Алтайдын Чолмоны

Ада

10.09.2019

Алтайдыҥ кара маймандары Солтонноҥ таркаган. Бу кижиде беш уул болгон: Боор, Апчы, Бултаачы, Ак Билек, Урат. Боордыҥ уулдары Коҥко ло Чокон. Коҥконыҥ уулы Бобок, Бобоктыҥ — Кулја, Кулјаныҥ — Айдаҥ, Айдаҥныҥ уулы Маҥдай, Маҥдайдыҥ балдары — Барнул, Укаа, Суркура, Эдек, Чалкан.

Мандаева Укаа тӧӧлӧс сӧӧктӱ Кокулеков Јаҥыла јуртаган, олордыҥ балдары Ойынчы, Оокчы, Арајанчы. Ойынчыныҥ уулы Берден, Берденниҥ балдары Олег, Ольга, Виктор, Марина, Аркадий, Айдар. Оокчы кара майман сӧӧктӱ Пепиш Шатиновло јуртаган, балдары Роза ла Шатра — алтай албатыныҥ ады јарлу ӱлгерчизи. Арајанчы кара тодош сӧӧктӱ Эштеҥ Чекурашевле јуртаган, балдары Жора, Людмила ла Римма.

Укаа божоп каларда, Јаҥы кара майман сӧӧктӱ Кайбаштыҥ балазы Керексибесле, бай ады Таайыҥ, јуртаган. Олордыҥ балдары Эрте ле Ойноткы. Эртениҥ балдары Виктор, Катя, Байрым Абышевтер, сӧӧктӧри сойоҥ. Ойноткы кара майман сӧӧктӱ Јӱстӱк Керекјоковала јуртаган, олордыҥ балдары: Борис, Гена, Сима, Обон, Сара, Катя, Алтынай Кокулековтор.

Мандаева Суркура кыдат тодош сӧӧктӱ Туткуштыҥ уулы Јапрала јуртаган, уулдары Јаҥарчы ла Тайдаш. Тайдашта балдар јок, Јаҥарчыныҥ кыстары Шура ла Роза. Шура кыпчак сӧӧктӱ Яков Яйтаковло јуртап, азыраган балдары Алтынчы, Олег, Мӧҥӱне, Торкош.

Мандаев Эдек, бай ады Абай, јӱс јашты ажыра јӱрӱп божогон. Абай Кайырлыктаҥ Сӱрӱл уйазынаҥ тӧӧлӧс сӧӧктӱ Эш деп кижиле јуртаган, балдары:  Учур, Ток, Јелечи. Учурдыҥ јаҥыс уулы — Александр (Шуркаш), оныҥ балдары Алексей ле Гуля. Ток кижиге барбаган, балдар јок. Јелечиниҥ уулы тодош сӧӧктӱ Павел, оныҥ уулдары: Шуну, Момый ла Эргиш.

Мандаева Чалкан, бай ады Эјий, тӧӧлӧс сӧӧктӱ Пупыйланов Кӧкӧлӧ јуртаган, балдары: Јала, Нӧкӧр, Эмил, Эртечи. Јала кара майман сӧӧктӱ Мешкинов Кукушла, оноҥ ол јууга барала, божоп каларда, база ла кара майман сӧӧктӱ Майчиков Кӧйликле јуртаган. Эки аданыҥ балдары Клара, Альберт, Сергей Мешкиновтор ло Казак, Евгений (Геннадий), Тамара Майчиковтор.

Мандаев Барнул 1869 јылда чыккан. Быјыл оныҥ чыкканынаҥ ала 150 јыл толуп јат. Оныҥ бай ады Ада болгон. Је кезик улус оны Таҥго дежетен. Аданыҥ эш-нӧкӧри – кара тодош сӧӧктӱ Трийпанныҥ балазы Пашпырт, бай ады Кӱјей. Олордыҥ балдары: Урчымай, Јимекчи, Шӱӱлеҥ,  Ајыс, Токна,  Арчын, Танаш, Таныҥ.

Барнулов Урчымай, бай ады Акайыҥ, 1904 јылда чыккан, эш-нӧкӧри Корумду јурттыҥ кыдат тодош сӧӧктӱ Токпокова Бачым, бай ады Таайыҥ. Олордыҥ балдары: Чыҥдый, Эмилчи, Тана, Эмил, Чынар, Јелечи, Чырбык, Александр Урчимаевтер.

Акайыҥ колхозтыҥ јылкызын кабырган, эмдикчи, јакшы омок аттар минер кижи болгон. Јууга 1941 јылда атанала, 1943 јылда јеҥ јастанып јыгылган. Оныҥ мӧҥкӱзи эмдиги Украинада Луганский областьта Хутор Желтый деп јерде јуулган.

Урчымайдыҥ балдарыныҥ балдары Калбаев, Чекурашев, Амургушев, Чапыев, Еликов, Глебов, Урчимаев деген ӧбӧкӧлӧрлӱ улус.

Барнулова Јимекчи Јоло јурттыҥ тӧӧлӧс сӧӧктӱ Течинов Акчајла јуртаган, уулы Течинов Метрей Акчанович.

Барнулов Шӱӱлеҥ, бай ады Абайым, тӧӧлӧс сӧӧктӱ Кемјиктиҥ балазы Эртечиле, бай ады Кегем, јурт тудып, эки кыс азыраган: Кума ла Јукаҥ. Кума кергил сӧӧктӱ Бакчабаев Марксла, Јукаҥ тӧӧлӧс сӧӧктӱ Аилдашев Танышла јуртагылаган.

Барнулов Ајыс тӧӧлӧс сӧӧктӱ Бочкина Эжерле, бай ады Јојой, айылду болгон. Олор кожо узак јатпаган, балдар јок. Ајысты адазыныҥ билезиле кожо актуга каралап, айдуга апарган.

Ада — Алтай ичинде Ак јаҥды јаҥдаган ады јарлу јарлык болгон. Бу кижини ол туштагы јаҥдар иштебей, тегин јадала, улус тӧгӱндеп, мекеле азыранган деп бурулайла, айыл-јурт тудып, башка айрылбаган балдарыла кожо Казахстандӧӧн айдуга ийгилеген. Ајысты айыл-јуртту да болзо, байла, бала-барка јок дейле, эш-нӧкӧринеҥ айрып апарган ошкош. Ссылкада кату иштеҥ ле уур-кӱч јӱрӱмдик айалгалардаҥ улам Танаштаҥ ӧскӧ балдары ӱзези божогылап калган.

Бу ӧй керегинде таайыстыҥ эске алынганын 1989 јылда ады-јолы јарлу алтай бичиичи Александр Янганович Ередеев бичип алган.

«Мениҥ адам јокту кижи болгон. Ол совет ӧйи келер алдында јарлыктаган кижи болтыр. Оны 1935 јылда ссылкалаган. Билезиле јети кижи барганыс — ада-энем ле беш карындаш. Бисти 1935 јылдыҥ тулаан айында апарган. Кӱнбадыш Казахстанда Акмолинский райондо, Караганданыҥ јанында Жастанда деп станция болгон. Бисти ого јетирген. Чӧл јер. Кӧп деремнелер болгон. Номерлерлӱ. Бирдеҥ ала туку беженге јетире. Бисти 35-чи поселокко апарган. Алтайдаҥ кӧп улус барганыс. Бир эшелон.

Кар коркышту јаан, салкын-јоткон болор чӧл јер. Ол јыл јайгыда кӱйгек болгон.  Јерде чык јок. Тегин де суу јок јер, сууга да кӱч јетпейтен. Колодецтеҥ суу алар. Ого очередь сӱрекей јаан. Байа мында барган балдардыҥ кӧбизи оору-јоболго алдыртып, ӱзеери торолоп, кырылган. Мениҥ тӧрт карындажымныҥ ӱчӱзи божогон. Бирӱзи ондо иштеп арткан.

Энем-адам ла мен — ӱчӱ, 1936 јылда оноҥ качала, јойу јанганыс. Ӧлӧҥ чабында базала,  јети ай болуп, кочкор айда бого једип келгенис. Меге ол тушта 9 јаш болгон.

Баштап ла Эртишке келеле, казах кижиге јолукканыс. Ол алдында Бийскке јетире јорыктап јӱрген болтыр. Оноҥ јолды лаптап уккан. Јайлайын Казахстанныҥ чӧлдӧриле келгенис, јылан-баканы јип, тӱӱлмектеги суудаҥ ичип… Базытка бутта тере де јок. Кезип салгандый, каны тӧгӱлип јадар. Бӧстиҥ ӧӧниле таҥып алып, јӱк арайдаҥ ла басканыс. Кышкыда јерде де коныш болуп турган. Бери, Алтай јаар келеристе, карагай агашту јерлерге кӧп конорго келишкен.

Кӧнӧккӧ толгон кӧк ӱрӱс

Кӧк ӧлӧҥгӧ јайылзын,

Айакка толгон ак ӱрӱс

Ак чечекке јайылзын.

Кӱрӱм јаман бар болзо,

Кӱнбадышка сойозын,

Аза јеткер бар болзо,

Ай бадышка ырбазын.

Адам шак мындый алкышты улайын айдып туратан.

…Деремнелер ортозы ыраак. Улустаҥ сурап, базып ла јадыс. Милиция тудып апарала, кондырала, ойто чыгарып та турар. Је, байла, карган улус кайда баратан бу дежетен ошкош. Анайып, јойу кӧп јаан калалар ӧткӧнис: Иртыш, Павлодар, Бештыбы, Семипалатинск, Змеиногорск. Оноҥ бери Алтайга келгенис. Каа-јаа база орус, казах, алтай улус туштап баштаган. Бис Чарасты ӧрӧ чыгала, Јабаган Бажыла барып, Кайырлыкка тӱжӱп келгенис.

Јанып келеле, 1937 јылдыҥ кыжын кыштаганыс, 1938 јылда адамды ла энемди качып келген дейле, јаргылайла, Барнаулга апарып, ӱч јылга отургускан. Мен Урчумай акамныҥ айылында арткам. Ол айыл-јуртту, бала-баркалу јаткан. Ада-энем 1941 јылда јанып келген. Оноҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Мен 1944 јылда 17 јаштуда јууга баргам».

Барнулов Танаш 1927 јылда чыккан. Јаш бойы айдуныҥ кыйын-шыразын кӧрӱп, оны ӧдӱп, таайыс эр кемине једип,  Ленинјол јурттыҥ тодош сӧӧктӱ Бокчиева Тоојыла айылду болгон. Балдары: Эркелей, Александр (Самтак), Олег, Тамара, Таначы, Суркура, Лазарь. Олег ле Суркура Оҥдойдо, арткандары Ленинјолдо јаткылайт. Самтак оорунаҥ улам, Лазарь јеткердеҥ улам божогондор. Ончозы балдарлу, баркаларлу.

Ада ла Кӱјей ссылкадаҥ јанып келеле, Текпенек јуртта јаткан. Кулады ла Боочы јурттардыҥ ортозында Текпенек деп кырдыҥ алдында атташ атту јурт болгон. Ондо XX чактыҥ 30-чы јылдарында сарју ла сыр эдер завод тӧзӧлгӧн, је ороонныҥ кичинек јурттарды бириктирип, јаанадар деген политиказынаҥ улам бу јурт 1950-чи јылдардыҥ учында јоголып калган. Завод Каракол јуртка кӧчӱрилген. Улус Кулады, Боочы ла ӧскӧ дӧ јурттарга кӧчӧ берген.

Ол ӧйлӧр керегинде бӱгӱн 89 јашту ӧрӧкӧн, Аданыҥ барказы Бакчабаева Кума эјебистеҥ Торбокова Зинаида Маймановна 2016 јылда бичип алган.

«Ада каткак бӱдӱмдӱ, карган энебис дезе, јаан эттӱ-канду, «тыч» эдип калган кижи болгон. Текпенек алдында кожо ло јатканыс. Јер тура, пол до, јабынты да јок. Аданыҥ јеҥили де сӱрекей! Тура ла јӱгӱрзе, «сурт» эдип калар. Экӱ арал јаар кирзе ле будакты-немени јӱктенген келер. Кайыҥныҥ уурын чайга экелер. Бир уй туткан. Ол тужында ӱзе неме кемјилӱ де. Јаҥыс уйына туку кайдаҥ ӧлӧҥ чабар. Бугулдыҥ алды јаар агашты сугала, базырала, тартар. Чыгары болзо, ӱзӱлбес-тӱгенбес јонынып отурар, та нени де эдип ле турар. Јалбак агаш айактарды, калбактарды, сускуны ла ӧскӧзин де эдер. Канында кожо бӱдӱп калган… Экӱ узун соорылду каҥзаларлу таҥкылагылаар. Иштеп турган ижи та чын болзын, та тӧгӱн болзын — ол болуп ла туратан неме не. Улустар ого келип ле туратан. Туйказынаҥ, тӱнди кийдиреле де… Је база кандый бир кижи јоболду болордо, арчын кӧргӱзип турган не. Орус та улус келип туратан. Кажы бир кижи кышкыда чанакту атту келип, Аданы бойыла кожо апарып та турар болгон. Ойто тӱнде экелип салар.

Аданыҥ балдарыныҥ тӧртӱзи ссылкада короп калган. Ол јанынаҥ Ада ла Кӱјей ачыныжып турар. Эне кижиниҥ јӱреги тӱҥей ле чым эдип турган не. «Эх, каҥкузын, сениҥ учун Кан-Алтайды эбиргем, канча баламды јылыйткам» — деп, Кӱјей арбанып турар. Каҥкузын дегени токынал јок дегени туру. Ада бойыныҥ јаҥын баштап турарда, каҥкузындап, улус кычырза, кайда ла барып келетен. Ӧрӧкӧн нени айдатан, каруу бербес, шык ла отурар. Кӱјейим ле оной ачынып… Ачузы кӧксине батпай турган не.

Казахстанда кызы, Токна, шахтада иштеген. Орден де алган дежетен. Артып калала, казах укту кижиге барган. Ада-энезине Павлодар деп каладаҥ самара келип турар. Кижиге барып, ӧбӧкӧзин Кунанбаева, адын Сакыш деп солып койгон. Сакыш Кунанбаева деп бичип салган картышказы бар. Ол 1949 јылда келип јӱрген, оору болгон. Алтайына келерде, адазы изӱ тудып, јазып алган болгон. Артпай, кайра сала берген. Кар јаап салган, Караколго чанакту атту јетиргени санаама кирет. Оноҥ ээчиде јылда божоп калган деп телеграмма келген. Алтайында јӱрген болзо, сӧӧги мында јуулар не. Айса болзо, эзен артар эди. Алтайы качалап алар. Кайра не барган деер… Балдар эш азырап салган болзо кайдар, олорго тартылып туру деерге. Је бойыныҥ салымы туру. Кем билер оны?.. Јурты, эжи, байла, карам болгон. Токнаны божогон дейле, почтала кӱреҥ ӧҥдӱ јайгы тонын ийип ийерде, оны Метрейдиҥ энези, эм кожо чыккан эјези туру, кийди. Чололу јаан арчуулынаҥ бӧрӱктиҥ кыбын эдип кийдис. Ол тушта эмдигизиндий јеткил ӧй эмес…».

Ада кайда да 45 јашту киреде Текпенек јурттаҥ Каракол суу кечире Тышту Кат деп јерге бойыныҥ керегиле барган эмтир. Барганы удап турала, јуртка ээрлӱ ады јанып келген. Эр улус јуулып, оны бедиреп атанган. Оны таап аларда, бу кижи чек ӧскӧрип калганы билдирген — ол бу јерде јок немедий болгон. Оноҥ ло келеле, бир канча кире ӧйгӧ оорыган. Оҥдолып, јазылып келеле, улус эмдеп баштаган.

Ол арчын кӧрӱп, суу томдоп, алкап эмдейтен. Суракту-айбылу келген кижиниҥ экелген арчынын тудунала кӧрӱп, Ада оттыҥ јанында тӧжӧгине јада беретен дежер. Таҥкы тартым ӧйгӧ уйуктай берер, оноҥ ойгоноло, канайып эмденетенин, нени эдетенин, кайда баратанын ӱзе айдып ийетен. Кезикте улуска јунунып, ичетен суу томдоп беретен, аржандарга апаратан.

Болуш сурап келген улусла Ада токыналу, араай куучындажатан, кезем, кату сӧс айтпайтан. «Алдырбас, оору-јобол ыраап калар, таштап барар, мынайып эт, јакшы јӱр» — деп айдатан.

Адада баш кайырчак болгон. Мен энемнеҥ укканымла болзо, ол кайырчакта ак бӧскӧ ороп салган керекшинниҥ мӱӱзи бар болгон. Оны кем кӧргӧнин айдар арга јок. Энем оны бойыныҥ энезинеҥ уккан болгон.

Ады-јолы јарлу совет билимчи, этнограф, алтай албатыныҥ кӧгӱс-јайаан культуразын шиҥдеечи А. Г. Данилин Туулу Алтайга 1927-1929 ла 1934-1935 јылдарда беш экспедиция тӧзӧп ӧткӱрген. Оныҥ 1937 јылда чыккан ла ойто јаҥынаҥ 1993 јылда «Ак Чечек» издательство кепке баскан «Бурханизм» деп бичигинде Мандаев Барнул деген јарлыкчы керегинде база айдылган. Темдектезе, «Оҥдой аймакта Тырый ла Барнул Мандаевтиҥ эрчимдӱ ижиниҥ турултазында быркан јаҥ јуу башталардаҥ озо тыҥыган…

…Јууга улусты апарып турарда, јарлыктар Тырый, Барнул Мандаев, Адун Мандаев, Корно ло оноҥ до ӧскӧлӧри Оҥдой аймакта јаан мӱргӱӱлдер ӧткӱрген, ол тоодо Сары Кобыда, алдында јайзаҥ болгон Бабанов Мышлактыҥ айылыныҥ јанында, Бичиктӱ Боом, Тӧргӱн, Сетерлӱ, Текпенек ле оноҥ до ӧскӧ јерлерде…

…Јууга апарган Мыянов Полой божогоны керегинде табыш келерде, оныҥ ада-энези јарлык Барнул Мандаевти мӱргӱӱл этсин деп сураган. Ол кижи аҥылу мӱргӱӱл ӧткӱрген, ого кӧп алтай улус келген, анчада ла јууга атанган улустыҥ ада-энелери ле тӧрӧӧндӧри..

…Јарлыкчы Барнулдыҥ кылыжы јаан эмес: узуны 4,5 см, јалбагы 0,5 см. Кызыл јестеҥ эдилген. Оныҥ моко учында јаан эмес ӱйт бар, оны ӧткӱре јаламалар тарылат…

…Јарлыктар тудунар-кабынар немелери-ниҥ ортозында ырыстыҥ кереези — эрјине деп байлу Кан-Кереде эмезе Алтын-Тоҥус куштардыҥ канадыныҥ јуҥын анчада ла чеберлеп кичеейтен. Барнул јарлыкта бир ондый јуҥ болгон. Оны кӧрӧргӧ, бастыра Алтайдаҥ улус келип туратан…».

Сегизен јашка једе берген бир јерлеш куучындаган. Ол кичинек тужында јайгыда таайларында јӱрген болгон. Оноҥ јанып келеле, кенейте тыҥ оорый берген. Ол тушта јуртта эмчи јок, энези Адага барган. Ада келип, арчын кӧрӧлӧ, «бала корумнаҥ јаман неме алып ойногон эмтир. Сен оны апарып чачып ий» деген. Кӧрӧр болзо, уулчак Талду јурттыҥ јанында корумдардаҥ шаајыҥнаҥ, той балкаштаҥ ӧртӧп эткен айактардыҥ оодыктарын јараш кӧрӱп, јууп, айлына экелген эмтир. Энези оны табып, чачып јоголткон. Онойып уулчактыҥ оорузы јазылган.

Бир јаан јашту ӧрӧкӧн куучындаган. Ол јууныҥ кийнинде јылдарда јуунаҥ келген бир јерлежиле кожо јылкы кабырып турган болгон. Ол ӧйдӧ бӧрӱ деп немениҥ кӧптӧгӧни коркышту, тӱни-тӱжи малды ээчип, тудып турган. Бу эки јылкычы куудаҥ ӧйдӧ малды токынадып салала, кар кайылтып, чай азып ичип јатканча, мал кенейте ӱркип, ӧзӧкти ӧрӧ барган. Јаан кижи: «Мен малдыҥ бажын јандырайын, сен айак-казанды јууп, отты ӧчӱреле, кийнимнеҥ кел» — деп айдала, адына минип, чаба берген.

Кичинеги чайдаҥ арткан сууны отко урып, тепсеген, јанында ойык јерде бир эмеш карды ӱзе экелип, отко салган. Је от ӧчпӧй, ээзинге чала кӧҥжӱӱрге турган болгон. Јиит кижи чек аргазын таппай, учында отты чӱштеп ӧчӱрген.

Тоолу кӱннеҥ уулдыҥ койу чачту бажы ойык-ойык эдип тазай берген. Јанып келерде, энези уулын ээчидип, Адага апарган. Ада арчын кӧрӱп, кыска ӧйгӧ тӧжӧгине јадып ийеле: «Бу сен, учкун, отко не чӱштегеҥ? Јарабас неме эткеҥ» — деп айткан. Оноҥ ол уулды арчынла аластап, суу јазап, бажын јунуп турзын деген. «Чачымнаҥ артканы ӱзе тӱжӱп, карын да койу, быјыраш чач чыккан эди» — деп, ӧрӧкӧн эске алынган.

Кайын энем оорудаҥ чыкпай турала, Адага барып јӱргенин куучындаган. Ол арчын кӧрӱп, «сениҥ тоныҥда божоп калган кижинеҥ алдында алган сары ӧҥдӱ јамачы бар, оны јоголтсоҥ — ооруҥ јазылар» деген. Бу кижи божоп калган эјези эзен јӱрерде, оноҥ тонго јамачы эдерге, сары эчкиниҥ терезиниҥ ӧӧнин алган эмтир. Оны тонынаҥ сӧгӱп, таштаган кийнинде оорузы јазылган.

Аданыҥ карындажы Эдек, бай ады Абай, аҥчы кижи болгон. Бир катап аҥдап јӱреле, меес јердеҥ чичке адылып јаткан сууга учураган. Ого јунунып, суузаганы канганча ичип алала, таҥкы тартып амыраган. Амыраш, таҥкылаш једе берерде, база катап суунаҥ ичип аларга кӧрӱп ийзе, байагы адылып јаткан суу јок. Оныҥ чыккан јерин бедирейле, Абай таппай, кайкаган.

Бу учурал керегинде Абай Адага куучындаарда: «Сен кутук тынду сууга учурап ичкен эмтириҥ, узак јаш јажарыҥ» — деп, ол айткан. Абай чын ла 100 јаштаҥ ажыра јажап божогон.

Майман сӧӧктӱ бир уул Аданыҥ айлында бойыныҥ керегиле отурган. Керек бӱдӱп, јанарга јадарда, Ада «меге јолыгарга таҥ атту ӱч кижи келип јат, боро аттузы ӱй кижи эмтир, эр улус јеерен ле кӱреҥ атту» деген. Јиит кижи бу мыны кайдаҥ билип турган, мыны сакыйла кӧрзӧ кайдаар деп сананала, Адала ӧскӧ куучындар баштап ийген. Онойып ла отурганча, чакыга байа Аданыҥ айткан улузы келип тӱшкӱлеген. Аданыҥ айтканы ӱзе келиже берген. Јиит база катап ӧрӧкӧнниҥ ары јанынаҥ неме билерин кайкап јанган.

Бир катап јайгыда Адага Урсулдыҥ Талдузынаҥ кӧгӧл майман сӧӧктӱ эки кижи келген. Ол јыл јайдыҥ бажында јааш јаабас, тыҥ кӱйгек болгон. Ӧлӧҥ чабатан јерлер ле одорлор ӱзе кӱйӱп бараткан. Айылда чайлагылап отурала, сӧс бажында айылчылардыҥ бирӱзи Аданы аҥдып айткан эмтир:  «Айды-кӱнди, албатыны аайлап, ары-бери эдип турган кижи эмезеер бе? Ондый коркышту кижи болорордо, бу кӱйгекти канайып токтодып болбой отурганар?». Ада бойы јымжак кӱӱн-санаалу, јаан табыш чыгарбас кижи бу учуралда коркышту тыҥ ачынып, баш кайырчагынаҥ бойына керектӱ немелерин алала, айылдаҥ чыгып, «кӧргӱспести сеге кӧргӱзерим» деп айдала, арчын кӱйдӱрип, айылды айландыра айакта сӱттӱ базып, алкыштар айдып, теҥеринеҥ суранган эмтир. Кааҥ айас кӱн болгон, је удабай ла оноҥ-мынаҥ чел булуттар чыгып, кӧстиҥ кӧскӧ лӧ калыҥжып, карарып, коркышту тыҥ јааш келген. Јурттыҥ јанында меестеҥ, ойык-чийик јерлерле суу кӧндӱре ага берген. Бу тал-тӱш киреде болгон јааш эҥиргери токтоп, теҥери кезектей айаза берерде, Талдунаҥ келген айылчылар атанып јанган. Бу керегинде таай энем ле бойымныҥ энем куучындажарда уккам.

Бир јыл јайгыда Ада Каракол ӧзӧкти кара неменеҥ арутап арчыырга, сойлоду ӧткӱрген. Айылдаҥ чыгар, атка минер ончо эр улус ӧзӧктиҥ јурттарынаҥ јуулыжала, Теректӱниҥ сынында, таскылдарда, кӱреелей турып, ийттерди јединип, кӱзӱҥи-коҥколорды согып, мылтыкла аалга јерлерди, једип болбос кайа-таштарды аткылап, јаан тал-табыш чыгарып: «Бу барат! Ол барат! Сок! Ат!» деп кыйгырыжып, ӧзӧккӧ тӱжеле, аралдарды ла јалаҥдарды ойлодып, Каракол ло Урсул суулардыҥ бириккенине јетире сойлодуны апарган. Оныҥ кийнинде Ада: «Караколдыҥ оозынаҥ ӧрӧ мен барда кара неме ӧтпӧс эдип салдым. Мениҥ кийнимнеҥ не болорын билбейдим» — деп айтканын куучындажатан.

Ада божоор алдында чала оорып турган тушта сӧӧк јанынаҥ јаҥыс уйа, јууга јӱрӱп, от-калапту тартышкан, кезем кӱӱн-тапту карындаш кижи чала калаҥы келеле: «Акабыс, слер јайалтагарды ол јерге бойоорло кожо апарбай, меге берип ийзеер. Мен слер чилеп улусты эмдеп, болужып јӱрейин» — деп, кокырлап па, чын ба айткан эмтир. Ада узак каткырала: «Јок, уул, ол сеге келишпес» — деген.

База бир јерлеш кара майман сӧӧктӱ кижи јуунаҥ эки колтык тайакту јанып келген. Сыранак-белдиҥ ле јалмаштыҥ сӧӧктӧрине јаан шырка алган кижи јатса — бойы аҥданып болбос, отурза — турып болбос, айылда улустыҥ кичеежиле ле јаткан.

Бир кӱн оныҥ айылына Ада келеле, куучындажып отурала: «Бу сениҥ шыркаҥга Муны Бажыныҥ аржаны јараар, сен аржан бышса, кӱскиде ого барып кел, болуш болор» — деген эмтир. Сыгын айда ол кижини ӧӧй адазы, Алтай ичиле јаантайын јорыктап јӱретен ӧрӧкӧн, эки кӧлӧсӧлӱ абрала Чуйдыҥ јолыла эмдиги Карым јурттыҥ јанында Муны Бажыныҥ аржанына апарган. Ондо аржанга кирип, јунунып, ичип эмденип, јанып келеле бир канча ӧйдиҥ бажында оорузы оҥдолып, тайактарын чачала, атка минип, јабагалар кабырып, иштей берген.

Мениҥ карган энемниҥ (адамныҥ энези) ортон сабары кенейте ле оорып тижеле, ээлбей барган. Иш эдерге арга јок. База ла Адага барган. Ӧрӧкӧн: «Сен тырмакту немениҥ терезин уужагаҥ, оноҥ сабар оорыган» — деп айдала, оныҥ колын томдогон. Эртенгизинде кол јазылган. Кӧрӧр болзо, энебис балазыныҥ тонын јамаарга, ийттиҥ терезин уужаган болтыр.

Ада јажы јаанай берген тушта бойыныҥ јуук улузына јакыган кирелӱ: «Мен ол јерге барзам, мениҥ сӱнем кӧстӱктӱ кара калтар ийт болуп чыгар. Баланыҥ балазына, ӱйенеҥ ӱйеге айдып јӱрӱгер, айылыныҥ эжигине ондый ийт келзе, оны сӱрбей, сокпой, азырап салзын» — деп айткан. Бу кижиниҥ мындый јакылтазын, сурагын, бис, Аданаҥ таркагандар, јӱрӱмде ундыбай, бӱдӱрерге чырмайып јӱредис.

База бир јакып айтканы: «Мен ак јаҥ јаҥдаган кижи, мени кара јер албас. Божозом, сӧӧгимди от-јаларга јаладала, кӱл-кубалын салкын-эзинге јайдырып ийгер». Је Аданыҥ бу кӱӱни бӱтпей калды. Ол 1955 јылда кӱчӱрген айда божогон. Куладынаҥ, Боочынаҥ тӧрӧӧндӧри јуулыжып, Аданыҥ мӧҥкӱзин канайда кӧдӱретенин шӱӱшкилеген. Карындажы Эдек (Абай) сӧӧкти ӧрттӧӧрин кезем јаратпаган, НКВД-га айдадар кижи јок деген. Је ол улусты аайлаар керек ошкош, нениҥ учун дезе Ада эки катап айдуга јӱрген, Сталинниҥ божогоны удабаган ӧй болгон. Јаан улус мӧҥкӱ јууйтан јерди узак ла шӱӱшкен, талдаган. Темдектеп алган јерди каскан болзо — бир метрге јетпей, јаан кайа-таш учураган, оны коштой ӧткӱре казар арга јок болгон. Онойып ол таштыҥ ӱстине сӧӧкти јуурга келишкен.

***

Бир катап Талду сууныҥ јанында ӧркӧлӧп јӱргенис. Бистиҥ бежӱбис Аданыҥ јаан уулы Урчымайдыҥ кыстарыныҥ уулчактары ла бирӱбис Танаш таайыстыҥ јаан уулы Самтак болгон, јетинеҥ ала он тӧрт јашка јетире болгоныс. Јаан бӧлӧбистиҥ баштаганыла Аданыҥ сӧӧгине чечектер салганыс санаамнаҥ чыкпас. Јолды јакалай кӧк башту, мӧт јытту чечек кӧп ӧскӧн. Беленинче бис оны тӧрттӧҥ бир кучак ӱзӱп апарганыс. Аданыҥ сӧӧгин јаан уулдар ондо бичилген бичигинеҥ тапкан болор. Алты кижи бир кучактаҥ саларыста, сӧӧктиҥ ӱстинде бир орто айрууш болгодый чечек јада берген. Сӧӧккӧ чечек салатанын, байла, киноноҥ кӧргӧнис. Аданыҥ сӧӧгинде болгонысты, ого чечектер салганысты кемге де айтпас деп куучындажып алганыс, оноҥ ӧскӧ кандый бир кату кезедӱ ада-энебистеҥ биске болор эди.

Ӧдӱк јок ӧркӧлӧп јӱрген јаш тужыста јаан таадабыстыҥ, таайыстыҥ мӧҥкӱзине чечектер салганысты сананза, ол Алтайыс берген јайааныла јетирген болужы учун албаты оны тереҥ тоогоны ла бистиҥ тазыл-тамырыс ла каныс Адала тудуш болгоныныҥ быйаны ла темдеги.

Аданыҥ ак-јарыктаҥ ырааганы алтан јылдаҥ ажа берди, оныла кожо чыккандардыҥ ла бойыныҥ бала-барказы Алтай ла ороон ичиле таркап сала берген.

Бис, оныҥ тӧрӧӧндӧри, бу кижиниҥ адын ундыбай, јаантайын эзедип, бала-баркабыска айдып јӱредис.

Г. ЧЕКУРАШЕВ,

Аданыҥ јеени