Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ай-кӱн качалаҥын јетирет

13.09.2019

Быјыл Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ ишчилери мал-ашка азырал белетеер иштерди јӱс сегизен алты муҥ гектар јерде ӧткӱрет. Оны бӱгӱнги кӱнде эҥ каруулу иштердиҥ бирӱзи деп айдарга јараар. Је оны эрчимдӱ ӧткӱрерине ай-кӱнниҥ айалгалары јаан качалаҥын јетирет. «Кӱски кӱн кӱндеп-кӱндеп, кӱп эдер» дегениле, теҥерини кара булуттар бӱркеп, јуттап туру. Мындый айалгаларда чабылган ӧлӧҥ јыдып, ӱрелердеҥ де айабас.

Јурт ээлемниҥ ишчилери ай-кӱнниҥ айазарын сакыйт. Тышкары дезе сыгын ай. Эмеен јай та качан болор? Мындый јайда јаҥжыкканы аайынча кургак ла айас кӱндер туратан эди. Кааҥ-айаста иш канайтса да јылгыр барар ине. Јылдыҥ бу ӧйинде јашкандап, карлаза да табы. Быјыл јурт ээлемниҥ ишчилерине дезе бастыра тӧрт јӱс одус муҥ тын малды кыштаҥ ӧҥ чыгарар керек. Келер кыш та кандый болорын эмди тургуза кем де айдып болбос. Айса болзо, база ла коштой турган Алтай крайдыҥ аҥказы ажынган ажын тартарга келижер. Пресстеген ӧлӧҥиле олор бисле база јаантайын ӱлешкилеп јат. Керде-марда, байла, ойто ло олорго баштанарга келижер. Чучурай берзеҥ, кайда баратан эдиҥ база. Аргадабаган эмес, колдорын ичкери сунбаган эмес. Айылдаш јаткан тергеелер бой-бойына болужып јӱрбезе, ӧскӧ кандый болотон эди.

Је андый да болзо, республиканыҥ јуртээлемчилерине келер кышка тапту, јакшы белетенип алар керек. Бистиҥ эл-јон јажын-чакка мал ӧскӱрген улус ине. Ол јогынаҥ канайып јадатан. Тергеениҥ эл-јоныныҥ јетен процентке шыдары јурт јерде јадып јат ине. Республиканыҥ фермер ле крестьян ӧмӧликтериниҥ алдында кӱс тӱгенгенче јетире бастыра јӱс јетен бир муҥ тонна азырал белетеп алар некелтелер туруп јат. Айдарда, аргадайтан айылдаштар бар деп јайымжырап ла иженип отурбай, ай-кӱнниҥ јарамыкту айалгаларын тузаланып, 7,1 муҥ гектер јерде ӧскӧн ашты, 46,3 ле 54,1 муҥ гектар јерде ӧскӧн бирјылдык ла кӧп јылдарга ӧзӧтӧн ӧлӧҥди чеберлеп, бачым јуунадып алар керек. Тергеениҥ чабын јерлериниҥ кеми дезе база да элбек — 78,4 муҥ гектар.

Анайып, сыгын айдыҥ онынчы кӱнине јетире республиканыҥ бастыра бӱдӱм ээлемдери 155,3 муҥ гектар јерде ӧскӧн аш ӧзӱмди ле ӧлӧҥ-азыралды јуунадып ла белетеп алгандар. Темдектелген иштер сегизен ӱч процентке бӱткен деп, Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы јетирет. Берилген сводкадаҥ јербойында иштер канайда ӧдӱп турганын кӧрӱп ийер арга база бар. Сыгын айдыҥ онынчы кӱнине јетире Кӧксуу-Оозы аймакта бирјылдык ла кӧп јылдарга ӧзӧр ӧлӧҥ бастыра 21 (64%), Кан-Оозы аймакта 36 (81%), Кош-Агаш аймакта 5,7 (60%), Улаган аймакта 8,5 (87%), Чамал аймакта 4 (87%), Чой аймакта 7,4 (81%), Шабалин аймакта 38 (93%), Оҥдой аймакта 25 (97%), Майма аймакта 7,7 (97%) ла Турачак аймакта 2,9 муҥ (60%) гектар јерде белетелип, јуунадылган деп айдар керек.

Тургуза ӧйдӧ фермер ле крестьян ӧмӧликтердиҥ ишчилери ӧлӧҥди јуунадарын, сенажты ла силосты белетеерин кидим ӧткӱрет. Олорго бу иштерди јылгыр ӧткӱрерге ай-кӱнниҥ коомой айалгазы јаан чаптыгын јетирип јат деп, база катап айдарга келижет. Сыгын айдыҥ онынчы кӱнине јетире республика ичинде 235 тонна ӧлӧҥ (83%), 44,4 тонна сенаж (62%), 15 тонна силос (60%) белетелген. Аймактар аайынча тӱҥдештирип кӧрзӧ, мында арткандарын Кан-Оозы аймак чик јок акалап јат деп айдар керек. Бу аймактыҥ фермер-аргачылары сыгын айдыҥ онынчы кӱнине јетире 84 муҥ тонна (98%) азырал белетеп алгандар. Кӧксуу-Оозында 22 муҥ тонна (22%) ӧлӧҥ тургузылган. Кош-Агаш, Улаган, Чамал, Чой, Шабалин, Оҥдой, Майма ла Турачак аймактарда 7,5 (58%), 6,8 (72%), 4,3 (67%), 11 (85%), 43 (73%), 44 (85%), 7 (77%) ле 7 (55%) муҥ тонна азырал белетелген. Туура ээлемдердеҥ 7,5 тонна ӧлӧҥ алылган. Алтай Республикада бир тын малга орто тооло ӱч центнер (67%) единица азырал белетелген.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ товар эдеечилери јадаган ашты дезе сыгын айдыҥ баштапкы онкӱндӱгинде јуунадып баштагандар. Быјыл олорго бу ишти 7,1 муҥ гектар јерде ӧткӱрерге келижип јат. Товар эдеечилерге сооктор башталарга јетире 9,26 муҥ тонна аш согуп, белетеп алар керек. Былтыргы јылга кӧрӧ, бу јетен процент. Аш јуунадар иштер анчада ла Кӧксуу-Оозы ла Кан-Оозы аймактарда эрчимдӱ ӧдӱп јат. Сыгын айдыҥ онынчы кӱнине јетире республикада аш 650 гектар јерде јуунадылган. Амбарларга ла складтарга 1,02 муҥ тонна аш урулган. Бир гектар кырадаҥ быјыл орто тооло 16 центнер аш согулган. Кооперативтердиҥ, фермер ле крестьян ээлемдердиҥ јуунаткан ажыныҥ кезиги 2020 јылда тузаланатан ӱренге барар. Мал-аштыҥ азыралына артыратан аш база бар.

Јурт ээлемниҥ ишчилери тургуза ӧйдӧ маала ашты ла отургускан картошконы јуунадарга кидим белетенет. Бу иштер бисте јаҥжыкканы аайынча сыгын айдыҥ баштапкы онкӱндӱгинде башталып, ӱлӱрген айдыҥ экинчи онкӱндӱгине јетире улалат. Јурт ээлемниҥ бастыра бӱдӱм бӧлӱктери быјыл 0,3 ле 2,2  муҥ гектар јерде отургузылган маала ашты ла картошконы јуунадар учурлу. Келип јаткан кыштаҥ једимдӱ чыгары белетелген азыралдыҥ, аштыҥ ла маала ажыныҥ кеминеҥ ле олордыҥ чыҥдыйынаҥ кӧнӱ камаанду болор. Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы бу иштерди ӱлӱрген айдыҥ баштапкы онкӱндӱгине јетире тӱгезип саларга амадайт. Је оныҥ аайы ай-кӱннеҥ камаанду болор. Аш јуунадарга ла ӧлӧҥ белетеерге јарамыкту ла јакшы кӱндер тура ла берзе, фермерлер ижин чик јок эрчимделтип, јылгырладып ийерге белен.

Аш јуунадар, ӧлӧҥ белетеер ле чӧлдӧҥ пресстеген ӧлӧҥди коштоп тартатан иштердиҥ ӧдӱп турган айалгазы јанынаҥ јетирӱлер јурт ээлемниҥ министерствозына тергеениҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧринеҥ кӱнӱҥ сайын келип јат. Министерство дезе кӱски иштердиҥ ӧдӱп турган аайын бойыныҥ ајарузында тудат. «Чанакты јайгыда белете!» деген кеп сӧс бӱгӱнги куучын-эрмекке кӧнӱ келижип јат деп айдар керек. Алтай улустыҥ аргаданганы ак мал турганда, оныҥ ӧскӧ болотон учуры, байла, јок.

П. КАБАР

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина