Алтайдын Чолмоны

Тилин, угы-тӧзин билбес манкурттар болбойлы

13.08.2019

Бистиҥ адабыс Борис Укачинович Укачин ӧткӧн чактыҥ 1970-1980 јылдарында алтай тилди, культураны, санатты корып, чеберлеп алары керегинде ас эмес бичиген. Тӧрӧл культуразы учун поэттиҥ јӱрек-ӧзӧги оорып-сыстаган, чочыган. Шак оныҥ учун ол кӧгӱске, јӱрекке табарар ӧдӱҥи, курч публицистикалык бичимелдерин бичиген. Ол ӧйдӧ оныҥ от-калап бичимелдери «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кемиле јаан бӱктеринде јарлалатан. Кем де јӧмӧгӧн, керек дезе самаралар бичип, јарадып турганын чыгара айдатан. Кезиги дезе јардын «најызына» бодолду таптап: «Бу сен токынабас кайткаҥ, бисте ончозы јакшы ине…» — деп айдыжатан. .Је кезик улус поэтти националист деп бурулап, ӧрӧлӧй турган органдарга јабарлашту јетирӱлер бичиген. Поэттиҥ бойыныҥ ӧйинде кӧдӱрген кӧп тоолу сурактары кийнинде, качан Горно-Алтайский автоном область Алтай Республика боло берерде, чечилген эди. Је алтай тилди корыыры ла ӧскӱрери аайынча сурактар ол ло бойы курч артып, оноҥ тереҥжип барды.

Јирме-одус јыл мынаҥ кайра баланы алтай јуртка аткарарга јарамыкту айалга болгон. Бала бойына кураа балдарла ойноп, куучындажып, ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ тилине таскаарга јеҥил болгон. Је бӱгӱнги кӱнде бис саҥ башка айалгага келдис — алтай тилис кӧстиҥ кӧскӧ јылыйарга јууктажа берди. Мындый айалганы Б. Укачинниҥ тӧрӧл јерлеринде, ыраак Кайырлык ла Кулады јурттарда, кӧрӧргӧ келижер деп тӱженбегенис те.

2009 јылда мен «Звезда Алтая» газетке «Уроки алтайского» деп адалган бичимел бичиген эдим. Ондо мен алтай тилдиҥ ӧзӱми, оны корыыры аайынча бой-бойыла бек колбуда сурактарды илезине чыгарарга ченешкем. Республиканыҥ ол туштагы башчызына да, ӱредӱ ле билим аайынча министерствого до самаралар бичилген, ондо биске тилди корып алары јанынаҥ чокым шӱӱлтелер де айдылган. Је ого куру каруулар келген. Ондый ла куру каруулар Туулу Алтайдыҥ тереҥ кӧгӱстӱ граждандарына — поэт Б. Т. Самыковко, журналист А. Махинге келет.

Канайдар, нени эдер керек? Качан чиновниктер алтай тилдиҥ курч сурактарын угар да, оныҥ аайына чыгар да кӱӱни јок то… Нени эдер керек — качан бистиҥ јерлештерис алтай тилис кӧскӧ лӧ јылыйып јатканын ајарузына албай јадарда? Онойдо ок кезик ада-энелер балдарын алтай тилдиҥ урогына јӱргӱспей јат. Олор бу предметти ӱренерин кереги јок, калас ӧй ӧткӱриш деп кӧрӧт. Нениҥ учун дезе — алтай тил ЕГЭ-де јок. Бого удура нени айдар? Качан баланыҥ, болчомныҥ эҥ ле каруулу, курч суракту ӧйи каладагы детсадла кӧнӱ колбулу  болгон болзо. Бу ла ӧйдӧ ол тӧрӧл тилин јылыйтат. Бу бичимелде кӧдӱрилген сурактарга да болзо каруузын берерге ченежип кӧрӧли.

Кӧп тоолу ада-энелер бӱгӱнги кӱнде калада ла аймактардыҥ тӧс јурттарында балдарды алтай тилге ӱредер арга јок деп айдыжат: бала улай ла балдардыҥ телеканалдарын кӧрӧт, компьютерный ойындар ойнойт — бу ончозы орус тилле. Је мынызын тӧс шылтактар деп айдар арга јок. Кем балазын тӧрӧл тилине ӱредерге кӱӱнзезе, тӧрӧлинеҥ ыраак та јӱрзе, ӱредип алар. Јӱрӱмде болгон учуралдардыҥ бирӱзи — АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозында иштеген, школго јӱргелек балдарды алтай тилге ӱредер программалардыҥ авторы Елена Тобоева. Ол узак ӧйгӧ билезиле Санкт-Петербургта јаткан. Айландыра орус тилдӱ улус та болгон болзо, балдарыла айылында алтайлап куучындашкан. Эмди оныҥ эки уулы бойыныҥ тӧрӧл тилин јакшы билер јииттер. Мындый ок айалганы бистиҥ талада јуртап јаткан армян, азербайджан диаспоралардаҥ кӧрӧдис. Олор бу суракка сӱреен јаан ајару эдет: бала-барказы биледе, оромдо бойыныҥ тилиле куучындажып јӱргени тегиндӱ эмес ине.

Бис алтай албатыныҥ тӧрӧл тили учун сананып, турумкай иштеп јӱрген алтай ӧзӧктӱ, су-алтай кӧрӱмдӱ кажы ла кижизи бойыныҥ билезинде тӧрӧл тилин корып аларга чырмайзын деген тӱп-шӱӱлтеге келдис. Оныҥ учун бойымныҥ балдарымды таскадып јатканымла, онойдо ок ӧскӧ дӧ ада-энелердеҥ укканым аайынча, чокым темдектер ажыра баланы айылда тӧрӧл тилине таскадары јанынаҥ айдарга турум.

Је озо ло баштап, биле тӧзӧп, балдар азыраарга турган алтай тилдӱ јиитке тӧрӧл тилин билер, куучындажар кысты табар керек. Ада-ӧбӧкӧзин билбес эне балдарын канайып ӱредетен, таскадатан? Оныҥ учун слерге, алтай кыстарга, баштанадым: алтай тилерге ӱренгер, слер келер ӧйдӧ болотон энелер, айдарда, калыктыҥ культуразына, кӧгӱс байлыгына баланы таскадары слердеҥ кӧнӱ камаанду. Слерде аҥылу, агару молју бар: слер — билелик очок, балдардыҥ таскамалы, ачык ичкери јолы учун каруулу улус болуп јадыгар. Ак-јарыкка келген болчомныҥ эт-јӱрегине, кӧксине тӧрӧл тили энениҥ сӱдиле, эркеледип, јажыдып окшогоныла јетсин, ӧтсин. Кабай кожоҥды тӧрӧл тилерле кожоҥдогор — кожоҥдо бойыныҥ ийдези, кӱӱзи, учуры. Алтай кожоҥ, јаҥар сӱреен јараш ине. Тилине јаҥы ӱренип јаткан балдарга алтай тилдиҥ урокторында јарлу алтай кожоҥдорды не кожоҥдобос… Ӱренчиктер бир де кӱчсинбей, темдектезе,

Уйукта, балам, уйукта — амыра,

Болушчы болорыҥ — капшай чыда… деген јолдыктарды эске чӱрче ле ӱренип алар ине.

Бӱгӱнги ӧйдӧ кала јер: онойдо ок телекӧрӱлте, радио, интернет, башка-башка программалар балдарды бойына тартат. Олор алтай эмес, ӧскӧ тилле ӧдӧт. Айдарда, јарамыкту, эптӱ айалга — айылда, биледе. База — кӧлӱкте, ыраак јолго атанып јада, алтай кожоҥдорды флешка-кассета ажыра укса  јакшы. Балдар јилбиркеп угар, табынча, темдектезе, Алексей Тазрановтыҥ, Јергелей Маташеваныҥ, Олег Ядрушкинниҥ, Марина Саксаеваныҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де кожоҥдорын бойы араайынаҥ кожоҥдоп баштаар, аайлабаган сӧстӧрин ада-энези јартап берер.

Бала оогош ло тужында, јаан учурлу ижерди туура салыгар, гаджеттерердеҥ айрылгар. Балагарла кожо алтай сӧстӧрди ӱренгер — мынаҥ каруулу ла керектӱ иш јок! Ајаруны бу ишке салыгар. Озо баштап јеҥил ӱлгердеҥ баштагар. Бу бӧлӱкте сӱреен тузалу ла јаан ишти Кӱлер Тепуков ак-чек бӱдӱрген ле бӱдӱрет. Ол балдардыҥ «Солоҥы»  деген јараш журналыныҥ баш редакторы ла бир канча бичиктер белетеп чыгарган поэт. Керектӱ бичиктерди библиотекадаҥ эмезе К. Тепуковтыҥ балдарга ачкан «Азатпай» деген сайтынаҥ табарга јараар.

Арал-арка койу,

Анда јуртайт айу.

Байлу ады мајалай,

Балдарына јалакай!

Садиктеҥ ала школго барарга јеткенче балдарарга алтай ӱлгерлерди, кожоҥдорды эске ӱренерге болушкар. Сӧстӧрдиҥ уурын кожо ӱренерге, јартаарга албадангар. Табынча јакылталарды јаҥы ӱлгерлерди, кожоҥдорды ӱредери эмеш уур бӱдӱмдери ажыра ӧткӱргер. Баланы беш јашка јетире тоолу сӧстӧҥ эрмектер тургузып билерине ӱредип алар. Беш јашка јетире ол оны јеҥил бӱдӱрер, оноҥ ары там ла уурлап барар.

Слердиҥ балагар школго барар учурлу болгон болзын: калада јаҥыс ла 7-чи таҥмалу школ алтай тилге  баштамы класстардаҥ ала ӱредип јат. Балагар тилин јакшы билер ле каланыҥ ӧскӧ дӧ школында ӱренерге јараар деген шӱӱлте јастыра. Каланыҥ ӧскӧ школдорында алтай литературала тереҥ билгир берилбей јат. Бала алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелин билбей јадып, оноҥ ары тӧрӧл литературазын ӱренери алаҥзулу керек.

Бала кычырып, бичип кӧндӱккен кийнинде, эҥирлерде билеле табышкактарды табарына кӧчсӧ, база керектӱ иш. Бу ла ишти јол-јорыкта ӧткӱргени база тузалу. Библиотекадаҥ К. Е. Укачинаныҥ «Алтай табышкактар» деген бичигин аларга јараар. Мында алкы бойымныҥ ченемелим бар. Ойын ажыра, кем табышкакты тӱрген табары јанынаҥ маргышканы база јакшы: баланыҥ бажы-меези тӱрген иштеер, ол ло ӧйдӧ алтай сӧстӧрдиҥ учурын оҥдоорго ӱренет.

Тетрадь-сӧзликти белетеп аларга јараар. Бала, ӧскӧ тилдердиҥ урокторында ла чылап,  алтай сӧстӧрди ле орус тилге кӧчӱрилгенин билип турзын. 2-чи класска јетире ӱренип ле бичип алатан  сӧстӧрди ле оныҥ учурын канча ла кирези кӧп ӱренип аларга чырмайгар. Нениҥ учун 2-чи ле класска јетире ӱренер керек? Нениҥ учун дезе школдо оноҥ ары класстарда ӧскӧ тилдерге ӱренер керек. Балага бир ле уунда ӱч тилге ӱренери кӱчке келижер. Бу учуралда биске В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназияныҥ политиказы јарт эмес. Нениҥ де учун мында балдар ӧскӧ эки ороонныҥ тилдерине ӱренет? Балдар тӧрт тилди (кӱӱнзегениле) ӱренип тура, кандый билгир аларында јарты јок. Эди-каны ӧрӱгелек-тыҥыгалак балдарга кӱч эмес пе? Балдарды ончо предметтерди чыҥдый ӱренип алар аргазы  бар ба?

Бу айалгада јарамыкту, јакшы темдек — бисте алтай-орус сӧзликтер бар. Бойы ӱренетен, база куучындаарга тузалу бичиктер чыгат. Педколледжтиҥ ӱредӱчизи В. С. Дедеева бойыныҥ арга-кӱчиле алтай-орус, орус-алтай кыскачак сӧзликтер, таҥынаҥ ӱренер бичик чыгарган. Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды бойыныҥ сайтында алтай-орус ла орус-алтай сӧзликтерди, билим изданиелерди эптӱ салганы јарамыкту. 2018 јылда «Алтын Туу» бичик басма «В помощь изучающим алтайский язык» деп бичикти (тургузаачызы Л. Н. Баина) чыгарган. Ол бажалыктарла эптӱ эдип белетелген.

Ајаруга алгадый бир айалга керегинде. Балдар сӧстӧрди, эрмектерди јастыра тургусса эмезе сӧстӧрди чокым  айтпаза, шоодып каткырбагар. Мен бала тужымда, каланыҥ уулчагы, јурт јерге келеримде, алтай тилимле арай ла деп куучындазам, темдектезе, магазинде, улус каткырыжатан. Бойым ошкош балдар каткырза — кем јок, је качан јаан улус сени ӧткӧнип, каткырза, сӱреен ачу. Тӧрӧл тилиҥле куучынданар кӱӱниҥ јанар!

Тӧрӧл тилине јаҥы ла ӱренип јаткан балага каткырбагар. Ол — тилиниҥ јаан учурын оҥдогон! Карын да, јӧмӧгӧр, кӧдӱргер — јажын да, јаанын да. Темдектезе, ады-јолы јарлу билимчилер В. В. Радлов, угы-тӧзиле немец, база А. А. Анохин јаандап калган туштарында алтай тилди ӱренип алган. Бу олорго билим ижине керектӱ болгон до. Тӧрӧл тилине ӱренерге качан да орой эмес!

Балдардыҥ садиги бир јанынаҥ ада-энеге болушту, экинчи јанынаҥ алза, шак мында болчомдор тӧрӧл тилин јылыйтып јат. Горно-Алтайскта «Солоҥы» садик балдарды алтай тилине ӱредерге ачылган ине. Чынынча алза, мында тилге ӱредип турган бир ле группа арткан. Арткандары алыш-колыш. Мен бойым баламды бу садикке јӱргӱзерге санангам, је меге бери пропискала алып турган деп каруузын берген.

Садиктиҥ балдарын тӧрӧл тилине ӱредери јанынаҥ сурактыҥ аайына бир канча эп-аргала чыгарга јараар. Баштапкы ла эҥ быжузы — кемге де иженбезинеҥ, балала айылда алтайлап куучындажары. Экинчи эп-арга — эҥ ле баалузы. Качан аргалу-чакту кижи балдардыҥ таҥынаҥ садигин ачса, ондо болчомдорды алтай тилине ӱредер эди. Шак бу садик ӱредӱликтиҥ кӧп текпиштӱ системазында эҥ ле баштапкы тӧс јер болор эди. Оныҥ кийнинеҥ алтай школ ачылар болор бо?.

Ӱчинчи бӱдӱм-вариант — таҥынаҥ аргалары јаан, качан ончо государственный структуралар, ол тоодо республиканыҥ башчызы, ӱредӱликтиҥ министри алтай тилди чеберлеп аларга ла ӧскӱрерге болушкан болзо. Бӱгӱнги садиктерде болчомдорды тӧрӧл тилине ӱредер группаларды ачкан болзо. Анчада ла бу курч сурак калада ла аймактардыҥ тӧс јурттарында эл-јоны алыш-колыш болзо. Мындый бӧлӱктерди тӧзӧп, ачып тура, бис балдарын тӧрӧл тилине ӱредерге кӱӱнзеген эне-адаларга болужар эдис. Бистиҥ шӱӱлтебисле, ол тушта бу керек чечилер, ичкери јылар эди. Бу ишти ајарузында кыракы тудар баштаҥкай ӱредӱликтиҥ министерствозынаҥ чыгар учурлу. Качан министр ле оныҥ баштапкы ордынчызы јакшы кӧргӱзӱлер учун каруулу болгон болзо, алтай тилдӱ балдардыҥ садиктеринде бойыныҥ тилин јылыйтып турганыныҥ кӧргӱзӱлери ондый коркымчылу болбос эди.

Тӧрӧл тилине ӱренериниҥ тоомјызын, учурын кӧдӱрер керек. Алтай тил экинчи сорт-учурлу, факультативный болбос учурлу. Ол бистиҥ бойыстыҥ тилис. Јаҥы компьютерный технологиялар јӱрӱмге кийдирилгениле коштой алтай тилле јӱзӱн-башка ойындардыҥ коштончыларын элбеде тузаланар керек. Мында компьютерный технологияда јакшы, чыҥдыйы бийик билгирлӱ јаш улусты јилбиркедер,  тартар керек.

Мультфильмдерди алтай тилле чыгарарын мынаҥ  да  ары  улалтар керек. Јаш јайалталардыҥ алтай тилле чӱмдеген ле кожоҥдогон кожоҥдоры балдарга јозок бол-зын. Јайаан јайалталардыҥ бастырароссиялык, калыктар, талалар ортодогы кӧрӱлеринде туружып, кӧрӧӧчилерди кайкадып, «олјолоп» тургандарын улай ла кӧрзин, уксын. Сценадаҥ алтай тилле ӱлгерлерди кычырзын — база јозок алгадый јакшынак керек.

Борис Укачинниҥ публицистиказыныҥ ортозында «Манкурт болбоско» деп адалган јилбилӱ бичимели бар («Чтобы не стать манкуртами», 1981 ј.). Бу бичимел алтай тилди корыырына учурлалган суракты чике кӧдӱрген эмес, је текшилей алгажын, улустыҥ бойыныҥ культуразына, тӱӱкизине, тилине кӧрӱмин, кӱӱн-санаазын кӧргӱскен. Литературага «манкурт» деген сӧсти кыргыз бичиичи Чингиз Айтматов бойыныҥ «И дольше века длится день» деген романында кийдирген. Википедиядаҥ бу сӧстиҥ учурын кычырып ийели: «Олјого кирген кижи: ӧзӧги как-куру кул болуп, ээзине бӱткӱлинче багып, азыйгы јӱрӱмин  ундып, санаазына бир де неме кирбей јат. Бу сӧстиҥ база бир учурыла — бойыныҥ тӱӱкилик, эл-калык тазыл-тамырыла колбузын јылыйткан, бойыныҥ эл-тӧрӧӧнин ундып салган эмезе онызын ундыбай да турза, је бойыныҥ калыгын кӧрӧр кӱӱни јок улус…».

Бӱгӱнги кӱнде шак ол ӧй келген болор бо? Бистиҥ албаты табынча ӧткӧн ӧйлӧ, тӱӱкизиле, культуразыла бойыныҥ колбузын јылыйтып јаткан ба, кандый? Алтай албаты јер ӱстинде артар ба, онойдо ок бойыныҥ байлыгын, эрјинезин — алтай тилди корып алар ба?

Кара башту, кара кӧстӧри јаҥырган айдый чичкечек, сӱрлӱ алтай ӱйе бой-бойлоры ортодо ада-ӧбӧкӧзиниҥ тилиле куучындашпай, кыстары ӧскӧ укту јииттерге качып јатканын кӧрӧргӧ ачу. Оноҥ ачузы —  качан кезик сайыттар, биле-тура, бойыныҥ калыгын акча-политикага «садат». Јаҥ — олордыҥ колында, айдарда, тӧрӧл тилине тизеленбей, бек турарына болужатан чыдулар, тап-эриктер олордо ине.

Албаты ченелтелерди кӧп ӧткӧн, је тилин чеберлеп алган. Эмди тургуза бисте тӧрӧл «Алтайдыҥ Чолмоны» газедис бар. Ол алтай тилле чыгып, бисти бирлик калык деп сезимди, оҥдомолды биске берет. Радиодо, телекӧрӱлтеде эмди тургуза алтай тилле берилтелер белетелет. Бисте бар байлыкты корып алар керек. Бу јуукта Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ады-јолын эбире курчай турганыс. Горно-Алтайсктагы аэропортты оныҥ адыла адазын деп тыҥ амадаганыс. Алтай Республиканыҥ эл-јоны бир кижидий туруп чыгала, кӱрешчи Ырысту Матвеевке уур-кӱч оору-јоболды јеҥип чыгарга болушка келгенин кӧрӱп, албаты, алтай улус ак санаалу, килеҥкей болгонын темдектеер керек.

Алтай тилис јоголзо, албаты бойыс јоголорыс-јылыйарыс деген санаа-кӱӱнди бистиҥ кажыбыс ла тереҥжиде кӧрӱп, туруп чыксас, кӧпти эдер аргабыс бар. Бистиҥ чичке кӧстӱ, качар сӧӧктӱ, укту-тӧстӱ алтай албаты кӧкси как-куру болуп какталган, ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ тилин јерип, јылыйтып јаткан манкурттар эмес деп иженер кӱӱним бар.

Амыр УКАЧИН