Алтайдын Чолмоны

Алтай кино болор!

27.08.2019

Калганчы јылдарда мен Тывада, Бурятияда ла Саха-Якутияда болуп, Сибирьдиҥ бу республикаларындагы культура ишчилерге ичимде кӱйӱнип туратам. Бистиҥ Алтай Республикада кеендиктиҥ ле санаттыҥ улузына, олордо чылап, јарамыкту айалга база да узак ӧйгӧ болбос деп кородоп сананатам. Кӧзисче ле театрыс саду-кӧрӱ ӧткӱретен тӧс јер болуп баратканы, театрыс керек дезе секонд-хендтиҥ тондорын ла кийимин садар јери боло бергени керегинде сӱреен ачурканып бичиген эдим.

Нениҥ учун Кызылга, Улан-Удэге, Якутскка командировкага барып турганымды мени билер ле тооп турган јуук улузым, байла, чын оҥдоп турган болор, бодозоор до, бистиҥ алтай артисттерис туку Таймырга, Юграга, Сахалинге барып, иш бедирегени неге јараар керек? Бис мындагы «јакшы» јӱрӱмнеҥ качып барганыс па, эмезе онызы бистиҥ мындагы айалганы јаратпай турганыстыҥ темдеги бе ол? Јаҥдар бу керекти ајаруга албаган, олор культурада бистиҥ керек сӱреен јакшы деп токыналу отургандар.

Бурят најыларым мени балдарга учурлалган «Байкалдагы каникулдар» деп фильмди согорында турушсын деп кычыргандар.  Анда киношкол иштеп јат, балдар бу керекле щколдоҥ ло ала таныжадылар. Онызы мениҥ балдардыҥ кинозында иштеер баштапкы ченемелим болды. Озо баштап, мен сценарийди ле белетееринде болужарым деп санангам,  је мени бу керек сӱреен тыҥ јилбиркеткен, керек дезе бу картинада  бойым ойноп баштагам. Тургуза ӧйдӧ бис бу фильмниҥ ӱчинчи бӧлӱгин белетейдис.

Бойыгар да бодозоор,  јайгы  каникулдардыҥ ӧйинде балдардыҥ лагеринде 150-200 бала јаҥы фильм согорында туружат! Бастыразына сӱреен јилбилӱ! Балдар бойлоры камерала иштеерине ӱренет, кандый отло јарыдарын талдагылайт, кинолентаныҥ кадрларын келиштиргилейт, актердыҥ ойыныныҥ баштапкы алтамдарын эткилейт. Бу чып ла чын киношкол эмей, андый школды јаан калаларда јаҥы баштап турган режиссерлор, операторлор, актерлор ӧдӧдилер.

Мен Якутскта бир канча јыл кайра јиит режиссерлорло таныжып алгам. Олор фильмдер согорын ойын кире бодогондор, онызы да јарт: бастыра республикада фильмдерди профессионал эмес камераларла бастыра деремнелерде согуп туратандар…

Бу Саха-Якутияныҥ культура јӱрӱминде чын ла јаан керек болгон эмей. Тоомјызы бийиктеп калган режиссерлор комыдап та туратандар: Москва олорды нениҥ учун баалаар кӱӱни јок деп…  Мен олорго эмди ӧскӧ ӧй келген, YouTube бар, јаҥыс ла Москвала иштеер эмес, эмди бойыныҥ фильмиле  Сеул, Пекин, Рим, Токио јаар чыгарга кем де токтотпой јат деп јартаарга ченешкем. Оҥдогондор!

Бисте этнический тема там ла элбеп туру. Бис ол керегинде  якут режиссер Сергей Потаповло кӧп куучындашканыс. Мен оныла кожо ГИТИС-те ӱренгем. Ол «Якут кино» деп эмди јарлу феноменди баштаган улустыҥ бирӱзи. Мындый айалга бӱгӱн телекей де ичинде јок. Бастыра керек 2002-2004 јылдарда, качан Сергей театрды таштап, киного барар деп шӱӱген кийнинде башталган.

Якут кино, озо баштап, јербойындагы јилбӱлерге тайанган. Улуска бой-бойлорын кинодоҥ, јаан экраннаҥ кӧрӧргӧ тыҥ јараган. Италияныҥ неореализми бир-кандый да ӧйдӧ Лена, Вилюя, Индигирка суулардыҥ јараттарына кӧчӱп келген. Качан мениҥ нӧкӧрим Михаил Кулунаков 2015 јылдыҥ кӱзинде Горно-Алтайскка якут режиссер Степан Бурнашевтиҥ ӱч  фильмин экелерде, бистиҥ кӧрӧӧчилер бисте андый фильмдерди не сокпос деп, кайкап туратандар.  Јарт, Андрей Борисов Саха-Якутияныҥ текши кинозын «Тайна Чингисхана» (2009 ј.) деп лентаныҥ шылтузында государстволык кемине јетирип койгон, је якут кино бойыныҥ тӧзӧлгӧзинде авторский болуп јат, мен бӱдедим, ол андый ла болуп артып калар деп.

«Саха-Фильм» киностудияда иштеп турган профессионалдарды былтыр кайкаткан керек: кайда да јарлу эмес јурт режиссер Эдуард Новиков «Тойон кыыл» («Царь-птица») (2018 ј.) деп фильмиле Москвада албатылар ортодогы 40-чи кинофестивальда јеҥген, анайда ок гран ары јанында кӧп тоолу кинофестивальдардыҥ лауреады болгон. Бу канайда болгон, нениҥ учун? Мында каруу јарт: киноныҥ элбек ӧзӱми бир ле јакшы кӱнде «адып» ийген. Ол ло!

Улан-Удэде  Солбон Лыгденов тыҥ иштенет, бис оныҥ удабас экранга чыгар «321-я Сибирская» деп кинолентазын энчикпей сакыйдыс. Ол атту-чуулу дивизия керегинде лентада Сибирьдиҥ башка-башка албатыларыныҥ, ол тоодо алтайлардыҥ, кожо јуулашкандары керегинде. Алтай кино мынаҥ ары кандый ууламјыла барарын јакшы оҥдоорго, мен Солбонныҥ «Булаг – святой источник» (2013) деп баштапкы фильмин база кӧрӱгер деп кычырадым.

Алтай киноныҥ келер ӧйи бар деп, мен эмди бир де алаҥзыбайдым. Мен ол керегинде бу јуукта Олег Хорохординле туштажып куучындашкам. Мен билерим, 2006-2011 јылдарда Олег Леонидович РФ-тыҥ Президентиниҥ баш советниги, Департаменттиҥ јааныныҥ ордынчызы, ичбойындагы политика аайынча башкартузыныҥ референти болгон. Бу ӧйдӧ «Главкино» деп кинотелевизионный компания тӧзӧлгӧн, ондо президенттиҥ администрациязынаҥ каруулу кижи Хорохордин болгон. Ол тушта «Главкино» ажыра чыккан ӱлекерлердиҥ тоозында мындый фильмдерди адаарга јараар: «Август. Восьмого», «Викинг», «Экипаж», «Черновик», «Движение вверх», «Защитники», «Выжить после» ле оноҥ до ӧскӧлӧрин.

Компаниени тӧзӧгӧндӧрдиҥ тоозында мен ойногон «9 рота» фильмди соккон Федор Бондарчук ла Илья Бачурин. Олег Леонидовичтиҥ  кинофильмдерди чыгарарында турушканы куучындажып отурарыста, билдирип турды. Ол тушта мениҥ оҥдогоным: бистиҥ Горно-Алтайскта эмдиги ӧйдиҥ, технический јанынаҥ јепселген киностудиязын ачары керегинде  Михаил Кулунаковтыҥ амадулары јаҥга  Олег Хорохординниҥ келгенинеҥ ала јӱрӱмде бӱдӱп баштаар деп.

Бис оны киношкол ачарынаҥ баштаарыс, ол керегинде Инстаграмдагы роликте мен айткам. Ол туштажуны нӧкӧрлӧримниҥ бирӱзи телефонына согуп алган, качан мен республиканыҥ удурумга јааныныҥ кабинединеҥ чыгып келеримде, ол ло кӱн бу ролик интернет кӱрмеде текши јарлала берген.  Бисте, Бурятияда ла ошкош, киношкол болорына бӱдӱп јадым. Балдар тӧлӧп ӱренер, ол ло акча-манат келер фильмдерди согорына чыгымдалар. Мындый кинобазаны быјылгы ла јылдаҥ ала тӧзӧп баштаарыс деп, Олег Леонидовичле јӧптӧшкӧнис.

Биске кӧп кинорежиссерлор келип, кино согорго республикан јаҥдардаҥ јӧмӧлтӧ сакыйдылар, шак ла бу тушта бойыстыҥ кинобаза сӱреен керектӱ болор эди. Бис бюджеттиҥ болужыла, эмдиги ӧйдиҥ кинојепселдерин алар деп темдектейдис, олорды бис бу эмезе ол киногруппага арендага берер аргалу боло берерис.

Якутскта «Саха-Фильм» киностудия мениҥ нӧкӧрим Дмитрий Шадринниҥ («Щепканы» божоткон) башкарганыла, шак онойдо ло иштейт. Эмдиги ӧйдиҥ кинобазазы иштеп баштаган кийнинде бис ижистиҥ јаҥы кемине чыгып,  Улан-Удэдеги ле Якутсктагы коллегаларла теҥ-тай иштеер аргалу боло берерис.

Олег Леонидович меге чокым сурак берген: кажы ла јыл канча фильмнеҥ согорго тураар? Эм тура чокым јартаар арга јок, ончозы сурак-заказтардыҥ тоозынаҥ камаанду болор. Ол оноҥ ары чокымдаган: туризмниҥ, јурт ээлемдиктиҥ ӧзӱми керегинде документ кептӱ кино согорго јараар ба? Мен сананбай да, јараар деп айткам.

Ойноор дейтен киноны алар болзо, Бурятияда андый ченемел бар, ол бистиҥ де республикага јараар. Актерлорды бедиреп, фильмдердиҥ продюсерлери актерлорло таныжар тушта, олорго тегин ле сурак бередилер: «Слердиҥ  Байкалда амыраар кӱӱнигер бар ба?». Мында каруу јарт эмей. Оныҥ кийнинеҥ турбазалардыҥ, конор туралардыҥ ээлерине баштанып сурагылайт: «Јакшы реклама керексип тураар ба?». Каруу база јарт, кем керек јок деп айдатан. Анайып, текши јарлу актер тӧлӧбӧзинеҥ јадар јерле јеткилделет. Киного согор ӧй, темдектезе, јети кӱннеҥ эки ле кӱнге ӧдӧт, арткан ӧйдӧ амыра… Бастыразына ла јарамыкту! Кино до согулган!

Байкал ла Алтай – эки бренд, олор ончо улуска качан да болзо, јилбилӱ. Биске келер ӧйдӧ мында кинофестивальдар ӧткӱрери керегинде эмди ле сананып баштаар керек. Биске амыраарга келип турган ады јарлу актерлор, режиссерлор ас эмес. Эмди јаҥы амаду туруп јат — олорды јаҥы киностудияныҥ ижине тартып алары. Ол ок ӧйдӧ, Саха-Якутияда чылап, бойыныҥ кинозын ӧскӱрер керек.

Ол биске керектӱ бе? Шак бу суракты бастыра ӱнбереечилер сыгын айдыҥ 8-чи кӱнинде бойына берер учурлу. Бу мениҥ ӧрӧ айткан сӧзим республиканыҥ кажы ла кижизиниҥ санаа-укаазына јеткен болзо, мен бастырагарды талдаштарда Олег Хорохординди јӧмӧзин деп шӱӱлтемди айдадым. Шак ол ло кижи алтай киноны јаҥы кемине чыгарып келер аргалу.

Амаду МАМАДАКОВ,

театрдыҥ ла киноныҥ актеры, Алтай Республиканыҥ ла Тыва Республиканыҥ нерелӱ артизи