Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтай аш-курсактыҥ јыргалы

13.08.2019

Кажы ла калыктыҥ  јиген-ичкен аш-курсагы оныҥ тӱӱкизиниҥ, культуразыныҥ, јаҥжыгуларыныҥ ла чӱм-јаҥыныҥ база бир байлык бӧлӱги болуп јат.

Бу байлыкла тергеениҥ айылчыларын ла башка-башка укту эл-јонын таныштырар амадула «Эне Јер. Алтай 2019» деп гастрофестиваль Горно-Алтайскта тӧрт кӱнге улалды. Гастрофестиваль удурумга башчыныҥ баштаҥкайыла ӧткӱрилди.

Куран айдыҥ 8-9 кӱндеринде фестивальдыҥ окылу ачылтазы ла кӱрее-куучын ӧткӧн. 10-11 кӱндерде тӧс тепсеҥде ле оныла коштойында ӧткӧн Чорос-Гуркинниҥ ле В. Чаптыновтыҥ оромдорында, паркта аш-курсактыҥ јаан јыргалы ӧтти дезе, јастыра болбос. Је мында тӧс кайкал ла ачылта – ол тергеениҥ башкарузыныҥ туразыныҥ јанында беш автомашинада белетелип садылган аш-курсак болды. Тергеениҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин аш-курсактыҥ фестивалинде туружып, алтай айылда аш-курсакты кӱӱнзеп амзаган. Оныҥ айтканыла, Горно-Алтайскта ӧдӱп турган байрамга ончо ло аймактардыҥ устары, казанчылары, артисттери јуулган.

«Бистиҥ тергеениҥ ар-бӱткени јаражыла аҥыланат. Је Туулу Алтайдыҥ тӧс байлыгы – ол иштеҥкей, јайалталу эл-јоны, олор бу кӱндерде бойыныҥ эҥ артык, бийик чыҥдыйлу, натурпродукциязын экелген: сырлар, эттиҥ курсагы, јерлик ӧзӱмдер, телекейде эҥ артык мӧт. Албаты устары кайкамчылу эдимдерин тургустылар, мастер-класстар ӧткӱрдилер. Шеф-казанчылар јербойыныҥ эп-сӱмелериле, јажыттарыла амтанду аш-курсактарын белетейт» – деп, ол темдектеди. Олег Хорохординниҥ шӱӱлтезиле, кӧп тоолу туристтер јаҥыс ла јербойыныҥ ар-бӱткенин кӧрӧргӧ келзин эмес, је тергеениҥ эл-јоныныҥ солун ла амтанду аш-курсагын амзаарга келзин. Айдарда, ондый болзын деп, кӧп иштеер, кӧпти эдер керек. Бу амадула туризмниҥ јербойыныҥ улузына јарамыкту ончо бӱдӱмдерин ӧскӱрер керек. Олордыҥ тоозында «јажыл» туризм, јурт туризм, этнотуризм, гастротуризм. Јербойыныҥ эдимдерин бастыра ороон ичиле «Туулу Алтай» деп бирлик брендле таркадары пландалат. Фестивальдыҥ туружаачылары мындый байрамды јылдыҥ ла ӧткӱрер деген кӱӱнземелин айттылар. «Мындый јаан байрамды бис јылдыҥ ла ӧткӱрерис» – деп, ол бӱдӱмјиледи.

Јурт ээлем ле туризм бирлик јолдо

Кӧдӱриҥиде онойдо ок калыктар ортодогы Slow Food деген офистиҥ чыгартулу кижизи Анна Каньшиева, «Начало» деген ассоциацияныҥ президенти Юлия Фоминых, онойдо ок таланыҥ аймактарынаҥ келген фермерлер, јуртээлемдик товарды, аш-курсакты эдеечилер, туристический индустрияныҥ чыгартулу улузы эрчимдӱ турушты.

Таланыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечиниҥ бойыныҥ уткуулду сӧзинде темдектегениле, Алтай Республикада гастрономический фестиваль баштапкы катап ӧткӱрилет, је ол мынаҥ ары јылдыҥ сайын ӧткӱрилер.

«Фестивальдыҥ амадузы Алтай Республиканыҥ эки је ле деген јарамыкту аргазын, эки ууламјыны, јурт ээлемди ле туризмди, бириктирери. Туулу Алтай туристтерге ар-бӱткендик куулгазын ийделӱ јер деген шӱӱлте элбеде јарлу. Јылдыҥ ла талага эки миллионноҥ ажыра улус келет. Республикада экологиялык јанынаҥ эҥ ле ару сырьедоҥ чыҥдыйы бийик аш-курсак, продукция белетелет. Олордыҥ тоозында сырдыҥ башка-башка бӱдӱмдери, эттеҥ белетеген јӱзӱн-башка аш-курсак, мӧт, аҥныҥ мӱӱзинеҥ ле јерлик ӧзӱмдердеҥ белетеген продукция, эм-томго бодолду тоҥмок суу. Онойдо ок калыктыҥ тӱӱкизин ле јадын-јӱрӱмин толо ло чындык кӧргӱзип јаткан эл-јонныҥ јаҥжыккан аш-курсагы.

Фестивальдыҥ амадузы кайкалга бодолду продукцияны элбеде тургузып, ыраак-јуук талалардаҥ келген аргачыларды, айылчыларды, ончо эл-јонды бу байлыкла толо таныштырары.

Бисте туризмниҥ башка-башка бӱдӱмдери, темдектезе, суула јӱзер, кырла јӱрер, экстремал, билелик, этнографиялык ла оноҥ до ӧскӧлӧри бар. Шак бу тооломго биске кыйалтазы јогынаҥ гастрономический туризмди кожор керек. Онызы эҥ ле озо республиканыҥ эл-јоныныҥ јилбӱзине тузалу. Нениҥ учун дезе мындый эптӱ айалгада эл-јонго бойыныҥ белетеген продукциязын садарга быжу рыноктор табылар, албатыныҥ јадын-јӱрӱминиҥ кеми кӧдӱрилер, јаранар» — деп, О. Хорохордин куучындады.

Ол онойдо ок фестивальдыҥ окылу бӧлӱгинде айткан куучынында јурт ээлем талада тӧс јерде турат ла бу ууламјыныҥ једимдӱ ӧзӱми сырьены тереҥ ле тӧзӧмӧлдӱ белетеп јазаганынаҥ камаандузы јанынаҥ айтты.

«Бис продукцияны шак ла ол сырьедоҥ белетеп тургандарды јӧмӧӧрис, олорго болужарыс. Олордыҥ продукциязын «Туулу Алтай» деген бирлик бренд-кычырула ичкери јаан јолго чыгарарыс. Мындый чыҥдыйы бийик продукция республиканыҥ кӧп тоолу аймактарында белетелет, бис олорды фестиваль ӧйинде элбеде кӧргӱзерис. Келер јылда ондый продукцияныҥ кеми јаанаар, нениҥ учун дезе бистиҥ фермерлерде јилбӱӱ де, иштеер кӱӱн-тап та тыҥыырына мен иженедим, бӱдедим.

Гастрофестиваль ончо туружаачыларда, айылчыларда эҥ ле јаркынду кӱӱн-санаа артыргызар деп бӱдӱп турум. Шак ла бу гастрофестиваль јуртээлемдик ууламјыныҥ ичкери ӧзӱмине јаан тебӱ берер, ичкери јолго јарамыкту арга болор» — деп, удурумга башчы айтты.

Кӧдӱриҥи ӧйинде оныҥ туружаачылары республикада турумкай туризмди ӧскӱрери аайынча јарамыкту эп-аргаларды шӱӱштилер. Онойдо ок мында куучын-эрмек талада, аймактарда гастрономический туризмди элбеде таркадары јанынаҥ база ӧтти. Фермерлер, јӱзӱн-башка продукцияны белетеечилер экологический ару продукцияны белетееринде, онойдо ок чыҥдый, ток аш-курсакты белетеериниҥ бойыныҥ озодоҥ келген јажыттарыла, ээжилериле таныштырдылар. Оныҥ кийнинде эрмек-куучын, мастер-класстар башка-башка јерлерде ӧткӧнин темдектеер керек.

Этногастротуризмди билим тӧзӧгӧлӧ

«Јер-Эне. Алтай-2019» деген фестивальдыҥ окылу кӧдӱриҥизи «Гастрономическая карта России» деген федерал инновациялык ӱлекердиҥ программазына кирет ле Ростуризмниҥ, Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм ле ар-јӧӧжӧ колбулар аайынча министерствозыныҥ ла коммерциялык партнерствоныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла ӧткӱрилди.

«Јер-Эне. Алтай-2019» деген гастрофестивальдыҥ окылу бӧлӱгиниҥ билим ууламјызы куран айдыҥ 9-чы кӱнинде ӧтти.

Горно-Алтайсктыҥ государственный университединде «Этногастрономиялык туризм Россияда јуртап јаткан калыктардыҥ этнокультуралык энчи-байлыгын орныктырып ла чеберлеп алатан эп-аргазы» деп адалган кӱрее-куучын ӧткӧн. Кӱрее-куучында Алтай Республикада туризмди ичкери ӧскӱрерине ууламјылалган кӧдӱриҥилердиҥ планын белетеери ле јӱрӱмде бӱдӱрери, республиканы тӱӱкизиле, культуралык энчи-байлыгыла, јаҥжыккан аш-курсагыла јилбилӱ, танылу тала эдип элбеде јарлаары, эл-јонныҥ, јондыктыҥ ајарузын, јилбӱлерин, јаҥжыккан јаҥжыгуларга, туризмге јарамыкту аргаларга, ар-јӧӧжӧгӧ тартарына учурлалган сурактар аайынча јетирӱлер, шӱӱлтелер угулды. Россияда, ӧскӧ ороондордо Алтай Республиканыҥ сӱр-кеберин, эл-јоны кӱндӱзек, тала бойы байлык деген тӱп-шӱӱлтени, оныҥ учурын керектӱ кемине кӧдӱрери јанынаҥ кӱрее-куучында элбеде айдылды ла ӧткӧн иштиҥ турулталары кӧрӱлди.

Кӱрее-куучынныҥ туружаачыларын туризм аайынча (Ростуризм) федерал агентствоныҥ башкараачызыныҥ советниги Наталья Осипова, Горно-Алтайсктыҥ государственный университединиҥ ректоры Валерий Бабин уткыдылар.

Алтай Республикада баштапкы катап ӧткӧн билим тӧзӧгӧлӱ этногастрономиялык туризмниҥ сурактарына учурлалган кӱрее-куучында ыраак-јуук талалардаҥ келген улус солун јетирӱлер этти. Темдектезе, рестораторлордыҥ ла отельерлердиҥ федерациязыныҥ президенти Олег Бухаров, Ростуризмниҥ «Гастрономическая карта России» деген ӱлекериниҥ координаторы Ольга Шаповалова, «Slow Food в России» деген текшироссиялык јондык организацияныҥ вице-президенти Игорь Кехтер ле  оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу улус туружып, бойлорыныҥ шӱӱлтелерин айттылар. Олор талалардыҥ калыктарыныҥ јаҥжыккан аш-курсагы ла гастрономиялык туризмниҥ, калыктардыҥ кӧгӱс байлыгыла таныжарында гастрономия оныҥ бир бӱдӱми, этногастрономиялык туризм ле балдар, Россияда курсак-тамак продукцияныҥ каршузын јетирбезиниҥ ле чыҥдыйыныҥ чокым ууламјылары ла оноҥ до ӧскӧ сурактар ороон кеминде кӧргӱзилди. Гастротуризмдеги телекейлик учурлу байлык ченемел јанынаҥ солун јетирӱлер болды.

Кӱрее-куучында Алтай Республикада турбӧлӱктиҥ курч сурактары, ӧзӱмниҥ аргалары јанынаҥ тӧзӧмӧлдӱ шӱӱлтелер айдылды. Мында јетирӱлерди, темдектезе, Алтай Республикадагы государственный биосферный заповедниктиҥ јааны Игорь Калмыков, «Соразвитие» деген АНО-ныҥ јааны Олег Рогачаевский ле оноҥ до ӧскӧлӧри эттилер.

Этногастротуризм туризмниҥ база бир јаан ууламјызы болуп јат. Туризмниҥ шак бу бӱдӱминиҥ амадузы Алтайда ар-бӱткенле эптӱ-јӧптӱ јаткан калыктыҥ јадын-јӱрӱмиле, јаҥжыгуларыла,  культуразыла тереҥжиде таныштырары. Этногастротуризмди ӧзӱмниҥ јолына кӧндӱктиргени эл-јонныҥ кӧгӱс байлыгын корып аларына ла јербойында јуртап јаткан калыктардыҥ јериниҥ турумкай ӧзӱмине јарамыкту камаанын јетирери јанынаҥ кӧп тоолу шӱӱлтелер, јӧп-сӱмелер айдылды.

К. ПИЯНТИНОВА

Фестиваль эл-јонго јараган

Мобильный ресторандарда белетелип садылган аш-курсактыҥ аттары кӧбизи алтай: балыкту кулактар, карбалјын, чараанду мӱн, талкан-грильяж, эттӱ ӧтпӧк, аттыҥ эдинеҥ мӱн, кӧчӧ, теертпек, вареньелӱ быштак, чок-чок, боорсок. Онойдо ок мындагы мобильный ресторандарда казах ла орус калыктардыҥ аш-курсактары база белетелип садылганын айдар керек. Орус кухняда темдектезе, туку XVI чактаҥ бери келген кундюбки деп курсак – гречкалу, мешкелӱ пелмендер эмтир. Окрошка, щи, јӱзӱн-башка пирогтор. Казах кухняныҥ казылу бешбармагы, тӧӧниҥ эдинеҥ эткен плов, кумыс садылган.

Солуны столдорды айландыра пресстеген ӧлӧҥдӧрди отургуш этире тургузып койгоны болды. Эл-јон олорго јакшызынып отурып, алган аш-курсагынаҥ амзап турдылар. Аш-курсакты амзабай, канайып бичиир. Айдарда, олорды амзаган улусла куучындаштым. Галина Михайловна Топтыгина фестиваль ла амзаган курсагы керегинде мынайда айтты:

– Мен уулымла кожо «Ойрот» СПОК-тыҥ тере јууркандарын экелип садып турус. Оныла коштой бу баштапкы катап ӧткӱрилип јаткан јаан байрам-фестивальды кӧрӧргӧ кӱӱнзедис. Мындый јаан, элбек байрам тӧзӧп ӧткӱреечилерге быйан айдар керек. Мында автомобильдерде ле белетелип садылып турган курсак-тамакты да, оромдордо белетелип турган курсактарды кӧрӱп, кайкап турбай. Бир јанынаҥ тышкары от салып, ышталып, курсак белетегенче, бу автомобильдерде ле электрооттыҥ ийдезиле белетеп сатканы торт ошкош. Мен сугуштыҥ эдине буудайды јибидип белетейле, гарнир эдип сатканын сонуркап алдым. Буудай эт-канга, су-кадыкка тузалу аш эмей. Мӧт садып турган јерде кижиниҥ кӧзи «јӱгӱрӱжер» эмтир! Ӧҥдӧриле, амтандарыла, кандый ӧлӧҥдӱ јерде јуулганыла кандыйы јок деер!

Мен јарлу ресторатор јиит келинле, Юлия Фоминыхла, туштажып таныштым. Оныҥ шӱӱлтелери солун келин эмтир. Алтай эне јеристиҥ продукциязынаҥ, ӧлӧҥдӧринеҥ де эткен аш-курсагысты белетеп, јарлап јӱргенине јаан быйан айдар керек. Алтай калыктыҥ аш-курсагы ас, теп-тегин дегени јастыра куучын. Алтай кӧчкӱндер ол ло кӧчӱп јӱрӱп, мал-ажын сойып, чӱрчеде ле кандыгын, маҥырын казып-ӱзӱп, кожуп јип турбай. Јӱзӱн ӧлӧҥ-чечегинеҥ чай азып ичетени кайда.

Степан Николаевич Ябыштаев эш-нӧкӧриле кожо кандый да курсак амзап отурдылар. «Бис казылу бешбармак садып алганыс. Мында казы, јуу, согоно ло тесте бар, амтанду курсак эмтир. Баазы да јарамыкту 150 ле салковой, ресторанныҥ курсагы эмей деп сананзаҥ – ондый ла баалу эмес ошкош. Онойдо ок эки стакан кумысты 100 салковойго алдыс. Эмди эмеш тамзыктанып алала, ӧскӧ дӧ кӧрӱлерди базып кӧрӧрис» — деп, ол айтты.

Горно-Алтайскта јуртап јаткан Тамара Николаевна Чувашованыҥ куучындаганыла, байрам бастыра јанынаҥ кайкаткан. «Бу фестивальда албаты устарыныҥ эдимдерин, анчада ла албадаҥ, тередеҥ ле кийистеҥ эткен не-немелерди (ол тоодо меелейлерди, бӧрӱктерди) кӧрӱп, јӱзӱн ле башка аш-курсагын амзап, бистиҥ республика кандый бай ла јилбилӱ јер деп сананарыҥ, – деп, ол айтты. — Автомобильдерде јиит казанчы улустыҥ белетеген аш-курсагы солун эмтир. Мен база сонуркадып тӧӧниҥ эдинеҥ кайнаткан пловты алып, баштапкы катап јидим. Эди јымжак, амтанду эмтир. Ристи кашадый этирте кайнатпагы јакшы, кажы ла рис башка – профессионал казанчылар белетени иле. Плов кӧп салылган, баазы да кем јок. Кайкап кӧргӧним – маала ажынаҥ белетеген манты болды. Мантыны кижи эттӱ ле эдип турбай. Су-кадыгыныҥ айалгазыла, эт-неме јип болбос улуска маала ажыла белетелгени карын јакшы тамзык деп бодойдым. Десерт курсактаҥ талканду грильяжты амзаар ба деп турум».

Олег Васильевич Кокулев баркаларын ээчидип јӱрӱ. «Мени былар «саап» ла јат. Туку Чорос-Гуркинниҥ оромында тегин казанчылардаҥ шашлык садып бергем. Эмди бу ресторандарда чычранадаҥ, вишнядаҥ кайнаткан суузындар садып бердим. Бойым кӧчӧ лӧ мӧттӱ чай садып алала амзадым. Ончо ло јараган».

Тазранова Айсулу бир балазын ээчидип, бирӱзин кучактанып алган фестиваль кӧрӱп јӱрген эмтир. «Мен эки баламла кожо бу байрамды кӧрӧр деп амадап келдим – деп, јиит келин айдат. – Кӧчӧ садып алдыс. Автомобильдиҥ тыштында бичилгениле, арбадаҥ, койдыҥ эдинеҥ аскан ток-тойу кӧчӧ. Чын ла, байа классический дейтен кӧчӧ эмтир. Койдыҥ семис кабыргаларынаҥ кайнаткан кӧчӧни јакшызынып ичтис».

Курсак-тамактаҥ мен бойым бешбармак амзаар деп санандым. Је улусла куучындажып јӱргенчем, бешбармак божой берерде, куру калдым. Чараан-балыкту рулет садып алар деген санаама база јетпедим. Чараан јок, семга балык амзаарга келишти.

Бир саатта Ленинниҥ тепсеҥинде сценада окылу ачылта болды. Ондо эмди республикада јарлу казанчы, ресторатор Юлия Фоминых јуулган улусты фестивальдыҥ ачылтазыла уткыды. «Кажы ла калыктыҥ культуразы, тӱӱкизи ле јаҥжыгулары јербойыныҥ аш-курсагыла тудуш. Айдарда, олордыҥ аш-курсагы јанынаҥ јаҥжыгуларын, белетеер эп-аргаларын корулап ла чеберлеп, келер ӱйелерге артырары јаан учурлу» – деп, ол айдып, улусты мобильный ресторан-фудтрактарда белетелип садылган аш-курсактаҥ амзазын деп кычырды. Оныҥ кийнинде сценада тергеениҥ ончо аймактарынаҥ келген делегациялар ойын-концерттерин кӧргӱстилер. Онойдо ок јилбилӱ ойындар ӧткӱрилди.

Тӧс тепсеҥде тегерийте јазалган саду јерлерде тергеениҥ крестьян-фермер ээлемдериниҥ, таҥынаҥ аргачыларыныҥ садузы эрчимдӱ ӧтти. Мында ӧлӧҥ-чӧптӧҥ, бальзам-суузындардаҥ баштайла, эттеҥ ле сӱттеҥ эткен аш-курсакка чыгара садылды. Ол тоодо «Туулык ферма» СПОК-тыҥ сӱттеҥ эткен курсак-тамагын садып аларга тургандар узун очередьке туруп ийдилер. Чамал аймакта сарлыктыҥ эдинеҥ солун курсак эдип садаачылар турдылар. Магазини Горно-Алтайскта да бар эмтир. Чой аймагынаҥ «Подворье» СК-ныҥ сӱттеҥ эткен йогуртын, кефирин ле ӧскӧ дӧ курсак-суузынын улуска амзадып тургылады. Амтандузы сӱреен эмтир! Горно-Алтайскта ла коштой јурттарда магазиндер оныҥ продукциязыла садыжып турганы јакшы болуптыр. Бӱлӱлӱде «Алтайские луга» деп фермер ээлем јербойыныҥ сырьезынаҥ, ол тоодо аҥныҥ, аттыҥ, кроликтиҥ ле такааныҥ эдинеҥ амтанду ла тузалу аш-курсак белетеп садат. Оогоштой кертип салган колбасаларды улуска амзадып турдылар.

Берсимбаевтердиҥ казах калыктыҥ сӱттеҥ казах калыктыҥ эп-сӱмезиле белетеген курсагы улусты јилбиркеткени иле кӧрӱнди. Онойдо ок јиит аргачылар Чендыевтердиҥ јӱзӱн бӱдӱм-кеберлӱ этирте белетеген тату куруттарын эл-јон ло айылчылар кӱӱнзеп, сурулап келип алып турдылар. Шашлык, колбаса-купаты белетеген јерлерде улустыҥ чырайы кызыл ӧрт, олорды быжырган чоктыҥ, эттиҥ ыш-буузы куу туман турды…

Гастрофестиваль, алтайлап айтса, кара кардынныҥ, јыргалы бийик кеминде ӧттти деп айдар керек.

Н. Бельчекова

Кош-Агаш аймактаҥ фермер Гарри Телесов:

«Јер-Эне. Алтай-2019» деген этнофестиваль бистиҥ талада баштапкы катап ӧткӱрилип јатканы тӱӱкилик учурлу керек. Шак бу јаан байрам ӧйинде талада јуртап јаткандардыҥ азыраган мал-ажыныҥ эдинеҥ, сӱдинеҥ белетеген аш-курсагы кӧргӱзилер.

Мындый солун керекти таланыҥ удурумга башчызы Олег Хорохордин јакшы јӧмӧгӧн. База «Начало» деген ассоциацияныҥ президенти. «Типография» ресторанныҥ шеф-таскадаачызы Юлия Фоминыхтыҥ шылтузында јакшынак байрам ӧдӱп јат.

Биске, фермерлерге, мындый байрам база јарамыкту. Бисте бойыстыҥ аш-курсагыс ажыра олордыҥ чыҥдыйын, тузазын кӧргӱзер арга келишкени база јакшы темдек. Бӱгӱнги кӱнде јер-телекейдиҥ улузы чыҥдый, јӱзӱн-башка кожумактар јок курсак-тамактарга тартылат. Айдарда, бистиҥ Алтайда белетеген аш-курсак телекейде аҥылу. Бистиҥ таланыҥ курсак-тамагы ару, јаан да, јаш та улустыҥ су-кадыгына тузалу.

Бӱгӱнги кӱнде јурт јерлерде кӧп саба улус мал-ашта иштеп јат. Бис, фермерлер, биригип, азыраган ак малыс бийик баала барзын деп иштейдис. Бистиҥ аймактыҥ ак малыныҥ амтамы башка, танылу. Нениҥ учун дезе бийик кырларда одорлордо јӱрген мал отогон ӧлӧҥи ару, јулукту, борјоҥ. Эди-јуузыныҥ чыҥдыйы бийик. Биске бу байрамда бийик јерлерде, тайгаларда јӱрген малдаҥ белетеген ару, химия јок аш-курсакты элбеде чыгарып јатканы сӱреен јараган.

Тургуза ӧйдӧ бистиҥ аймакта алты кирези фермер балыкла иштеп баштаган. Бу биске чек јаҥы ууламјы, бис мал-ашла иштеп јӱрген улус ине. Је балык ӧскӱрерине јилбӱӱ бар. Фермерлердиҥ кӧп лӧ јаны чараан, нельма, пелядь деген балыктар ӧскӱрет. Јада тура балыкла иштеп турган аргачылар, фермерлер кӧптӧӧр деп иженедим. Байа товарный рыболовствоныҥ бойыныҥ ээжизи бар. Ол кӧлдӧрди аукционло берип јат. Новосибирсктеги аукциондо туружып, кӧлди ойноп алар арга бар. Ол кӧлгӧ балыкты божодып ӧскӱрериҥ».

Оҥдой аймактаҥ аргачы Сергей Тобоев:

«Бу солун байрамды белетеп ӧткӱрип јаткан улустыҥ амадузы, кӧрӱм-шӱӱлтези солун ла тузалу. Таланыҥ удурумга башчызы Олег Хорохордин бу керекти јӧмӧгӧни јакшы. Туку Италиядаҥ келген улус бар. Олордыҥ тӧс амадузы јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ ала албатыныҥ азыранган курсак-тамагын чеберлеп, элбеде таркадып ӧскӱрери, чыгарары.

Европада ару, су-кадыкка тузалу аш-курсактыҥ баазы бийик болуптыр. Бис дезе аш-курсагыстыҥ учурын јетире баалабай, оҥдобой турган эмтирис. Келген айылчылар айылга кирип, чеген амзагандар. Чеген-айрактыҥ тӱӱкизин угуп, бедиреп јӱргенисти таптыс деп сӱреен сӱӱнгиледи. Јаан ороондордо, темдектезе, Италияда муниципалитет биригӱлер болуптыр, байа бисте чилеп, јӱзӱн-башка ук-калыктар јок.

Мен олорго талканныҥ учурын јартадым. Талкан озодоҥ бери ток аш-курсак деп јолду чотолот. Талканды белетеерге, озо ло баштап јакшы јер, чыҥдый арба керек. Арба сӱреен чӱмдӱ аш. Суланы-эшти јылдыҥ ла ӧскӱрзеҥ, ӧзӱп ле јадар. Арбаны бир ле јерге јылдыҥ ла отургуссаҥ, ол коомой чыгар эмезе чек чыкпаза да табы. Айдарда, ол јерди амырадар, ӧтӧктӧӧр, јазаар керек. Техника керек.

Је кӱскиде бӱткен ашты колло согуп болбос, комбайн керек. Туку 90-чы јылдардыҥ эскизи-элентизи јеткен комбайндарына запчастьтар керек. 25-30 јылдыҥ туркунына темир де болзо, ээлебей база. Ээжизиле болзо, комбайнды ол ло јылдыҥ бажында солыйтан јаҥду. Јаҥы комбайнныҥ баазы 5-7 миллион салковой. Кандый бир грантовый јӧмӧлтӧ-болуш болгон болзо. Јаҥы комбайнды алза, коштой јурттардыҥ фермерлерине тӱҥей ле болужып бербей.

Бот бу «Јер-Эне. Алтай» деген фестивальды ӧйдиҥ некелтези деп айдар кӱӱним бар.

Кош-Агаш аймактаҥ фермер Мирон Дилеков:

«2008 јылда кредит алып, мал садып алганыс, кымыс эдер ферма ачканыс. Кымысты эл-јонго садып, сӱттеҥ ӧскӧ дӧ аш-курсак белетеп јадыс. Јайлубыс Кӧкӧрӱниҥ Кӧк Ыйыгыныҥ алдында, кыштубыс Чараш деп јерде.

Бала-баркам болужат. Уулдарым малды кабырат, кыстарым беелерди саарга болужат. Мен дезе Кош-Агашка барып, кымысты садып јадым.

«Јер-Эне. Алтай» деген бу фестивальга кычырарда, амадап келдим. Фестивальдыҥ окылу бӧлӱгинде ӧткӧн кӱрее-куучындарда туружып, кӧп тузалу, керектӱ јетирӱлер уктым. Темдектезе, арбаныҥ бӱдӱмдери, ӧзӱми, талкан керегинде јетирӱ солун. Чындап та, Кош-
Агашта тайга јердиҥ ле ӧзӧктӧ турган малдыҥ сӱдинеҥ белетеген кымыстыҥ амтамы башка болор. Бу кӱрее-куучында Кӧксуу-Оозы аймактаҥ адаручы эпшиниҥ айтканы база солун. Ол адарузын тайганыҥ бажында тудат. Айдарда, тайганыҥ ла ӧзӧктиҥ адаруларыныҥ мӧдиниҥ амтамы башка, аҥылу болуптыр.

Кымыстыҥ чыҥдыйы бийик болзын деп, сӱтти тыҥ ла быжар керек. Ол тушта оныҥ амтамы сӱреен јакшы болор. Бис тӧртӧннӧҥ ажыра бее саап јадыс. Кӱнинде эки-ӱч катаптаҥ саайдыс. Оноҥ малды кулундарыла кожо одорго чыгарадыс.

Кымыс сӱреен тузалу суузын. Эл-јон ортодо јаан суруда. Белетеп, садып турган улус кӧп. Оныҥ учун кымыс ару, чыҥдый, амтамы бийик болзын деп, билебисле чырмайып иштейдис».

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина