«Јайаан иш ле јуранары салымымда салынган»

20.08.2019

Јайаан јайалталу Алина Бидешева јӱстеҥ ажыра наадайлардыҥ ээзи. Колы ус кыстыҥ наадайлары танылу ла јарлу.

Оныҥ кезик наадайлары, темдектезе, Америкада, Японияда, Якутияда да оноҥ до ӧскӧ јерлер јаар «јадарга» јӱре берген.

Ус кӧкчи канча јылдардыҥ туркунына наадайларды бойыныҥ эп-сӱмезиле, ээжи-некелтезиле белетеп јат. Кандый бир бӧстиҥ ӧӧнинеҥ Алина алтай ӧзӧктӱ, бӱдӱмдӱ јараш наадайларды чӱрче ле белетеп ийет. Наадайлардыҥ куулгазынду, кайкамчылу телекейи јаан да, јаш та улустыҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрет.

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачыларын солун ла јайалталу кысла ӧткӧн эрмек-куучынла таныштырадыс.

Очы сӧӧктӱ Алина Кан-Оозы аймактыҥ Моты-Бажы јуртында Павел Маевич ле Элла Чуровна Бидешевтердиҥ билезинде чыккан. Нак биледе эки кыс. Сыйны Асель республикан Роспотребшиҥжӱде иштейт, јуранарын, компьютерле јӱзӱн-башка не-немениҥ сом-бӱдӱмин јазаарын јакшызынат. Кыстардыҥ энези фельдшер, бош ӧйдӧ јииттерге той-јыргалында кийетен алтай кеп-кийимди, јаан ла јаш улуска кӧгӱспектер кӧктӧп јат. Олордыҥ адазы фермер, строитель, печке салаачы, адаручы, механик, онойдо ок улустыҥ јакылтазыла кайырчактар эдип јат. Ол минитракторды, кузовту мотоциклди бойыныҥ ӱлекериле јазап алган. Алинаныҥ айтканыла, олор айыл ээлеминде сӱреен керектӱ.

Алина бойы Кан-Оозындагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ гуманитар клазын божоткон. Кӧктӧнӧргӧ 84 таҥмалу профессионал училищеде ӱренип алган. Оныҥ кийнинде культураныҥ ла санаттыҥ колледжинде ӱренген, компьютерный графиканыҥ ла флешанимацияныҥ урокторын алган. Оныҥ айтканыла, ол јуранарына тыҥ ла тартылбаган. Кӧп лӧ јаны цифровой эп-аргалар бойына тарткан. Онойып, наадайларды јазаары, оноҥ мультфильмдерди тургузары керегинде амаду, кӱӱн-санаа кӧгӱске келген. Мультфильм-
дерле колбулу иш тургуза ӧйдӧ јолын алынгалак.

—Алина, сен наадайларды качан, кандый ӧйдӧҥ ала јазап баштадыҥ?

—Наадайларды мен туку 2006 јылдаҥ ала јазап баштагам. Је олорго та не де јетпей турганын ӧзӧгимле сезип, ижимниҥ турултазыла болорзынбай ла турадым. Је садуда олор кем јок барган. Элдиҥ кебин кийген наадайларла ол ӧйдӧ кем де иштегелек болгон. Оноҥ мен Сахалин барып, ондо 3 јыл кирези јадып иштегем. Ондо артар деп санаа болгон ло. Је айлым бойына тарткан. Наадайлардыҥ сӱр-кеберлери, сомдоры, кептери кенетийин ле эбелер, кӧзӱме кӧрӱнер. Онойып јайаандык санаалар мени эркидеди. Айлыма-јериме јанып јада, јолым, ижим једимдӱ болорына бӱткем.

—Сениҥ санааҥла, мындый јайалта сеге кемнеҥ, кажы јанынаҥ тӱшкен болотон?

— Ол јайалта эҥ ле озо ада-энемнеҥ тӱшкен деп сананадым. Не дезе, олор экӱлези јайаан јайалталу улус. Сананганын, амадаганын јӱрӱмине чӱрче ле кийдирип ийген турар. Олорго дезе јайалталары укталып, јаанактарынаҥ ла карган адаларынаҥ тӱшкен.

Бойыныҥ ӧйинде олор база ады чыккан устар болгон ине. Энем јанынаҥ јаанам Капитолина (Јаҥар) Ильджина сӱреен јараш алтай бӧрӱктер, тере тондор кӧктӧгӧн, кееркеткен. Онойдо ок кожоҥдойтон, јербойыныҥ клубында тургускан ойын-кӧргӱзӱлерде туружатан. Шак ла јаанам меге наадайлар јазаары јанынаҥ шӱӱлтени айдып берген. Мен оогош тужымда јаанам алудаҥ эки кичинек алтай бӧрӱк кӧктӧгӧн, керек дезе кееркеткен. Адам јанынаҥ јаанамныҥ јааназы Попо Бидешеева крючокло сӱреен јараш скатертьтерди, јӱзӱн-башка кееркедим эдимдерди тӱӱйтен. Ол эдимдериниҥ кезиги бисте эмди де бар. Бис олорды чеберлеп-кичееп јӱредис. Коркышту укаа-санаалу, укканын-кӧргӧнин качан да ундыбас кайкамчылу кижи болгон. Карган адамныҥ адазы Сама Бидешев Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, темирле, агашла иштеер ус болгон, ээрди кееркедер јайалтазы база јаан болгон. Биске јаандарыстаҥ јайалта тегиндӱ тӱшпеген болбой.

—Наадайларды недеҥ јазайдыҥ? Бир наадайды кееркедип јазаарга канча кире ӧй барат?

—Олорды башка-башка материалдаҥ јазаарга јараар. Темдектезе, мен бойымныҥ наадайларымды кийистеҥ, духовкада курсакты белетезе оройтон пластиктеҥ јазайдым. База карказы мастикадаҥ бар. Кеп-кийимди бойымныҥ сананганымла кӧктӧйдим. Је колдо белен кандый материал бар, оны ла тузаланадым. Наадайларымныҥ кептерин канайып ла кееркедедим, ченейдим.

—Јайаандык ижиҥде кӧӧрӧм кӱӱн-санааны, ичкери ӧзӧргӧ ийде-кӱчти кайдаҥ аладыҥ?

—Мени кӧп неме кӧӧрӧдӧт-кӧдӱрет. Је озо ло баштап бистиҥ јаҥжыгуларыс, культурабыс: јаҥарыс, тӧрӧл тилис, чӧрчӧктӧрис, кеп-куучындарыс, кайыс, кай чӧрчӧктӧрис, алтай аш-курсагыс. Мен алтай укту наадайларла иштеп јадарымда, сӧс јогынаҥ, литератураны, тӱӱкини кычырадым. Анчада ла скиф ле пазырык культурала јилбиркеп, кӧп бедиренедим, кычырадым.

—Алина, сениҥ кожо иштеп турган «Сарангоо» деген бичик басма керегинде угарга јилбилӱ.

—«Сарангоо» балдарга учурлалган јуруктарла кееркедилген бичиктер белетеп чыгарат. Оныҥ тӧс темазы — Россияныҥ, чокымдап айтса, Сибирьдиҥ калыктары ла Монголияныҥ калыктары. Оны француз Эммануэль Ричи тӧзӧгӧн, ол Москвада јадып иштейт. Бичик басма база открыткалар јурап чыгарат. Мен Эммануэльле ӧткӧн јылда танышкам. Бир канча ӧйдӧҥ ол меге бичиген. Мениҥ наадайларымды јураарга јӧбимди сураган. Олор бу кижиге сӱреен јараган. Је мен јӧбимди бердим, јуразын, иштезин…

—Наадайлар јазаар ижиҥле коштой мультфильмдерди јурап туруҥ ба?

—Ондый ижим база бар. Је онызы јӱрӱмде јолын алынгалак. Санаалар, амадулар кӧп. Јаҥыс ла јураар, бӱдӱрер керек. Интернетте «Вконтакте» бӱгимде бир ижим бар. Је мынызын эм тургуза мультфильм деп айдарга арай эрте. Ол чала клипке јуук. Быјыл јаскыда мультфильмле ӱлекер белетегем. Кӱске јетире оныҥ сценарийиле иштеерим. Оноҥ бойымныҥ командамды тӧзӧӧрим ле мульт-фильм чыгар. Је ого јетире база да бир канча јыл ӧдӧр болбой. Оныҥ учун мультфильм бачым ӱстине болбос…

—Алина, сени «Золото тюрков» деген форумда турушкан деп укканыс…

—Эйе. 2018 јылда эл политика ла јондык колбулар аайынча республикан комитеттиҥ болужыла бис, 5 кижи, Калужский областьта ӧткӧн бу форумда туруштыс. Сӱреен једимдӱ, тузалу јайаан јол-јорык болгон. Башка-башка талалардыҥ, ороондордыҥ атту-чуулу улузы ренингтер, мастер-класстар ӧткӱрген. Мен кӧп-кӧп тузалу ӱредӱ алдым, јакшы улусла танышкам.

—Кажы ла кижиде бойыныҥ амадузы бар. Сен бойыҥдыйыла таныштырып ийзеҥ?

—Эҥ ле јаан амадуум — јер-телекейле јорыктап, канча тӱмен калыктардыҥ культуразыла таныжары. Онойдо ок кееркедип кӧктӧӧр машинка садып алган болзом, аргаларым канча катапка бийиктеер эди.

Мен бойымныҥ билеме, тӧрӧӧндӧриме, најыларыма, кӧрӱш-таныштарыма быйанду јӱредим. Олор мени кандый да ӧйдӧ јӧмӧп, болушка келет.

Јураары, јураганымды јайаан ижиме салары, байла, мениҥ салымым. Једимдерге токтобос, јӱткиир, оноҥ ары ӧзӧр, иштеер керек деп сананадым.

—Эрмек-куучын учун быйан, Алина. Амадаганыҥ јӱрӱмиҥде кыйалтазы јогынаҥ бӱтсин деп кӱӱнзейдим.

Д. ТАДЫРОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина