Билим ишти – албатыныҥ тузазына

23.08.2019

Россия Федерацияныҥ билим ле бийик ӱредӱ аайынча министри Михаил Котюков куран айдыҥ 19-чы кӱнинде ишмекчи јол-јорыкла Алтай Республикада болгон.

Ол АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузы-ныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординле кожо Россияныҥ билимдер академиязыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ Алтайда ченелтелер ӧткӱрер ээлеминиҥ Шабалин аймактагы јеринде болуп, ээлемниҥ ижиле танышкан, тӱштиҥ экинчи јарымында Горно-Алтайсктагы университеттиҥ ле каланыҥ ӱредӱлӱ заведениелериниҥ преподавательдериле, студенттерле тушташкан ла АР-дыҥ башкарузында бийик ӱредӱниҥ бистиҥ тергееде ӧзӱминиҥ ле «Билим» деген эл ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрериниҥ сурактары аайынча элбедилген јуун ӧткӱрген.

Јурт ээлемде ченелте иштер ӧткӱрген Алтайдагы ээлем 1961 јылда тӧзӧлгӧнин, 1980-чи јылдардыҥ башталарында дезе Москваныҥ јуугындагы Приокско-Террасный заповедниктеҥ бого 11 зубрды экелгенин предприятиениҥ директоры Юрий Земиров куучындаган. Тургуза ӧйдӧ ээлемде 45 тын зубрлар бар. Кайлыкталбаган, ару укту беловежский зубрлар Россияда арткан сок јаҥыс јер Чаргы болгонын быјыл кандык айда ӧткӱрген генетикалык шиҥжӱлер кӧргӱскен.

«Мында база кайда да јок генетикалык материал корулалган. Ээлемде јаан учурлу билим шиҥжӱлер ӧткӱрерге јараар. Јурт ээлемде турулталу ижи предприятиеге, кӧп јылдарга адылу акча ла јогынаҥ, билим шиҥжӱлерди ӧткӱрер арга берген» – деп, министр айткан.

Туштажуда Шабалин аймакта ас туштаган ла јоголор чочыдуда болгон тындуларды корыыр ла ӧскӱрер биосферный кластер тӧзӧӧр шӱӱлте айдылган. Оныҥ тӧзӧлгӧзи зубрлар туткан питомник болор аргалу. Бу тынду эмдиги ӧйдӧ Россияныҥ ла телекейдиҥ Кызыл бичиктерине кирген.

«Кластерди тӧзӧӧри – ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ бӱдӱмдериниҥ јӱк бирӱзи. Бу суракты јазап шӱӱп, организацияныҥ ӧзӱминиҥ, билим ле иш ууламјыларыныҥ программазын чокымдаар керек. Бого ӱредӱлик те программалар кожулар аргалу. Бистиҥ билим ижис албаты-ээлемине тузалу болоры јаан учурлу» – деп, Михаил Котюков айткан.

Тургуза ӧйдӧ бу ээлем 67,3 муҥ гектар јерди ээленет ле оны толо тузаланбай јат. Тузаланбай турган 11 муҥ гектар јердиҥ тооломы тургузылган. Јербойыныҥ эл-јоны бу јерлерди, ээлемле јӧптӧжип, мал-ажыныҥ одорына ла азырал белетеерге тузаланат, је јерди ээленер, олордо крестьян-фермер ээлемдер тӧзӧӧр аргазы јок болгонын Олег Хорохордин министрге куучындаган ла федерал јерлерди муниципалитеттиҥ јери эдип кӧчӱрерге јӧмӧлтӧ сураган.

«Адалган јерлерди билим иште тузаланар пландар јок. Тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечиниҥ јерди аларга белен болгоны керегинде јӧби ле оны табыштырары керегинде бистиҥ башкараачыныҥ бичиги бар. Бу ишти ӧткӱретен ээжилерди бӱдӱрип, ол суракта бирлик јӧпкӧ келер керек» – деп, министр айткан.

Каланыҥ ӱредӱлӱ заведениелериниҥ преподавательдериле, студенттерле ӧткӧн туштажуда Горно-Алтайсктагы государстволык университет тергееде сок јаҥыс вуз болгонын ла республиканы ол керектӱ специалисттерле толо кеминде јеткилдегенин Олег Хорохордин темдектеген.

«ГАГУ-ны божоткондор тургуза ӧйдӧ бастыра ууламјыларда иштеп јат. Университетте иштеер арга-чыдал, ӧзӱмин јаҥыртулу јолло апарар ончо аргалар бар» – деп, ол айткан.

Туштажуда Михаил Котюковко кӧп сурактар берилген. Онойдо, преподавательдерди бийик ӱредӱниҥ ӧзӱми ле ӱренчиктерди школдо профессияга белетеериниҥ сурактары, вузтарда ӱредӱлик ле билим-шиҥжӱ иштердиҥ айалгазы, тергеениҥ ӧзӱмине керектӱ јаҥы специалисттер белетеер аргаларды тӧзӧӧри, адылу ӱредӱ ле «Земский учитель» деген программа јилбиркеткен. Студенттерге ле ӱренеечилерге билим, јайаан, спорт керектерде туружар айалгалар керегинде сурактар кӧдӱрилген.

Чындый бийик ӱредӱ алары, билгир специалисттер белетеери кӱӱнзеген ончо улуска ачык болоры, университеттиҥ ӱредӱлик программалары тергеениҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱмиле колбулу болоры, вузтар озолодо кӧрӱп, јаҥыртулу иштеери керегинде Михаил Котюков туштажуда аҥылап темдектеген.

АР-дыҥ башкарузында ӧткӧн јуунда тергеениҥ билим организацияларыныҥ ла билим иш ӧткӱрген ӧмӧ-ликтериниҥ: Алтаистиканыҥ
С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институдыныҥ, јурт ээлемде билим-шиҥжӱ ӧткӱрген Горно-Алтайсктагы институттыҥ, Агробиотехнологияныҥ Алтайдагы билим тӧс јериниҥ бистиҥ тергеедеги бӧлӱгиниҥ, Билимдер академияныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ сууныҥ ла экологиялык сурактар аайынча Горно-Алтайсктагы НИИ-зиниҥ, Сибирьдеги Ботаникалык садтыҥ Горно-Алтайсктагы бӧлӱгиниҥ ле оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ башкараачылары, государстволык ла муниципал јаҥдардыҥ башкараачы ишчилери турушкан.

Тергееде ӧткӧн билим иштиҥ турулталары керегинде јетирӱни АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министри Алексей Бондаренко эткен. Анайда ок јуунда ГАГУ-ныҥ ректоры Валерий Бабин, АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министри Владислав Таханов, Госдуманыҥ депутады Иван Белеков, АР-дыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министри Олег Пьянков, вице-премьер Григорий Пильтин, Шабалин аймактыҥ јааны Эрчим Сарбашев ле Горно-Алтайск каланыҥ башкартузыныҥ јааны Ольга Сафронова, ӧскӧ дӧ улус куучын айткан. Онойдо, Владислав Таханов јурт ээлемде бийик ле орто ӱредӱлӱ специалисттер једишпей турган суракка, мал ӧскӱреринде, јер ижинде, аграрный иштиҥ ӧскӧ дӧ јаан учурлу ууламјыларында билим шиҥжӱлерге, лабораториялар тӧзӧӧрине некелте јаан болгонына ајару эткен.

Јуунда Алтай Республиканыҥ тергеезиниҥ тӱӱкилик ле культуралык аҥылузы калыктар ортодогы јаан кемдӱ билим-шиҥжӱ ӱлекерлерге јол ачар аргалузы айдылган. Республиканыҥ эмдиги ле келер ӧзӱмине керектӱ ӱредӱлӱ ле билгир специалисттер белетеер, билим шиҥжӱлер ӧткӱрер сурактар кӧдӱрилген.

Горно-Алтайсктагы университет республиканы иштеер кадрларла јеткилдеер, ӧзӱминиҥ јолдорын ла аргаларын шиҥжӱлеер тӧс јер болор аргалузын федерал министр темдектеген. «Бӱгӱн университеттер јаҥыс та «Билим» эмес, је анайда ок кандый ла эл ӱлекерде туружар аргалу. Анайда ок бастыра билим организацияларга ӧмӧ-јӧмӧ, кожо иштеер керек. ГАГУ дезе, тергееде бийик ӱредӱниҥ сок јаҥыс ӱредӱлӱ заведениези болуп, республикада бастыра билим учреждениелердиҥ арга-кӱчин бириктирип, јаҥы билгирлерге, јаҥы аргаларга јол ачар учурлу» – деп, Михаил Котюков айткан.

Министр анайда ок АР-дыҥ башчызында республиканыҥ ӧзӱминиҥ курч турган сурактарын шӱӱжип, эдилген шӱӱлтелер јӱрӱмде бӱдерине јӧмӧӧр билим-технический совет тӧзӧӧр шӱӱлте эткен. Олег Хорохордин бу шӱӱлтени јӧмӧгӧн.

Билимниҥ ле бийик ӱредӱниҥ федерал министриниҥ республикага ишмекчи јол-јорыгыныҥ турулталары керегинде айдып, Алтайда ченелте ӧткӱрер ээлемниҥ тузаланбай турган федерал јерлерин ээленерге тергееге берер сурактыҥ аайы-бажына кыска ӧйгӧ чыгар текши јӧпкӧ келгенин Олег Хорохордин угускан. Горно-Алтайсктагы университет бойыныҥ ӧзӱминиҥ программазын Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ программазына келиштирер учурлузын айдып, тӧс ајару јурт ээлемниҥ, агаш ээлемниҥ ле туризмниҥ ӧзӱмине, бийик технологияларды ӧскӱрерине керектӱ болгонын темдектеген.

Светлана КЫДЫЕВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина