«Мал-ашты јакшы кичеезеҥ, бийик кирелте болор»

10.09.2019

Кан-Оозы аймактыҥ кичӱ ээлемдериниҥ башкараачыларыныҥ једиминиҥ јажыды иштеҥкейинде. Пӧтӱктерле эрте турары – ол ӱренишкен керек. 7-8 саатта КФХ-ларда иш кайнап јат. Анчада ла эмди, качан мал-ашка азырал белетеериниҥ кидим ӧйинде. Аймактыҥ јурт бӧлӱгиниҥ ишчилери бу ӧйдиҥ јакшы кӱндеринде чырмайып иштейдилер. Кӱн чыкканнаҥ ала ашканча ла иштеерге келижет. Албатыда: «Бир кӱн тегин отургаҥ – азыралды јылыйткаҥ» деп тегин айдылбаган эмей.

Экинурдагы јурт јеезениҥ Быргасты турлузында Иртаковтордыҥ мал-ажы турат. Јурт ээлемниҥ азырал белетеер кидим ӧйи де болзо, биске «Иртаковтор» деп КФХ-ныҥ турчызы Олег Иртаковло куучындажар айалга болды.

—Олег Дмитриевич, бойыгар, билелик фермагар керегинде куучындап берзеер?

—Мен Экинурда кӧп балдарлу биледе чыккам, ӧскӧм. Бистиҥ ада-энебис иштеҥкей улус, тӧрт балазын јаштаҥ ала иштеерге ӱреткен. Экинурдагы орто ӱредӱлӱ школды божодоло, мен 1993 јылда Горно-Алтайсктагы университеттиҥ физико-математикалык факультедине киргем. Оноҥ иштеп тура, экономисттиҥ ӱредӱзин алдым. Калан инспекцияда, ДРСУ-да, јуучыл комиссариатта, Россельхозбанкта иштегем. Айыл-јуртту, эки балалу.

Бистиҥ мал-аш азыраар билелик ферма 2009 јылда тӧзӧлгӧн. Ончозын јаҥы куру јерде баштаганыс. Эмди бистиҥ мал-аш ла ӧзӱмдер ӧскӱрер ээлем эрчимдӱ ӧзӱп јат. Фермада мал-аштыҥ дворлорын тутканыс, кыраларды чедендегенис, электроот ӧткӱргенис, јурт ээлемниҥ техниказын ла јепселдерин, герефорд ло ак башту казах укту уйлар садып алганыс, олорды Караколдоҥ ло Талицадаҥ экелгенис. Онойдо ок бойыстыҥ јербойыныҥ ӱӱри бар. Кыраларды ла чабар јерлерди улайын элбедип турус. Билениҥ фермазында бойыс ла тӧрӧӧндӧрим иштейт, јас-кӱс иштерге, кыра ла азырал белетеер ӧйдӧ, улус јалдайдыс, јӧптӧжӱле ишјалын тӧлӧйдис.

—Мал-аш азыраарга кӱч пе?

—Кӱч, је јилбилӱ. Ӧзӱмдер ӧскӱрерге јеҥил, је ондо ай-кӱннеҥ камаанду чочыдулар бар. Ӧзӱм ӧскӱрерине кӧрӧ, мал-аш азыраарында ондый чочыдулар ас. Је ондый да болзо, ӧзӱм-азырал белетеериниҥ ижи ле технологиялары эмеш јеҥил. Мал-аш азыраарында кӱнӱҥ сайын кичеемел керексип турган тирӱ, кору малла иштеер керек. Темдектезе, уйды кажы ла кӱн азыраар, сугарар, саар керек. Бистиҥ тергееде мал-аш азыраганы артык, нениҥ учун дезе, оныҥ кирелтези, ӧзӱмдер ӧскӱргенине кӧрӧ, бийик.

—Слер арбынду азырал белетеп аларга нени эдип туругар?

—Кӧп азырал ла чыҥдый продукция аларга азыралды азотло, фосфорло, калийле теҥ-тай јеткилдеер керек. Ченемелдӱ аграрийлер билер: ӧзӱмниҥ тӧс элементи азот. Ол ӧзӱмди јаҥыс ла азырап турган эмес, је анайда ок ол бескезин јаанадып ла веществолордыҥ айланыжын тӱргендедип јат. Оныҥ учун јуртээлемдик продукцияныҥ тӱжӱмин ле чыҥдыйын бийиктедерге, азотту удобрениелерди чын тузаланар керек. Азырал ӧскӱрип, бис кыртыштаҥ тузалу элементтердиҥ кезигин јоголтып јадыс. Байлык удобрениелер ӧзӱмдерди бастыра јанынаҥ јеткил «азырап», бу сурактыҥ аайына чыгып, кыртыштыҥ тузалу элементтерин артырып туру. Бис кыралардагы јас-кӱс иштерде минеральный удобрениелерди тузаланганыс ла кӱскиде јакшы тӱжӱм алганыс.

—Бӱгӱн укту мал-аш азыраары керегинде кӧп айдыжат. Слердиҥ санаагарла болзо, бисте кандый укту уй-мал азыраар керек?

—Кичӱ ээлемдерде, айылда уй-мал ӧскӱрерге фермерге оныҥ угын, ӧзӧр-кӧптӧӧр аргазын ла кандый айалгада азыраарын билип алар керек. Темдектезе, герефорд укту уйлар телекейде јарлу ук, олор ай-кӱнниҥ айалгазына ӱрениже берет. Олор тӱрген ӧзӧт лӧ кӧптӧйт. Бӱдӱн-јарым јылдаҥ олор бозуларлу болор аргалу. Ак башту казах укту уйлардыҥ кыска ла тӱс тӱги кышкаары калыҥ ла быјыраш боло берет. Бу уйлар ай-кӱнниҥ ӧскӧ айалгаларына тӱрген ӱренижип, бескези база тӱрген јаанай берет.

Уйлар азыраганы јӱк керектӱ билгирлерлӱ ле ченемелдӱ улуска кирелте экелер. Јылдыҥ јылу да, соок то ӧйинде олорды кичеериниҥ, азыраарыныҥ аҥылузына ајару эдер керек. Уйларды улайын ла чотко алар керек, јыл ичинде тӧрӧбӧгӧн уй сӱт те бербези јарт. Ондый бир уйдыҥ чыгымы јылына 15 муҥ салковой.

—Государствоныҥ јӧмӧлтӧзи керегинде – КФХ кандый субсидиялар алып туру?

—Јурт ээлем – кажы ла ороонныҥ экономиказыныҥ јаан бӧлӱги. Јериниҥ кыртыжынаҥ, ай-кӱнниҥ айалгазынаҥ камааны јогынаҥ, эҥ јаан ӧзӱмдӱ промышленный ороондор до тӧрӧл јурт ээлеминиҥ ӧзӱмине кӧп акча-манат салат. Бистиҥ де государство јурт ээлемниҥ ишчилерин, ол тоодо бистиҥ тергееде ээлемчилерди башка-башка субсидияларла јӧмӧп туру. Олор керегинде јилбиркеген фермерлер республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ эмезе Кан-Оозы аймактыҥ администрациязыныҥ јурт ээлем аайынча бӧлӱгинеҥ, онойдо ок јурт ээлемчилердиҥ ватсапта группазынаҥ билип алар аргалу…

—Слердиҥ санаагарла, јурт ээлемниҥ аргачылыгында јакшы једимдерге јединер арга бар ба?

—Арга бар, је ончозын јакшы пландап алар, кӧп иштеер ле бойыныҥ аргачылыгы учун «оорыыр» керек. Калыкта мынайда айдылган: «Мал-ашты јакшы кичеезеҥ, јакшы кирелтелӱ болорыҥ».

—Куучын-эрмек учун быйан, Олег Дмитриевич. Кӱч, је керектӱ ижигерде Слерге чыдамкай, ийде-кӱч ле једимдер кӱӱнзейдим.

Д. ТАДЫРОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина