Алтайдын Чолмоны

Эҥ чечен, капшуун, бӧкӧ баатырлардыҥ ойындары

20.08.2019

Алтай улуска јайдыҥ эҥ шакпыртту айыныҥ ӧткӧн амыралта кӱнинде Шабалин јуртта баатырлардыҥ јаан ойындары ӧткӧн.

Бу маргаандар 2017 јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ 95 јылдыгына учурлай баштапкы катап ӧткӱрилген Албатылык ойындардыҥ фестивалиниҥ талдашту бӧлӱги болгон. Талдашту бӧлӱк быјылгы фестивальдыҥ јаҥыртузы болуп јат. Фестиваль «Ирбизектиҥ ойындары» ла «Сартакпайдыҥ согоондоры» деп ууламјылардаҥ турат. Шабалинде маргаандарга туружарга тергеебистиҥ 21 баатыры угузу бичигин ийген. Ойындардыҥ турултазыла олордыҥ 12-зи фестивальдыҥ сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинде Горно-Алтайск каланыҥ тӧс стадионында ӧдӧр финалында туружар.

Байрамныҥ ачылтазында кӱндӱзек Шабалин аймактыҥ јааны Эрчим Сарбашев айылчыларга, спорт сӱӱчилерге келгени учун быйанын айдып, маргаандардыҥ туружаачыларын алкады. Канча кире јааштар болгон кийнинде Шабалин јуртка маргаандарла кожо айас кӱн келгенин темдектеп, ончо јуулгандарды Шабалин аймакта јаткандардыҥ адынаҥ уткып, бийик кӱӱн-санаалу байрам, кӧрӱмјилӱ маргаандар кӱӱнзеди. Аймактыҥ јааны фестивальдыҥ ачылтазын окылу јарлаган кийнинде, Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ гимндери ойнолды.

Аймактыҥ тӧс стадионында јуулгандар-ды Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Екеева уткып, бу фестиваль јаҥыс ла спорт эмес, је онойдо ок алтай албатыныҥ јаҥжыгуларын кичеегенин ле байытканын, јебрен тӱӱкибисле ӱзӱлбес колбу болуп јатканын темдектеди. Албатылык ойындар эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмиле, иштеген ижиле бек колбуда. Н. Екеева АР-дыҥ башкарузыныҥ адынаҥ тӧзӧӧчилерге — «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязына ла Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ «Оностогы кӱрее» деген коммерциялык эмес кӧмзӧзине быйанын айдып, фестиваль мынаҥ да ары кӧндӱгип, ӧҥжӱп ӧссин деп кӱӱнзеди.

Алтай Республиканыҥ албатылык спортыныҥ бӱдӱмдерин кичееринде ле ӧскӱреринде эрчимдӱ јондык ижи учун АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ Быйанду самаралары Роберт Кыпчаковко, Александр Сельбиковко, Дина Кергиловага, Геннадий Ядагаевке табыштырылды.

Онойдо ок јуулгандарга уткуулду сӧстӧриле спорттыҥ узы, РФ-тыҥ ла АР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Мӧҥӱнчи Яйтаков ло АР-да ок-јаадаҥ адары аайынча федерацияныҥ президенти Александр Сельбиков баштандылар.

Байрамды ӧткӱреечилер кӧрӧӧчилерге кыпчак сӧӧктӱ Ирбизек баатырдыҥ јӱрӱми, ийде-кӱчи, нерезиниҥ тӱӱкизи керегинде алтай кӱӱ ойногоны ӧткӱре јилбилӱ куучындады. Ирбизек јаштаҥ ла ала тегин балдарга тӱҥей эмес, тӧп, баштактанбас, араай бала болуп чыдаган. 16 јашка јеткен кийнинде оныҥ ийде-кӱчи тыҥып, баатыр болуп бӱткен уулдыҥ нерелӱ јолы ачылып баштаган. Бӧкӧ јиит арып калган адын јӱктенип, Келейдиҥ ажузын ашкан, тува, монгол баатырларды јеҥген.

Талдашту «Ирбизектиҥ ойындарында» бӧкӧлӧр спорттыҥ беш бӱдӱми аайынча маргышкан. Ого кӱреш, ок-јаадаҥ адары, 400 метрге јӱгӱрери, јерде јаткан ташты кӧдӱрип јӱгӱрери ле камчы согоры кирген.

Маргаандар ок-јаадаҥ адарынаҥ башталды. Бу бӱдӱмде, башјылгызына кӧрӧ, кубулталар эдилген деп айдар керек. Онойып спортчыларга телекейлик спортто јаҥжыккан таҥмага эмес, алтай албатыныҥ шагайак дейтен, јерде јаткан таҥмаларын чыгара адар керек болгон. Бу јаҥырту элдеҥ озо кӧрӧӧчилерге јилбилӱ болзын деп эдилген болор. Адышкырлар адып божоткон кийнинде, кӧрӧӧчилер бойлоры да јажыл кебиске чыгып, чеченин ченеп кӧргӧн. Мынаҥ озо ок-јаала мындый маргаандар Курайда, Горно-Алтайскта ӧткӱрилген ле улуска сӱрекей јараган деп, маргаандардыҥ бу бӱдӱмле баш јаргычызы Александр Сельбиков јетирди.

Бӧкӧлӧрдиҥ кӧбизине бу бӱдӱм таныш эмес болгоны, олор ок-јааны колына баштапкы катап алганы билдирип турды. Кемизи де канча кире белетенген, бойыныҥ ок-јаазыла да келген эмтир. Бу бӱдӱмде эҥ чечен болуп, Оҥдой аймактаҥ чапты сӧӧктӱ Эзен Елдошев чыккан.

Камчы согушта бастыра аймактардаҥ 21 кижи турушкан. Маргаандардыҥ јаргычызы, камчы согушла Эл Ойынныҥ канча катап јеҥӱчили Роберт Кыпчаковтыҥ айтканыла, башјылгы ойындардыҥ туружаачыларына кӧрӧ, быјыл туружып јаткан баатырлардыҥ кеми бийик болгоны иле билдирет. Эҥ артык соккондорыныҥ турулталары профессионал спортчылардыҥ кӧргӱзӱлерине де јуук. Кажы ла турчыга эки катап согор арга берилет. Тургузылган агажактарды бирдеҥ ле эҥ кыска ӧйдиҥ туркунына согор ке-рек. Камчыны тарсылдадып, белен болгонын ла согужын тӱгескен деп керелеер керек болгон. Алтайдыҥ койчылары, јылкычылары табып баштаган бӱдӱмде јеҥӱни Кӧксуу-Оозынаҥ келген баатыр Илья Тырышкин (камчы согорыла Р. Кыпчаковто тазыктырынат) ала сокты.

Чой кӧдӱрери анчада ла чочыдулу бӱдӱм болды. Оныҥ аҥылузы керегинде јаргычы, самбо кӱрешле  тазыктыраачы Евгений Майхиев куучындады. 75 килограмм ташты кӧдӱрерге, бастыра јанынаҥ бӧкӧ болор керек. Колдыҥ, белдиҥ, буттыҥ кӱчинеҥ кӧби камаанду. Туружаачылар анчада ла јолдыҥ учына келип, буттары чыдашпай, тудунган тажыла кожо јыгылып, кӧрӧӧчилерди чочыдып турды. Кӧрӧӧчилер јӱректеринеҥ тудунып, кыйгы-кышкыла баатырларга килеп, кажызы ла учун «оорып» турды. Бу бӱдӱмде эҥ бӧкӧ лӧ тӱрген болуп, каладаҥ тӧӧлӧс сӧӧктӱ Амат Юлдашев чыкты. Баатырлардыҥ кӧби бу бӱдӱмде тажын тал-орто јолдо ычкынып эмезе токтой туруп амырап алып јӱгӱрген. Јеҥӱчил де тажын ычкынган, је ол карын да эптӱ келишкен деп айдар керек. Амат дезе бажынаҥ ала ташты бек тудуп, јӱгӱрӱкле маанычакты эбирип, калганчы ла алтамдарда эптӱ јыгылып, ташты чике јерине чача салды.

Талдаштарлу маргаандардыҥ база бир бӱдӱми аайынча баатырларга 400 метрге јӱгӱрер керек болды. Мында јеҥӱни Шабалин аймактыҥ капшууны Александр Легостаев алды.

Је јаҥжыкканы аайынча эҥ кӧрӱмјилӱ бӱдӱм алтай кӱреш болгон дезе, јастыра болбос болбой. Ол башталар ӧйдӧ стадиондо кӧрӧӧчилер де канча кире кӧптӧй берди. Кӱрештиҥ баш јаргычызы болуп баштапкы албатылык ойындардыҥ јеҥӱчили, Улаган аймактыҥ баатыры Александр Темдеков кӧстӧлди. Кебисте не болуп турганын тергеебистиҥ јарлу спортчызы, СССР-дыҥ спортыныҥ узы Аргымак Ечешев куучындады. Маргаандар кӧрӧӧчилерге оноҥ до јилбилӱ ле кӧрӱмјилӱ болорында комментатордыҥ, ӧткӱреечиниҥ ижинеҥ, јартамалдарынаҥ кӧби камаанду. Кӱреште баатырлар, спорттыҥ бу бӱдӱми керегинде јилбилӱ јартамалдар, ӧйлӱ кокыр кӧрӧӧчилерге сӱрекей јараган деп айдар керек.

Кӱреште, арткан бӱдӱмдерде чилеп, таҥынаҥ кӧргӱзӱлер учун маргыжып турган эмес, мында удура-тедире эки баатыр, колдыҥ, эт-канныҥ кӱчиле, санаа-сӱмезиле бой-бойыла тартыжат. Баатырларды бескелериле келиштирбей јат, кемге кандый удурлажаачы келижер. Је мында бескези јаан болгоны тӱрген јеҥип алары алаҥзулу. Онойып, Аргымак Ерелдеевичтиҥ айтканыла, Шабалин аймактыҥ «јеҥил, је јеткерлӱ кӱрешчизи» Александр Легостаев бойынаҥ уур баатырларды јеҥип, учында јаҥыс сойоҥ сӧӧктӱ 104 кг бескелӱ Илья Тырышкинле узак ӧйдиҥ туркунына тартыжып, јеҥдиртип ийди.

Узагыла 10 секунд та кире тӱрген јеҥӱлер, 5 минуттаҥ да ажыра кызу тартыжулар болды. Кӧрӧӧчилердиҥ јӱректери согулар-согулбас, ӧкпӧӧриштӱ, кӧрӱмјилӱ кӱрештиҥ уч-турултазында турумкайыла јеҥӱни Улаган аймактыҥ саал сӧӧктӱ баатыры Айдар Саналов алды.

Маргаандар тӱгенген, баатырлар тыштанып-ажанган, јаргычылар јуундашкан, чоттомолдор ӧткӱрилген кийнинде, кайралдаш башталды. Стадиондо тудулган сценадаҥ маргыжаачыларга, эҥ турумкай кӧрӧӧчилерге спорт ло физический культура аайынча республикан комитеттиҥ јааны Заури Казакпаев баштанып, байрамныҥ туружаачыларына, тӧзӧӧчилерине быйанын айтты.

Фестивальдыҥ баш тӧзӧӧчизи «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы Айсулу Кыйгасова баатырларга келер финалда јеҥӱге ырызы тартсын, амадулары бӱтсин, албатылык ойындарда мынаҥ да ары эрчимдӱ туружып турзын деп кӱӱнзеп: «Баатырларыс барда, Алтайыс ӧзӱп, јаранып ла турар, тӱӱкибис чактарга улалар» — деп айтты.

АР-дыҥ албатылык спорттыҥ бӱдӱмдери аайынча федерациязыныҥ вице-президенти, АР-дыҥ Олимпий совединиҥ президенти, Шабалин аймактыҥ алтай албатызыныҥ эл башчызы Александр Тӧлӧсов сценага чыгып, спортчыларга мынаҥ да ары јаан једимдер кӱӱнзеп, эҥ учурлу, адакы турулталарды јарлады. Бастыра беш бӱдӱмниҥ кӧргӱзӱлери аайынча јеҥӱчил болуп Кӧксуу-Оозыныҥ баатыры Илья Тырышкин чыкты. Эҥ шулмус, капшуун, чечен баатырга сый эдип, эҥ семис кой табыштырылды. Экинчи јерде — Кан-Оозы аймактыҥ кыпчак сӧӧктӱ баатыры Вячеслав Васильев, ӱчинчи јерде — Улаганныҥ баатыры Айдар Саналов.

Бу бӧкӧлӧрлӧ кожо сыгын айдыҥ баштапкы кӱнинде Горно-Алтайск каланыҥ тӧс стадионында ӧдӧтӧн «Ирбизектиҥ ойындары» фестивальдыҥ финалына талдашту маргаандардыҥ кӧргӱзӱлериле артык болгон база 9 баатыр чыкканын талдашту маргаандардыҥ баш јаргычызы Айабас Яйтаков јарлады. Олор: Вячеслав Васильев (Кан-Оозы), Аржан Черышев (Кан-Оозы), Эзен Елдошев (Оҥдой), Дмитрий Малофеев (Майма), Вадим Лямкин (Горно-Алтайск), Амат Юлдашев (Горно-Алтайск), Солун Юстуков (Горно-Алтайск), Алан Иташев (Горно-Алтайск), Александр Легостаев (Шабалин), Олег Гурин (Шабалин). Јаргычылардыҥ шӱӱлтезиле финалда туружар арга онойдо ок Айдар Малчиновко (Шабалин) берилген ле башјылгы ойындардыҥ јеҥӱчили Александр Темдеков, талдашту маргаандарда турушпай јадып, финалда деп чотолот.

Баатырлардыҥ, байла, текши кӱӱн-санаазын биске Айдар Саналов айткан болор. Оныҥ темдектегениле, бу фестиваль ого сӱрекей јилбилӱ, ол ого каруулу белетенген. Керек дезе, ок-јаа да алынган. Албатыныҥ алдынаҥ бери ойногон ойындары эмдиги де ӱйеге јилбилӱ ле канында болуп јат. Тӧрӧл аймагы учун туружарга каруулу ла оморкодулу. Баатырлар да, кӧрӧӧчилер де бу байрам-фестиваль мынаҥ да ары ӧҥжип, јаранып, албатылык јаан байрам болзын деп кӱӱнзейдилер.

Э. КУДАЧИНА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы