Алтайдын Чолмоны

Тооргы – Кызыл бичикте

20.08.2019

Тооргы аҥныҥ тын тоозы јанынаҥ тартыжу куучындар Россия каандыгыста канча јылдарга куучында ла артканча.  Оны корыыр деген сурак ӱчинчи онјылдыктыҥ туркунына јарталбайт.

Бистиҥ республикабысты алзабыс, ӧткӧн 2018 јылда «Тооргыны Кызыл бичикке кийдирер» деген јӧп јӱрӱм алынган. Сӱрекей јакшы јӧп,  је ол ок ӧйдӧ бу јӧп полкаларда кыймыгы јок туруп калгай не деген чочыду бар.

Бу сурак јанынаҥ баштапкы алтамдарды «Ак Чолушпа» парктыҥ ишчилери алтап баштагылаган деп айдар керек. Олор јербойыныҥ аҥчы уулдарыла 2-3 јылга тооргыга аҥдабас деп јӧптӧшкилеген эмтир. Јӧп куру куучынла ӧтпӧйтир. Парктыҥ «Калбак-Кайа» бӧлӱгинде тооргыныҥ истери, алдында јылдарга кӧрӧ, чик јок кӧптӧгӧн.

Аҥчы уулдар билип турбай: бир јерде аҥ-куш кӧптӧзӧ, ӧскӧ дӧ јерлерге таркагылай беретенин. Тооргы аҥныҥ јӱрер јерлери сӱрекей элбек. Алтайдаҥ јалбак полосала Тымык теҥиске јетире.

Бу сӱрекей ӧскӱлеҥ аҥ. Айры туйгакту тындулар ортодо какайдыҥ кийининде. Сибирьде бир муҥ гектар јерде орто тооло 10-20 тын келижип јат. Кезик јерлерде 40, кайда да 70-неҥ де. Кайыр каскактарда јӱргенинеҥ чын тоо алары сӱрекей кӱч. Тооргы аҥдардыҥ группазына кирип јат. Ол эликтеҥ оогош. Бир метрге јуук сынду, бийиги 50 сантиметрге једер, 8-теҥ 15 килограммга  једер бескелӱ.

Орустап тооргыны «кабарга» дежер, кайда  да «дикая коза» дежет. Бу сӱрекей чеем аҥ, оныҥ калыган, маҥтаган табыжын укпазыҥ. Сыны чичке, ээлгир, колдоры буттарынаҥ кыска, бели корчок. Эркек тооргы эки азулу, 10 сантиметрге једер. Ол эркек тооргыныҥ киндигиле коштой баштыкту «мускус» деген јытту вещество бар.

Ар-бӱткен бу аҥды баалу, јаан суруда эм-том эдип јайаганы база кинчек болды. Бу ла «мускус» вещество учун тооргы кӧӧркийди кыргылайтаны ол. Оныҥ бу «јӧӧжӧзи» парфюмерияга элбеде керектӱ дежет. Та ла та, јаҥыс ла оныҥ  учун ондый баалузы кайдаҥ болзын.

Алтай улус тооргыныҥ кини дежедис. Озодоҥ ло бери кӧп оору-јоболдордоҥ аргаданган ла тузаланган. Ук-тӧстӧрис кинле канча каландар да тӧлӧгӧн, садыжып-толыжып, ашту-тусту, кийим-јӧӧжӧлӱ јӱрген. Сибирьдиҥ тооргызы кара-кӱреҥ ӧҥдӱ. Узун, койу тӱктериле маргыжар да аргалу, соок кыштаҥ коруланып турган.

Јабыс, каскак, кайа-таштарлу, ийне бӱрлӱ агаштарлу јерлерде јӱрерин сӱӱр. Кижиле «нӧкӧрлӧжӧрин» сӱӱбес. Сӱрекей јажытту аҥ. Тӱнде, караҥуйда, эҥир-эртен ажанарга чыгып базар. Јӱрӱминиҥ кӧп јанын јаҥыскан ӧткӱрер. Је бир бе, эки бе јашту балдарыла да јӱргӱлеер. Турлузынаҥ 5-6 километр тууразында да јӱрер.

Кӱстиҥ учында, кыштыҥ бажында ӱӱрлежерге биригер. Бир эркек тооргы бир канча тижилерле јӱрер. Ӱӱр блаажып, согушкылаар. Бу ӧйдӧ эркектери ажангылабас, сӱрекей торолоп, кышты арай ла тынду чыгар.

Кандык айдаҥ ала кичӱ изӱ айга јетире балалаар, бир-эки тооргычак табар. Эне тооргы балдарын койу-чет агаштарлу, каскак кайаларлу јерлерде јажырып јӱрер. Балдары тӱрген јаанап, 1,5 јаштаҥ  ала  јоон тооргыларла теҥдеже берер.

Тооргыда кӧп ӧштӱлер: бӧрӱлер, тӱлкӱ,  јеекен, киш, ӧскӧ дӧ оогош аҥдар. Мӱркӱт, ӱкӱ деген куштар база бар.

Аҥчы уулдардыҥ куучындарыла болзо, тооргы сӱрекей астаган. Эҥ кичинек аҥыс кайда барзын, астабай. Аҥчылар тооргынаҥ кӧп тӧ. Бойыска эм-томдоп турган эмезис, Китайдыҥ оору-јоболын аргадаарга турганыста, килеҥкейис сӱрекей де…

Россияныҥ тӱӱкизине кайра бассабыс, 1855 јылда тооргыныҥ кинин белетеери сӱрекей јаан тоого јеткен. Бир кыжына 8200 кин садылат. А. А. Ченясов деген јорыкчы кижи бичип јат: «В середине XIX века охота на кабаргу было обычным промыслом, которым крестьяне занимались для заготовки в зимний период. Они возили из тайги кабарги возом».

Јӱк ле XX чакта коллективизация башталарда, кинниҥ баазы јеҥилгенинеҥ тооргы кырыш эмеш астаган.

Мынаҥ ары бу бичимелди кычырган аҥчылар «ӱретпезиҥди ӱрет» дешпезин. Мен озогы тооргычыларла эмдиги аҥчылардыҥ аҥдагандарын тӱҥдештире бичийин деп. Озогы аҥчылардыҥ эп-сӱмезин кем-кем, айса болзо, тузаланар.

Эмдиги аҥчыларыстыҥ аҥдажы керегинде. Олор тузакты тургузала, тайгадаҥ айылдарына неделе бе, айга да јуук јӱрӱп, тузактарын кӧрӱп чыккылайтан эмтир. Бу аҥчылар тузактарын бойлоры јыгылган мӧш-чиби агаштардыҥ тооргы ӧткӧдий будактарыныҥ ортозында ачыкка  буулаар. Тузактагы тооргыны аҥ-куш јизе де, оныҥ јытту кинин олор јибейтен деп.

Озогы аҥчылар тузакты кӱнӱҥ сайын кӧрбӧзӧ дӧ — кӱн алыстап кӧрӧр лӧ керек.  Олор тузактарын јыгын агаштыҥ будагына буулабас, бойлоры оогош чал агаштардаҥ «тес» деген чеден тудар. Тестиҥ эки учы ачык. Олордыҥ тестери кайда-кайда ирип-чирип калган тургулайт ла.

Тестиҥ ичи ару, будак-садак јок. Тузак кайда да илинбезин. Тузакты тестиҥ ичинде буулаар, ондо ок тооргыга курсак. Мында эҥ ле учурлузы – тузактыҥ коргызынаҥ ӧдӧ бербес (батпас), јутпа деп јазал болор керек – тузакка кирген тооргы буунып ӧлбӧзин деп.

Бир-эки кӱн аштап чыдажар. Мынайып, тооргыга не килеген? Тижи тооргы болзо, божодып ийерге. Аҥчылардыҥ ол ӧйлӧрдӧги тузакка материалдары: ат малдыҥ куйрук кылы, кайыш ла кендирештиҥ терези. Темир эмикти кем берзин. Ол тузактыҥ петлязына батпас «болчокты» јурап кӧрӧйин, оҥдороор бо?

Јаан улус айдыжатан – тооргыга,  бӧрӱге, камдуга туштаган ла бала-барка аҥдабас, олорго озодоҥ ло ук-тӧзинеҥ улалып келген укту улус аҥдаар, ол ок ӧйдӧ бу аҥдарга аҥдап, тыҥ јилбиркебес. Јолду аҥчыныҥ јолы туйук деп куучын бар.

Тижи тооргы кӧӧркийдиҥ тӧрӧӧри сӱрекей кыйынду. Чыдап болбой, айры агашка кептелип алала, эки колыла тартынып,  эки буттарыла ийде салынып туруп, балазын чыгарар.

Кандый да учуры бар ла болбой. Ол јанынаҥ укпадым. Айыл-јуртында кыс балалу аҥчы тооргыныҥ  эдин балазына јидирбес. Ол кыс баланыҥ бала табары тооргы ошкош сӱрекей кыйынду  болор дежер.

Тооргы аҥга аҥдап, тыҥ ла јилбиркебезе торт. Бого темдектер толтыра, уулдар јакшы билгилеер, мен немезин оны тоолойын. Ас па, тооргынаҥ камаанду јеткерлер.

Ондый аҥ туру, баалу-чуулу тооргы аҥыбыс. Озогы аҥчылардыҥ тооргылаган тузактарын кӧрбӧгӧм, је куучында укканымнаҥ, мындый болор бо деп јурап кӧргӱзӱп јатканым бу.

Тузактыҥ коргызына келип токтоп турган болчокты недеҥ, канайып јазап турганын да укпагам. Мындый болор бо деп бодолголоп јураганым бу.

А. КАЧАКОВ,

Улаган јурттаҥ