајарыҥкай, сескир болгон. Оныҥ кӧрӱми, угатаны-кӧрӧтӧни, бистийине кӧрӧ, чек башка болгон. Темдектезе, кандый бир сууны таҥ атту кечип јатсас, ол адын токтодып: «Угуп турар ба?» — деп сураар. Бис ол ло тушта тыҥдаланатаныс. Чындап та, суучак та кемле де куучындажып тургандый шоркырап агып јат.

Онойып Алтыгы Куйумнаҥ Орто Куйумга јеткенис. Мында Андрей Викторович амыраарга јакшызынатан. Бисти энем Акулина Васильевна ла адам Степан Сергеевич уткыган. Солун айылчы олорло алтай алкыштар айдып эзендежетен. Ол онойдо ок айылдыҥ ээлерин, эбире курчаган кырларды, сууларды, аҥ-кушты мактап алкаган.

«Кан-Алтай» деп кожоҥын араайынаҥ кожоҥдоп, јайым базып јӱретен. Мылча. Мылчаныҥ кийнинеҥ — чайлаш. Ол алтай аш-курсакты — талканды, ӧрӧмӧни, курутты, быштакты сӱреен сӱӱйтен. Келишсе, сӱттиҥ аракызын да амзап ийеринеҥ мойношпойтон. Мен каладаҥ келген эпшилердиҥ орус кожоҥдорын кожоҥдоорго ӱренгем. Олордыҥ та кемизи де гитарала ойногон. Бис орус албатыныҥ кожоҥдорын кожоҥдоп турзас, Андрей Викторович јӧмӧп, база кожоҥдойтон. Бу кижиле кайда ла јӱргенде, сӱӱнчилӱ, јакшы болгон.

Санаамда база бир учурал арткан. Меге кайда да 26-27 јаш, бис Ӱзнезиде јатканыс. Андрей Викторович бисте болгон. Бу ла ӧйдӧ меге Эликманардаҥ тойго айттыру келген. Айылчы кижи база тойго барарга кӱӱнзеген. Ол мында ӧдӱп турган тойды бичип аларга амадаган. Павел Зырянов Тоня Полиных деген кысты алган. Олор экӱлези Эликманардыҥ аргалу-чакту билелеринеҥ. Мени тойго кычырганында бойыныҥ шылтагы бар. Энем курсак-тамакты сӱреен јакшы белетеер, быжырынар, байрамдык столды канайда ла кееркедер кижи болгон. Мени база ӱредип-таскадып салган. Ол бойыныҥ јиит ӧйинде Мыйтуда абыс кижиниҥ айылында јӱрген. Ол абыстыҥ эпшизинеҥ кӧп немеге ӱренип алган.

Андрей Викторович јииттердиҥ той-јыргалын, ӧткӧн аайын бажынаҥ ала учына јетире бичиген. Той-јыргалдыҥ чӱм-јаҥы, јаҥары, алкыштары билимчини сӱреен јилбиркеткен. Кӧргӧнин-укканын ончозын кыракы бичиген. Онойып меге А. В.  Анохинле той-јыргалда болуп, билимчи-шиҥжӱчи кижиниҥ ижин кӧрӧргӧ ырысту учурал келишкен эди. Оноҥ бис экӱ Ӱзнези барганыс. Эртезинде А. В. Анохин Онос јаар Гуркиндерге јолын туткан.

Ол Ӱзнезиде улай ла болгон. Айла, ончо агалу-карындаштарлу Тозыяковтор сӱреен јараш, коо ӱндӱ болгон деп айдарга јараар. Андрей Викторович олорды гитарала ойноорына ӱреткен. Оныҥ кажы ла келгени биске јаан сӱӱнчи болгон. Кӧп кожоҥдор кожоҥдойтоныс. Анчада ла Анохинниҥ «Катунь», «Кан-Алтай» деген кожоҥдорын сӱреен јакшызынып кожоҥдойтоныс. Орустап ла алтайлап коолодо чӧйӧтӧнис. Бисте мындый јараш ойын-концерттер улай ла ӧдӧтӧн эди.

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина