Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Уулыҥныҥ уулы бойыныҥ уулына куучындазын деп

10.09.2019

Озогызын ойгортып, эскизин эбиртип, кезикте кижини ыйламзырадып, кезикте каткыртып турар бичик керегинде айдарга турум.

Быjыл, Какай jылда, Алматы турада кепке базылган «Алтай золотоспинный с запахом можжевельника» деп бичик. Оны Тамара Николаевна Муканова-Мендошева бичиген. Jарлу режиссер-мультипликатор jерлежис керегинде ончобыс jакшы билерис, мультфильмдерин кӧргӧнис. Бу бичик дезе jайалталу режиссердыҥ база бир келтейинеҥ ачылганы: ол jирмезинчи чактыҥ ортозынаҥ ала бӱгӱнги кӱнге jетире эске алып, бойыныҥ ак чечектӱ алтайга сала бергендери ле эмди ле бар улус керегинде бичип, алкыш-быйанын jетирип, кайкаганын ла сӱӱнгенин, ачузын ла кородолын ак-чек айдып, мемуарларыла бисти, jерлештерин, байытты.

Алтай калыктыҥ ойгорлыгында айдылганыла болзо, «чынныҥ ла тӧгӱнниҥ ортозы – тӧрт ӧлӱ». Ӧскӧртӧ айткажын, муҥ катап укканча, jаҥыс катап бойыҥныҥ кӧзиҥле кӧр дегени. Бого тайанып, айдарга турганым – алтай элдиҥ jууктагы тӱӱкизиле таныжарга турган, билерге jӱткӱген кижи мемуар деп жанрлу бичиктерди кычырганы тузалу да, jилбилӱ де. Орто ло бийик сургалда ӱренип турган балдарга – јаан јӧмӧлтӧ. Билимчи-шинжуучилерге база.

Бичиктиҥ кепке баскан чыҥдыйы керегинде аҥылу айдар керек – кату кадарлу, 267 бӱктӱ, колло jуралган jуруктарла кееркедилген, тоозы – 300. Бичиктиҥ ич кадарында ла бӱктериндеги jуруктар сӱреен jараш, кажызы ла бойыныҥ аҥылу ла керектӱ jеринде салылган. Куучын болгон кижи керегинде айдылган тушта ол кижиниҥ сӱр-кебери jуралган, эмезе сюжетке келишкенче jуралган иллюстрация jурук меге сӱреен jарады: фотография эмес, jе улустыҥ чырайлары тӱҥей, чала кӱреҥзимек ӧҥлӧ, озогы, он тогузынчы чактыҥ фотолорына тӱҥей.

Тамара Николаевнаныҥ эске алынганын кычырала, санааркай бердим. Не дезе, ӱч jӱс бичик – ассымак. Кажы ла кижи, jаан улус болзын, балдар болзын, мындый бичиктерди кычырар учурлу, jе кайдаҥ алып кычырар? Автор кезик бичиктерди эл-тӧрӧӧнине, ӱӱрелерине сыйлап ийзе, канчузы артар, ол артканын jурттардагы библиотекалар канайып садып алар, бичиктиҥ геройлоры болгон улустыҥ бала-барказы садып алза, библиотекаларга jедишпей калар… Бир кӱн Николай Федорович Витовцевке jолугып, ченемели jаан кижидеҥ сӱме сурадым, канайтса jакшы деп. Канча jылдарга, бистиҥ jарлу jерлежис, калыгына канча ачылта болгон бичик кепке баскан Владимир Эмильевич Кыдыев чылап ок, бичиктиҥ ле бичимелдиҥ ойгор кӱчин билер Н. Ф. Витовцев айдып берди: эҥ ле озо jаан jурттардыҥ, аймактардыҥ тӧс jурттарыныҥ библиотекаларында болзо, ол тушта канча ла кире кӧп улус кычырар аргалу болор. Айылдар сайын jатса, бичикле таныжар улустыҥ тоозы чик jок ас болор деп.

Т. Н. Муканова-Мендошеваныҥ бичигинде кӧп сабада бӱгӱн Оҥдой аймактыҥ jурттарында jуртаган улус керегинде айдылган. Анайдарда, байла, кеен кӧгӱстӱ улус ӧмӧ-jӧмӧ бу аймактыҥ jурттарыныҥ улузына, анчада ла бала-баркага туза болзын деп, бир-эки бичиктеҥ садып алала, библиотекаларга сыйлаган болзо, сӱреен jакшы болор эди. Алтыгы Талду, Кулады, Талду, Шибее, Jоло ло ӧскӧ дӧ jурттарда 1950-чи jылдарда jуртаган кӧгӧл маймандар ла тӧӧлӧстӧр керегинде кычырар кӱӱндӱ улус кӧп лӧ болор деп сананып турум. Бӱткӱлинче дезе бичик нааназына, Биле Кыпчаковнага, учурлалган.

Бичиктиҥ бӱктеринде автордыҥ сыраҥай ла jажытту санаалары ла jӱрӱминиҥ учуралдары бичилген. Эҥ ле каткымчылу ла текши Алтай ичинде элбек jарлу куучын – ол кызылгатташ керегинде. Мен, Урсул ичинде чыдаган кижи, ондый куучындарды jаштаҥ ала угуп келдим: арбын бӱткен кызылгатты бир jанынаҥ келиндер, бир jанынаҥ эки будына турала, эки тамажыла кызылгатты оозындӧӧн «саап» jаткан маjалай кайракан керегинде. Бой-бойынаҥ чочыйла, эки jара jӱгӱргени керегинде. Jе башка бӱткен кижиниҥ, Тамара Николаевнаныҥ кызылгаттаганы да башка эмтир (85-87 стр.): барбак ӧскӧн кызылгаттыҥ ары jанында тату jиилекле тамзыктанып jаткан ӧрӧкӧн коркыган jаш баланыҥ чаҥырыжынаҥ jӱреги jарылала, ол ло jеринде jыгылган. База аjаргадыйы – Кӱчлӱк таайы ӧлгӧн айуга мынайда айдыптыр: «Кижиниҥ колынаҥ ӧлдим деп айтпа, кайадаҥ ашкам де».

Кычыраачылардыҥ аjарузын база мындый куучынга уулаарга турум: Тамара Николаевнаныҥ бичигинде бир канча бӱктерде кайчы Тӧйчин ака керегинде айдылат. Кайчыныҥ кай чӧрчӧктӧрин фольклористтер бичип албаган да болзо, jе эл-jон ортодо jарлу болгон акабыс «Малчы Мерген» деп кайды айдып туратан болгон эмтир. Канду jууныҥ ӧйинде ле оныҥ кийниндеги кату jылдарда кай чӧрчӧк элдиҥ тынын аргадаар эп-арга болгон. Кандый ла кату-кабырдаҥ айрылып чыгар алтай баатырлар калыгына jаан ижемjи сыйлап туратан эмтир не: кара баштары канду jууда артып калбас, ороонын ӧштӱдеҥ jайладарга барган сыгындый уулдары, кайадый бек адалары, ойгор карган адалары Алтайына амыр-энчӱ jанып келер деп. Оныҥ да кийниндеги jылдарда кычырып билер балдарын jаандары кай чӧрчӧктӧрди кычыртып туратаны керегинде кӧп улус эске алынат. Бӱгӱнги кӱнде бис ары jанынаҥ тартылып, кайысты ла кайчыларысты каа-jаада да болзо кӧрӱп, угуп jӱредис. Кызалаҥга кирген јон аргаданарга баатырларына баштанатан эмтир. Кӧрӧр болзо, ончо бистий ок карабаштар кай чӧрчӧктиҥ кӱчин билер эмтир не: калыгыныҥ куйагы болгон баатырлар керегинде канча ла катап кӧп айтса, олордыҥ коручыл кӱчи ончо ло кире кӧптӧп jадар. Агару Алтайын, элин-jонын корулаган баатырлардыҥ ӧштӱлериниҥ адын канча ла кире ас адаза, олор ончо ло киреге кӱчи уйан болор…

Т. Н. Муканова-Мендошева бойыныҥ бичигинде бӱгӱнги кӱнде jаан jайалталарыла Алтайыныҥ магы болгон jерлештериле оморкоп айтканы база кӧп: кӱӱчи В. Е. Кончевле, кожоҥчылар Болотло, Ногонло, Аленала, ӧскӧ дӧ кӧп улусла мультфильмдер ле документ фильмдер соккон тушта, кӱӱле, кожоҥло бӱтеер ӧйдӧ. Анайда ок кумакла мультфильмдер jазап турган улус, С. Ш. Катыновала бир ӧмӧликте иштеп турган улус керегинде. Ӱӱрелери, кайкамчылу jайалталу, кеен кӧгӱстӱ кӧп ӧскӧ дӧ улус керегинде. Jаан jайалталу кижи ӧскӧ jаан jайалталу кижини качан да болзо оҥдоп, jӧмӧп, кӧдӱрип турганын jакшы кӧрдим.

Бичик керегинде текши айтса, орус тилле бичилген бу бичикти кычыргажын, тили эптӱ, ээлгир, jилбилӱ ле jымжак Тамара эjебисле куучындажып отургандый билдирет.

Светлана ТЮХТЕНЕВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина