Тӱрктер телекейинде баштапкы библиотека

27.08.2019

Туулу Алтайга Казахстаннаҥ ады јарлу литературовед ле критик, филологияныҥ докторы, профессор Кулбек Ергобек келип јӱрген.

Солун айылчы билим ижи аайынча Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдына келген болуптыр. Ол бойыныҥ канчын јиит ӧйлӧринде президенттиҥ республикан газединде иштеген. Оныҥ учун журналист болгон адында «Алтайдыҥ Чолмонын» туура ӧйтпӧй, биске кирип, мынайда куучындады:

—Мен бойымныҥ ижим аайынча билим-шиҥжӱлик институтта болдым, оныҥ јааны Николай Екеевле куучындаштым. Ол меге институттыҥ белетеп чыгарган бичиктерин сыйлаарда, мен база бойымныҥ бичиктеримди сыйладым: тюркологияга учурлалган орус ла казах тилдерле чыккан бичиктер.

Мен туку 1975 јылда Алма-Атада ӱренип турарымда, Тамара ла Флобер Мукановтордыҥ билезинде јаткам. Тамара Николаевнаны алтай укту-тӧстӱ, Туулу Алтайдаҥ деп билер болгом. Бу нак ла јалакай, кӱндӱзек биле ӱредӱзин тӱгезип јаткан болор керек. Шак ла бу јылда Алма-Атада профессор Сергей Каташ диссертациязын корыган. Мукановтордыҥ айылында бу јакшынак керекти темдектегенис. Ол тушта С. С. Каташла таныжып куучындашкам. Талдама, тыҥытту фольклорист, алкы бойы ачык-јарык, јалакай, куучынчы кижи. Бу билимчиниҥ ады-јолы јаҥыс та Алтайда эмес, је текши тюркология телекейинде элбеде јарлу.

Јӱрӱмимде болгон мындый улустыҥ, олорло болгон туштажуларымныҥ шылтузында мен «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти бичидип кычыргам. Алтай тилди эмеш-умаш оҥдоп јадым. Бичиичи Лазарь Кокышевтиҥ «Арина», Сазон Суразаковтыҥ «Алтай фольклор» деп бичигин кычыргам.

Мен бойым Туркестан калада калыктар ортодогы Ахмет Ясавиниҥ адыла адалган казах-тӱрк универститетте тӱрк калыктардыҥ тӱӱкиде баштапкы библиотеказын тӧзӧгӧм. Бойым филология билимдердиҥ кандидады, доктор, профессор болорым. Бу университетте доцент те, профессор до болуп, кафедраныҥ јааны, кийнинде декан, ректор болуп иштегем.

Туркестан эҥ ле јебрен ле байлык тӱӱкилӱ кала. Адын да уксар, ол јаҥыс ла казахтардыҥ эмес, бастыра тӱрк элдердиҥ калазы болуп јат. Мынаҥ озо мен мында тюркологияныҥ Бейсембай Кенжебаевтиҥ адыла адалган музейин тӧзӧп ачкам. Эфенди Кенжебаев мениҥ ӱредӱчим. Телекей кеминде алар болзо, мындый библиотека да, музей де баштапкы деп айдар керек. Слерде С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган музей ачылгалак эмтир.

Мениҥ библиотекамда тӱрк калыктардыҥ 24 тилиле 41 муҥнаҥ ажыра бичиктер бар. Тоозын алтай бичиктердеҥ баштайла (олордыҥ тоозы 100), оноҥ ары улалтарга јараар. Темдектезе, азербайджан тилле — 2 муҥ, башкир — 3 муҥ, кыргыз — 4 муҥ, кумык — 100 бичик, узбек —6 муҥ, турк тилле 5 муҥ бичик бар. Шор тилле Людмила Барбачакованыҥ «Ширим меенин» деп адалган ӱлгерлик јуунтызы бар. Ол азыйда чыккан бичик. Людмила бойы та эзен, та јок. Шор тилле бичиктер чыгып турган ба, јок по — билбей турум.

Бу библиотека керегинде кӧп бичилген ле бичилет. Керек дезе телеочерк те соккон. Кӧп лӧ јаны туроктор бичийт ле телекӧрӱлтеге согот. Олор байлык ченемелле јууктада таныжып, бойлорында мындый ок библиотека ачкан.

Туулу Алтайга келген јол-јорыгыстыҥ база бир амадузы — библиотеканыҥ фондторын алтай литературала толтырары, байгызары. «Алтайдыҥ Чолмоны» газет ажыра Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ јааны Н. В. Екеевке, чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» деп республикан байзыҥ-јурттыҥ директоры Т. Н. Туденевага акту кӱӱндеринеҥ сыйлаган баалу бичиктери учун јаан алкыш-быйанымды айдадым.

***

Ады-јолы јарлу профессор, калыктар ортодогы Ахмет Ясавиниҥ адыла адалган казах-тӱрк университеттиҥ вице-президенти Кулбек Ергобек јирмедеҥ ажыра документ-чӱмдемел бичимелдер-статьялар бичиген. Кулбек Ергобек бу ӧрӧги адалган университеттиҥ «Туркестан. Тюркский мир» деп адалган тизӱ јуунтыларыныҥ авторы. Ол бӱткӱл тӱрк культураныҥ ла тӱӱкиниҥ ичкери ӧзӱминде јаан ла каруулу ишти бӱдӱрет. Оныҥ јайаан иштери кӧп тоолу тилдерге кӧчӱрилген.

К. ТӦЛӦСОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина