Алтайдын Чолмоны

«…Тӱдӱскектӱ Алтайдыҥ тӱлкӱзинеҥ кэп эткиҥ…»

27.08.2019

Туулу Алтайдыҥ кӧгӱс байлыгыныҥ ичкери ӧзӱминде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ учуры јаҥыс та јураар санатла колбулу эмес болгонын тӱӱки де, ӧй дӧ лапту кӧргӱзет.

Ол ыраада, тереҥжиде кӧрӱп, эртенги кӱнди, келер ӧйди сананып, башка-башка ууламјыларла тыҥытту иштеген. Бу јурукчы калыктыҥ тӱӱкилик јолында баштапкы шиҥжӱ-этнограф болгон. Ол бастыра јӱрӱминде ӧткӧн ӧйдиҥ кереес энчи-байлыгын: кайа-таштардагы јуруктарды, кезер таштарды, кееркедер-узанар санатты, калыктыҥ оос чӱмделгезин, јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥын чебер јууган, кыракы бичиген, ајарулу јураган. Баштапкы этнограф, фольклорчы Гуркинниҥ калыгына энчи эдип артыргызып салганы келер ӱйелердиҥ ырыс-кежиги деп айдарга јараар.

Ол бойыныҥ албатызыныҥ баштапкы озочыл шӱӱлтени, ӱредӱни таркадаачы просветитель-ӱредӱчизи, бичиичизи, культураныҥ, јондыктыҥ, политиканыҥ озочыл кӧрӱмдӱ чындык ишчизи болгон. Г. Чорос-Гуркин эл јурукчыларды таскадып, ӱредип, јолына чыгарган. Јурукчылар кандый да ӧйдӧ оныҥ ајарузында болгон.

Јурукчы Онос јуртында 1917 јылда бойыныҥ Алтайы, оныҥ албатызы амыр-энчӱ, бек экономикалу, туризмди ӧскӱрери, ар-бӱткенди корыыры, онойдо ок государственный кӧгӱс-кӧрӱмдӱ, бичикчи-биликчи, укту-тӧстӱ јон болзын деген амадула бойыныҥ программазын тургускан. Ол башка-башка ууламјылар аайынча кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱретен јайаан иштиҥ бӱдӱмдерин чокымдап бичиген. Шак ол јайаан ижинде јурукчы албатыныҥ чӱмделгезин (кожоҥ-јаҥарын, чӧрчӧктӧрин, кеп сӧстӧрин, кай чӧрчӧктӧрин ле о. ӧ.) јураар санатты (кайа-таштардагы, тӱҥӱрдеги, мылтык-јепселдеги, эдинер-тудунар эдимдерде, кеп-кийимде ле о. ӧ.) кулјаларды, ӧҥдӧрди де оноҥ до ӧскӧзин арга-чак јеткенче элбеде, толо, арбынду јууры јанынаҥ 1927 јылда база бичиген.

«1930 јылда «Сибирьде ле оныҥ ар-бӱткендик байлыгын шиҥдеер биригӱ» Ойрот музейдиҥ (Эл музей – Р. Е.) ишчилеринеҥ, Санкт-Петербургтыҥ этнографтарынаҥ турган ла А. В. Анохин ле Г. И. Чорос-Гуркин кирген Алтай этнографиялык экспедицияны тӧзӧгӧн.

1930 јылдыҥ јаан изӱ айынаҥ ала кӱчӱрген айына јетире эмдиги Чамал, Оҥдой, Кош-Агаш, Улаган, Турачак аймактардыҥ јерлериле ӧткӧн этнографиялык экспедициядаҥ Г. Чорос-Гуркин алтай улустыҥ јаткан агаш айылдарыныҥ башка-башка бӱдӱмдерин экелген» — деп, Р. Еркинова «Этнографические рисунки Г. И. Чорос-Гуркина» деген альбомыныҥ кире сӧзинде бичиди.

Јурукчыныҥ бу ла экспедиция ӧйиндеги альбомында Куйумда алтай улустыҥ той-јыргалыныҥ (курумыныҥ) чӱм-јаҥы јуралган: «Уткуул», «Суурум – эт кайнаткан јери», «Баш тараган кийнинде» деген јуруктары бар деп, Р. Еркинова темдектеген.

Той-јыргалдыҥ база бир ады-јолы курум болуптыр. Алтай Республиканыҥ кеендигин ӧскӱрерине, чеберлеерине болушту Б. У. Укачинниҥ адыла адалган автоном коммерициялык эмес тӧс јер «Алтай тойдыҥ – билениҥ ырызыныҥ ла једиминиҥ чӱм-јаҥын шиҥдеери ле чеберлеери» деген ӱлекери аайынча аймактарла јорыктап, той-јыргалдарды кӧрӱп, керектӱ материалдар јууп иштеп јат. Шак бу тӧс јердиҥ јааны, экспедицияныҥ башкараачызы Амыр Укачин тойдыҥ бир ады-јолы курум деген солун сӧсти угуп, кычыраачыларды таныштырат.

Алтай тилистиҥ байлыгы бу сӧстӧҥ кӧрӱнет. Алтай јеристе јажыл јайдыҥ ичинде, кӱреҥ кӱстиҥ тапту јараш ӧйинде, мал-аш тойынган тушта јииттердиҥ той-јыргалы кидим ӧдӱп турган тужында кычыраачыларды Г. Чорос-Гуркинниҥ экспедиция ӧйинде бичип алган солун, учурлу алкыжыла таныштырадыс. Алкыш-јаҥарды јурукчы канайда бичип алган, онойдо ло јарлалат. Онойдо ок орус тилге кӧчӱргениле кожо. Куучын алтай той керегинде болордо, јурукчыныҥ јураган јуруктары база јарлалат. Бу јуруктар Эл музейде ле Алтайский краевой государственный художественный музейлердиҥ фондторыныҥ кӧмзӧлӧринеҥ. Р. Еркинова Г. Чорос-Гуркин керегинде сӱреен байлык кӧмзӧдӧҥ тизӱ бичимелдер газетте јарлалары јанынаҥ једимдӱ иштеп јат. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ калык бийик ӧзӱмдӱ, укаа-санаалу, ӱредӱлӱ, бойындыйын баалап, тооп, оморкоп јӱрзин деген амадузын јӱрӱмде бӱдӱрери кажы ла алтай кижиниҥ агару кереги деп айдар керек. Ӧткӧн тӱӱкилик јолы, тили, калык чӱмделгези, чӱм-јаҥы ла оноҥ до ӧскӧзи бир тизӱде болгонын бис бу јурукчыныҥ айткан, бичиген сӧзинеҥ, јураган јуруктарынаҥ кӧрӧдис.

К. ПИЯНТИНОВА

Алтай той-јыргалдыҥ алкыштары

Ай эжиктӱ айлыгарга

Алтын-торко јайылгай,

Аптап (желанный) алган балагарга

Артык санаа јемилгей (прибавится).

 

Кӱн эжиктӱ айлыгарга

Кӱреҥ торко јайылгай,

Кӱӱнӱҥ јеткен балагарга

Кӱштӱ санаа јемилгей.

 

Тӱдӱскектӱ (с дымкой) Алтайдыҥ

Тӱлкӱзинеҥ кэп эткиҥ.

Тӱӱнӱктӱ айлыгарга

Тӱдӱн чыгарып аш эткиҥ.

 

Карар суулу Алтайдыҥ

Камдузынаҥ кэп эткиҥ,

Карачылу (круг юрты) айлыҥа

Казан азып аш эткиҥ.

***

Пусть стелется золотое материе из шелка

У дверей твоих освещенных луной.

Пусть (да) прибавится разум уму

Молодице избранной вами.

 

Пусть стелется пурпуровый шелк

У ваших дверей освещенных солнцем.

У желанной вашей молодице

Разум сильный прибудет.

 

Носи одежду из лисьих мехов

Дар дымчатого Алтая.

И готовится вкусная пища на очаге твоем

Из просвета жилища клубился бы дым.

 

Украшением одежды твоей будет выдра

Из светлых рек богатого Алтая.

В кошомной кибитке (юрте)

Полный котел с обильней пищей.

С обильной пищей

Чугунный котел с огня не сходит всегда.

***

Емиль агаш бажына

Эдиль кӱӱгӱм еткендӱ.

 

Ел тӧрӧӧн бирикти

Еки баланыҥ диргалына.

***

Если бы не было высокой стройной верхушки кедра

То где бы могла петь кукушка?

Если бы не было брачных детей –

То не было шумного веселого пира!

 

Так той-свадьба объединяет всю дальную и близкую родню в одно общество, ель тӧрӧгӧнь.