Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱми оныҥ јииттерге јозок

20.08.2019

Тоолу кӱндер кайра, чокымдап айдар болзо, куран айдыҥ 15-чи кӱнинде, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы Николай Ефимович Янышкинге юбилейлик 100 јажы толгон. Бу кӱнде ол кӧп тоолу уткуулдар алган. Ветеранды уткыган улустыҥ тоозында јаан јамылулар база болгон деп айдар керек.

Јӱрӱми бӱдӱн чакты ашкан улус ортобыста андый ла кӧп эмес. Бу јӱрӱмдик јаан ченемелдӱ, катан кижи 1919 јылда Кан-Оозы аймактыҥ Сузар јуртында чыккан. 1939 јылда Николай Ефимович Уфада черӱчил молјузын бӱдӱрген. Бир катап тӱнде јерлежис турган дивизияны тӱндӱк-кӱнбадыш јаар апаргандар. Анда финндерле јуу-согуш болуп турган ӧй. Је Николай Ефимовичке ол тушта јуулажарга келишпеген. Не дезе, фронттыҥ чийӱзине једип барганча, јуу божоп калган.

1941 јылда алтай јиит черӱчил молјузын бӱдӱрип, јанарга шыйдынып аларда, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Николай Ефимовичтиҥ эске алынганыла, ол тушта јуу башталарга турганын темдектегедий кандый да керектер болбогон. Јуу деген неме солдаттардыҥ сагыжында да јок болгон.

1941 јылдыҥ ӱлӱрген айында Н. Янышкин Москваныҥ јанында болгон. Ӱзӱги јок уур-кӱч јуу-согуштар, оноҥ ло контртабару башталган. 1942 јылда Смоленсктиҥ алдында ӧткӧн јуу-согушта Николай Ефимович баштапкы катап шыркалаткан. Госпитальда эмденген соҥында, ол ойто ло фронтко атанган. Јуучыл јерлежис черӱчил нӧкӧрлӧриле кожо Донбасска јетире јуулашкан. Анда уур шырка алып, алты айдыҥ туркунына эмденген. Госпитальдыҥ кийнинеҥ оны су-кадыгынаҥ улам јандырып ийгендер.

Ол уур-кӱч јуу-согуштардыҥ бирӱзин ӧрӧкӧн мынайда эске алган эди: «Тӱнде Волга сууны кечип баштаганыс. Кенетийин прожекторлор јарыдып баштаган. Ӧштӱниҥ авиациязы бисти јарыдарда, удура јараттаҥ фашисттер аткылап баштаган. Алтай уулдыҥ ырызы тартып, отурган плодым алдырышпаган. Јанында јӱзӱп бараткандарына тыҥ једишкен. Эжинип билбес јуучылдардыҥ кемизи де агаштарга салбактанганча, кемизи де аттардыҥ јалынаҥ тудунганча сууны кечкен. Сууны кечсин деген јакару болгон до. Ол тушта, 1943 јылда, бастыра фронтто Сталинниҥ ичкери табару эдер деген јакарузы болгон. Јуучылдар оны кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрген.

Јуучылдар Волга сууны кечеле, табаруга белетене берген. Командирлер ле политруктар солдаттардыҥ јуучыл кӱӱн-санаазын, ийде-кӱчин кӧдӱрип баштаган. Тӱштиҥ ӱч саадында табару башталган. Баштапкы адышты бистиҥ артиллеристтер баштаган эмтир. 10-15 минутка улалган адыш бир эмеш ӧйгӧ токтой берген. Оныҥ кийнинеҥ «катюшалар» адып баштаган. Бис немецтердӧӧн ададыс, олор дезе бистӧӧн. Удабай ла ӧштӱге удура бистиҥ танктар барган. Олорды ээчий самолеттор. Самолеттор ӧштӱни бомбалаган кийнинеҥ, бис турала, «Ура!» деп кыйгырганча, ӧштӱге удура јӱгӱргенис. Ӧштӱниҥ коруланыжыныҥ баштапкы чийӱзине јеткелзеес, удурлажып турган кижи јок. Оноҥ ары јӱгӱргенче, ӧштӱниҥ коруланыжыныҥ экинчи чийӱзине јеткенис. Анда бир эмеш удурлашкан улус болгон. Ӱчинчи чийӱде ӧштӱ бисти бир эмеш ичкери божодып ийеле, аткылап баштаган. Адыш база тыҥ ла болгон. Ол ло тушта мен экинчи катап шыркалаткам. Бисти, јалаҥда јаткан шыркалу улусты, санитарлар јуунадып, санитарный пункт јаар јетирген. Шыркаларысты кӧрӧлӧ, таҥала, полевой госпитальга аткаргандар. Анда кезерин кезип, ок-осколканы чыгарала, таҥып ийгендер. Бир канча кӱннеҥ Кисловодсктогы госпитальга аткаргандар. Ары једип барган болзо, улустыҥ кӧбизин. Шыркалу улус ол ло оромдордо јадар».

Николай Ефимович Кисловодскто алты айдыҥ туркунына эмденген. Ӧрӧкӧнниҥ ол тушта шырка алган колы эмди курула тартылып калгандый. Кызы Ольга Николаевнаныҥ јартаганыла болзо, адазы госпитальда эмденип турала, врачтардыҥ куучынын уккан. Олордыҥ айтканыла болзо, Янышкинниҥ колында кандый да учук ӱзӱлген ле врачтар оныҥ јери-ордына ийттиҥ бе айса кижи-кийиктиҥ бе учугын кӧктӧп салгандар. Баштап тарый ӧрӧкӧн колыла иштеген ле. Оноҥ 60 јажына јууктап келерде, кол кургап баштаган. Айса болзо, тындулардыҥ јӱрӱми кижинийинеҥ кыска болгон учун, ол учук иштебей барган болор бо… Врачтар ӧрӧкӧнниҥ колын эмдеп болбогон, је бойыныҥ ӧйинде кандый да тынду донор болгонын темдектегендер.

Госпитальдыҥ кийнинеҥ Николай Ефимовичти комиссовайтап, јандырып ийгендер. Ол тӧрӧл јуртына јанала, колхозто иштеп баштаган. Экинурдыҥ јурт Совединиҥ председателиниҥ кызы Анна Игнатьевна Балинала айыл-јурт тӧзӧгӧн. Удабай кайын адазын айдуга апаргандар ла ол анайып ла кайра јанбаган. Тӧрӧӧндӧри баштап тарый оны Ыраак Кӱнчыгыш јаар апарган деп сананган. Је кийнинде јылдарда оны Горно-Алтайскта, эмдиги Гардинка микрорайонныҥ јеринде, адып салганы јарталган. Кандый да бурузы јок кижини аткылап салган – кату ӧйлӧр болгон.

Николай ла Анна Янышкиндер беш кыс чыдаткан. Кыстары јӱрӱмнеҥ эрте јӱре берген энезин јылу сӧстӧрлӧ эске алат: «Энебис бисти арбап ийетен, адабыс дезе — сӱрекей ас, колын биске качан да кӧдӱрбеген. Школдо јуундарыска баратан».

Уур ӧйлӧр дӧ болгон болзо, Янышкиндер бастыра балдарына бийик ӱредӱ берген: эки врач, провизор, эки ӱредӱчи.

Ада-энези балдарына јаантайын ӱренигер деп айдатан. Адазы јаҥыс ла кыстарын эмес, је анайда ок баркаларын да ӱредерге болушкан. Николай Ефимовичтиҥ јети барказы бастыразы ла бийик ӱредӱ алган.

Јууныҥ кийнинде јылдарда Николай Янышкин јирме јылга јуук Кан-Оозы аймактыҥ акча-манат аайынча бӧлӱгинде калан јуур агент болуп иштеген. Кыстарыныҥ эске алганыла, адазында јаан сумка болгон. Ол ары каландар јууган. Байа сумкада толтыра акча болотон. Николай Ефимович онызын айылга экелип, байа акчаны чоттойтон. Кыстары ого болужатан. Чоттолгон акчаны оноҥ табыштыратан. Адазы јаантайын ак-чек кижи болгон, балдарын мындый кылык-јаҥга таскаткан.

Николай Ефимович улустыҥ айалгазын оҥдоор, јалакай кижи. Оныҥ да учун канча јылдар ӧткӧн соҥында улус ого эмдиге быйанду јӱрет.

Јуу ӧйинде бӧлӱктиҥ командири болуп тура, посттор сайын базып турган. Посттордыҥ бирӱзинде уйуктап јаткан солдатты ойгозып арбаган, је солдаттыҥ уйуктаганы керегинде кемге де айтпаган. Ол ӧйлӧрдӧ постто уйуктаганы учун адып салатан. Бир канча ӧйдӧҥ келзе, байагы јуучыл ойто ло уйкуда. Јууныҥ ӧйи, ӱстиндеги јамылуларга айдарга келишкен. Байа јуучылды адар дешкен, је Янышкин оны јӱк арайдаҥ корулап алган эмтир. Кийнинде Николай Ефимович ол јуучылга госпитальда туштаган. Байа уул јерлежиске кӧп лӧ быйанду сӧстӧр айткан.

1980-чи јылдарда, эш-нӧкӧри јада каларда, Николай Ефимович каладӧӧн кӧчӱп келген — кыстары оны бери экелип алган. Олор адазын бир де јаҥыскандыра артырбайт. Јажы јаандай берген кижиниҥ каныныҥ тебӱзи бийиктей берер, кандый бир эм берер керек болор. Оныҥ учун ајару јок бир де артпайт.

Адазы јаҥыга тартылганы, јаантайын эрчимдӱ болгоны, јӱрерге јӱткигени керегинде кыстары оморкоп айдат. Ол качан да комыдабайтан, бастыра ла јакшы деп айдатан. Јажы јаандап та калган болзо, Николай Ефимович эмди де эрчимдӱ јӱрӱм јӱрет, јиит ӱйени тӧрӧлчи кӱӱндӱ болорына таскадарында, Улу Јеҥӱниҥ парадында, ветерандар совединиҥ керек-јарактарында јаантайын туружат.

Янышкиндердиҥ билези јаантайын кожо јуулыжат. 9 Май олордыҥ агару байрамы. Николай Ефимович ак-чек ижи учун кӧп тоолу кайралдар алган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде јалтанбазы учун кайралдаткан ордендериниҥ ле медальдарыныҥ тоозы база кӧп.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде Москваны ла Смоленскти, Сталинградты ла Ростов-на-Донуны, Донбассты ӧштӱдеҥ корулаар ла јайымдаар јуу-согуштарда турушкан јерлежис Николай Ефимович Янышкин юбилейлик јӱс јажын темдектеди. Бичимелдиҥ бажында оны тергеениҥ јамылулары база уткыганы керегинде айдылган эди. Тергеениҥ удурумга башчызы Олег Хорохордин Николай Ефимовичти уткып тура, от-калапту јууныҥ јылдарында јалтанбас керек эткени ле кийнинде јылдарда узак ӧйдиҥ туркунына ак-чек иштегени учун јаан быйанын айткан: «Слер сыныгып болбос кӧгӱс-байлыкту, ийде-кӱчтӱ ле јалтанбас кижи болуп, јиит ӱйеге јакшынак тем кӧргӱзедер. Бастыра Алтай Республика Слерле оморкойт. Улу Јеҥӱ, јер ӱстинде амыр-энчӱ теҥери учун Слерге алкыш-быйан».

Удурумга башчы ветеранга бек су-кадык, база да кӧп јаш јажазын деп кӱӱнзеген ле Россияныҥ президенти Владимир Путинниҥ таҥынаҥ уткуулын табыштырган.

Николай Ефимовичти јӱс јажыла анайда ок Горно-Алтайск каланыҥ администрациязыныҥ јааны Ольга Сафронова ла каланыҥ мэри Юрий Нечаев база уткыгандар.

Бис бу уткуулдарга база кожуладыс ла Николай Ефимовичке бек су-кадык, амыр кӱӱн-санаа кӱӱнзейдис!

К. ЯШЕВ белетеген

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина