Алтайдын Чолмоны

Албаты бойы аайлап ийер

20.08.2019

Алтай Республиканыҥ башчызына кöстöлгöн кандидаттардыҥ регистрациязы jаан изÿ айда тÿгенип, оноҥ ары öткöн ÿч кандидат албаты ортозында jартамалду ижин эрчимделтип ийдилер. Бажында кöстöлгöн сегис кандидаттаҥ бежÿзи каланыҥ, аймактардыҥ ла jурттардыҥ депутаттарынаҥ jöмöлтö эттире колдорын талдаштар аайынча jасактыҥ некелтелерине келиштире тургустырып алар бололо, ÿндердиҥ керектÿ тоозын jууп албаган.

Бу беш кижиниҥ ортозында болгон алтай да кандидаттардыҥ jууган ÿндери jетпес учун, олор регистрацияны öдÿп болбогон. Мындый айалганы jаратпай турган 100-теҥ ажыра улус, кöбизинде алтайлар, куран айдыҥ 7-чи кÿнинде Оҥдой аймактыҥ Каракол öзöгинде jуун öткÿргени керегинде улус уккан болбой.

Jуунныҥ туружаачылары алтай кандидаттар талдаштарда турушпазын jаратпай турганын угустылар. Олордыҥ шÿÿлтезиле, республиканыҥ башчызыныҥ талдаштары керегинде jасакта «муниципальный фильтр» керегинде ээжини jоголтор керек. Онойдо ок бурулу улусты бедиреп, олор башчыга кандидат Олег Хорохординди ле «Единая Россия» партияны jаратпай ла jöмöбöй турганы jанынаҥ угузу эттилер.

Ачуурканышла колбой эл-jонды jаҥга удура болзын, темдектезе, коммунисттерди эмезе ЛДПР-ды jöмöзин деп кычырулар мындый санаа-шÿÿлтелерди уккан улустыҥ алдында башка-башка сурактар тургузып, санандырып турганы jарт. Эмдиги öйлöр jеҥил эмес. Ого ӱзеери, талдаштар öйинде айалга кызып, оноҥ улам мындый куучындар, санааркаш, эреҥистелиш – айалга токыналу да болзын, кÿч те болзын – тÿҥей ле табылып келер эди. Улустыҥ санаазы jÿс башка. Политиктерди алза, кемге де бирÿзи jарайт, база кемге де öскöзи. Улустыҥ кöрÿм-шÿÿлтелери де, амадулары да качан да тÿҥей болбогон.

Jе ондый да болзо, бистиҥ jаан эмес калыгыста бастырабыстыҥ öзöгисти öйкöйтöн каруулу ла jÿрÿмдик бир кезек сурактар алдынаҥ бери бар болгонын кажыбыс ла, байла, сезип ле оҥдоп jÿредис. Эмди болуп турган керектер ондый сурактарды эске алындырып, озогызын шÿÿп кöрзин, эмдигизин аайлап турзын, келер öйисти эмештеҥ де болзо айлаткыштап турзын деп кычырып тургандый.

Элдеҥ озо мындый сурак бар. КПРФ-тыҥ республикадагы башчызы бистиҥ албатыга качан нени эдип берген? Бастыра jÿрÿмине тоолу алтай сöстӧр ÿренип алган да болзо, калыктыҥ кандый сурактарыныҥ аайына чыгып алган? Кандый бир алтай jуртка, öзöккö, билеге чокым болуш болгон бо?

Кöп jылдарга ондый неме билдирбеди. Калганчы кöп jылдардыҥ туркунына бу кижи jаан jамылу иштерде иштеген – Госдуманыҥ депутады, башкаруныҥ министри, Эл Курултай-дыҥ комитединиҥ председатели болгон. Акча-jööжöлö колбулу сурактарга кÿчи jетпеген болзо, алтай тилди, литератураны, культураны корып öскÿрерине мындый иштердеҥ кандый бир камааны болгоны база сагыжыска кирбес. Бистиҥ адаанысты кÿч öйдö алган деп база айдып болбозыс.

Мыны кöрÿп, бистиҥ калыкты бир кезек санаа-укаалу jерлештерис кайдöӧн айдап апарарга турганын озо ло баштап билип алар керек болбайсын. Калыктыҥ салымы ÿзÿлбезин, бала-баркабыс ÿренип алала, jакшы иштеп, албатызына туза jетирзин деп, öбöкöлорис кöп кÿчин салган.

Болуп турган керектер jÿк ле коммунисттерге эмес, онойдо ок Эл Курултайдыҥ депутаттарына бир канча кандидаттарга тузалу болгоны jарт. Бу улус Караколдо öткöн jуунныҥ тöзööчилериниҥ ле туружаачыларыныҥ тоозында болгон. Олордыҥ кезиги талдаштарга jаҥыс мандатту округтарла, öскöзи партийный тооломдорло баргылайт. Мындый туштажу-jуундар талдаштар алдында бойлорын эске алындырып, ол ок öйдö аjаруны бар уур-кÿчтердеҥ туураладарыныҥ jакшы эп-аргазы. Кажызында ла бар уур-кÿчтердиҥ эҥ jааны – олордыҥ jерлештер ортозында рейтинги jабыс болгонында.

Улустыҥ эс-санаазында бÿтпеген молjулар, чыҥдыйы коомой иштер, öйинеҥ öткÿре кемге де бÿдÿп, мекеледип салганы артып jат. Мындый jедикпестердиҥ шылтактары бар да болзо, улус тÿҥей ле нени де ундыбаган эмей. Бÿгÿнги талдаштарда дезе, байла, бастыра jедикпестерди кандый бир jаан, öштÿ аайлу неме jаап салар деп ээжи иштеп баштаган.

Алтай кандидат «муниципальный фильтрди» öтпöгöни кöп улусты санааркаткан болордоҥ айабас. Jе бу кандидаттар алтай албатыныҥ адынаҥ болгон деп айдарга база болбос, не дезе, албаты олорды кöстöбöгöн. Бастыра кандидаттар партиялардаҥ кöстöлгöн. Бÿгÿнги «албатыныҥ кандидаттары» деген сöстöр – öнöтийин тöзöлгöн оҥдомолго тÿҥей. Бу кандидаттар кöстöлöрдöҥ озо олор талдаштарга барарын билген кижи де jокко jуук.

Ондый да болзо, кезик улус jÿрексиреп, олордыҥ тоомjызын, оморкодузын, калык деп сезимин мындый керектерле jабызадып салган деп санангылайт. Тÿÿкибистиҥ кезик öйлöринде мындый учуралдар чын ла болгон. Улусты базынганы олордыҥ санаазында jазылбайтан шырка болуп артып калган.

Бистиҥ республиканыҥ jаан эмес тÿÿкизи башка-башка öйлöрдö тергеени башкарган улустыҥ ады-jолдорыла колбулу тöрт ÿзÿктеҥ турат. Валерий Чаптыновтыҥ öйи тужында бастыра ороондо айдары jок jаан бускалаҥ болгон эди. Бу кату öйди öдÿп, бис кичинек те болзо jедимдерге сÿÿнетенис, кандый да кÿч болордо, ижемjилеристи jылыйтпаганыс. Ол ок öйдö бир кезек улус республиканыҥ башкараачыларын jамандаарга кандый ла шылтакты тузаланатан. Ол jылдарда кезик сÿмелÿ политиктер кем кандый укту болгонына аjару эдип баштагандар. Соҥында бу бийик учкандардыҥ кезиги jаҥга jединип алган.

Ол öйлöрдö, чын ла, улусты угы-тöзи, чырай-бÿдÿми jанынаҥ бöлиир деп тидиништер табылган. Оноҥ бойлорыныҥ таҥынаҥ jилбÿлерин корыырга, талдаштарга jууктай, бу болушка каршучылдарды кычырып алган эди. Каршучылдар бир канча jылдыҥ бажында бойыныҥ тергеезинде öлтÿриш, тонош ло öскö дö коомой керектер учун 20 jылга тÿрмеге барган. Анайып, ол кÿлÿктер бистиҥ тÿÿкибистиҥ солынталарлу öйиниҥ уйатту ла jескимчилӱ ÿлÿзи болуп артып калды.

Кажы ла кижиниҥ, анчада ла jарлу политиктердиҥ бÿткен бÿдÿмин, чынын айтса, танып, öзöгин оҥдоп ийерге кÿч эмес. Кем де арjаҥдап, öскö улустаҥ jедикпестер бедиреп турарда, бу кижинеҥ кандый башкараачы болорын бис ажындыра сескен эмейис. Кöп саба улус тенегине салдыртып, аайланбай барарда, бис мындый башкараачыларды талдап алганыс.

Политик кижи, санаазын ычкынган айас, улусты jаман сöстöрлö арбап турарда, арга jокто оныҥ адаанын алган улус база бар. Мынызы ол башкараачы öбöгöнгö ижинеҥ чачылбазын деп амадула эткени jарт. Оҥдойдо öткöн jуунда ондый jамылуныҥ бир кезек коручылдары база болгон. Алтай улус мындый jерлештерине эмди ачынбай барган ошкош. Jе кайкамылузы неде дезе, мындый керектерди кöрбööчи болуп, бис jок jердеҥ сананып тапкан керектерге бÿдерге белен ошкожыс. Балыр тилдÿ кижи jÿрÿп калган да болзо.

Улустыҥ тап-эриктерин корыган ла бойын бойы башкарынар органдарда иштеген jакшы ченемелдÿ Леонид Ефимовто бойыныҥ ижин улалтып, улуска туза jетирер аргалары эмди де кöп. Регистрацияны öтпöгöн кийнинде, ол jасак бузулган деп чокым шÿÿлтелÿ болгон болзо, ого эмезе оныҥ болушчыларына избиркомго эмезе öскö шиҥжӱ-надзор эдер органдарга комыдал бичиир керек болгон. Jе ол комыдал jазабаган да болзо, бу учуралды политический амадуларга тузаланып, бистиҥ кöп калыктар jуртап турган тергееге öҥзÿре суракты кöдÿргилейт.

Мындый керектерле колбой анчада ла алтай улуска кÿч. Айалганы jазап шÿÿбей, кÿÿнис те jогынаҥ jÿзÿн-базын сайгактарга кирип каларыстаҥ маат jок. Оныҥ учун тегин улус мынаҥ улам не чучураар ла булгалар учурлу деп сурак тура берет.

Албаты-jоныска амыр jÿрÿм ле мынаҥ ары öзöр аргалар керек. Нак биледе jÿреле, кемде де öскö улустаҥ угыла эмезе öскö темдектерле башкаланар, бöлинер кÿÿни jок болбайсын. Улус, албатылар тÿҥей эмес, бой-бойынаҥ башка деп коомой салтарлу куучындар туку качан jылыйып калар керек болгон. Jе олор эмдигенче тирÿ ле улуска буудак эдип jат.

Леонид Николаевич талдаштарда турушкан болзо, jакшы болор эди. Алтай улуска оноҥ ары jÿрÿмисти сананар керек. Калыгыска канча кире быйанын jетирген ороонныҥ башкараачы jаҥына удурлажып, неге jединерге турган болбойыс? О.Л. Хорохордин тушта, алдындагызына кöрö, кем де улусты кыйа кöрӱп, базынбай jат. Jаан иште иштеген кижиниҥ кирези качан да болзо бажынаҥ ала билдирлÿ. Коомой кижини тургуза ла аjарып ийедис, jакшы, тöп лӧ сагышту да кижини таныырга кÿч эмес.

Оныҥ да учун, эмдиги кезик jерлештерис кöдÿрерге турган чугаан шылтагы jок ло тузалу эмес деп айдар аргабыс бар. Алтай калыктыҥ айалгазы алдынаҥ бери аҥылу. Бу jердиҥ ээлери болуп, бис бойыска иженип, мында jаткан öскö калыктарла кöп öйгö эптÿ-jöптÿ jÿредис. Азыйдагы кайдаҥ да тууразынаҥ болуш сакыыр эмезе алар деген ижемjилер тöгÿн болуп калган. Кем де биске болужып келбес. Jÿрÿм сÿреен тÿрген jаранбай да турган болзо, кöп jылдарга биске орооныстыҥ башкараачы jаҥы кандый да куйак болгон. Мынаҥ да ары керектер коомойтыбай, оҥдолор деп иженер арга бар.

А. АЛЬЧИН