Алтайдын Чолмоны

Кай чӧрчӧктӧр тӱрк ле монгол телекейди бириктирет

17.09.2019

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды сыгын айдыҥ 10-13 кӱндеринде кайчы Наталья Черноеваныҥ чыкканынаҥ ала

100 јылдыгына учурлалган «Евразияныҥ калыктарыныҥ кай чӧрчӧктӧри ле кай санады: чеберлеери, шиҥжӱлеери ле учурын кӧдӱрип јартаары» деген бастырароссиялык ла башка-башка калыктардыҥ турушканыла билим-практикалык конференцияны белетеп ӧткӱрди.

Бастырароссиялык ла башка-башка калыктардыҥ турушканыла ӧткӧн конференцияныҥ ижинде беженнеҥ ажыра улус эрчимдӱ турушты, олордыҥ тоозында, темдектезе, Китайдыҥ, Казахстаныҥ, Кыргызстанныҥ, Турцияныҥ, Туркменистанныҥ, Россияныҥ калаларынаҥ: Абаканнаҥ, Горно-Алтайсктаҥ, Кызылдаҥ, Новосибирсктеҥ, Уфадаҥ, Черкессктеҥ ле онойдо ок ӧскӧ дӧ јерлердеҥ келген билимчилер. Онойдо ок Алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлик институдыныҥ ишчилери, эл университеттиҥ, баштамы профессионал ӱредӱликтиҥ преподавательдери, таланыҥ школдорыныҥ ӱредӱчилери, библиотекалардыҥ, культураныҥ ла ӧскӧ дӧ бӧлӱктердиҥ учреждениелериниҥ ишчилери, государстволык ла јондык организациялардыҥ чыгартулу улузы, журналисттер турушты. Конференцияны таланыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозы, Алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлӱ институды белетеп ӧткӱрди.

Конференцияныҥ туружаачыларын, ыраак-јуук талалардаҥ келген айылчыларды Алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ јааны, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Николай Екеев, АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Ольга Болтошева, культураныҥ министриниҥ ордынчызы Елена Шатина уткыдылар.

Пленарный јуунда кайчы Н. П. Черноеваныҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолы керегинде солун ла јилбилӱ јетирӱлерди билим-шиҥжӱлик институттыҥ баш билим ишчилери, филология билимдердиҥ кандидаттары Аркадий Конунов, Мира Демчинова, Ич Монголияныҥ университединиҥ монголоведение аайынча институдыныҥ «Джангароведение» деген тӧс јериниҥ јааны, профессор Тая Давана (Хух-Хото кала, Китай), Россиянныҥ Билимдер академиязыныҥ Уфадагы тӧс билим јериниҥ тӱӱки, тил ле литература аайынча институдыныҥ баш билим ишчизи, филология билимдерпдиҥ кандидады Гульнар Юлдыбаева, Оштогы (Кыргызстан) эл университеттиҥ кыргыз филологияныҥ ла журналистиканыҥ факультединиҥ кыргыз литература аайынча кафедразыныҥ јааны, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Абдымиталип Мурзакметов, билим-шиҥжӱлик институттыҥ јааныныҥ ордынчызы, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Наталья Тадышева эттилер.

Јайаан јайалталу, байлык, чечен тилдӱ, ары јанынаҥ кӧрӱмдӱ-сезимдӱ кайчы Наталья Павловна Черноева (1919-1978 ј.ј.) Майма аймактыҥ (азыйда Чой аймак) Кӧзӧӧ јуртында комдош сӧӧктӱ Павел Кабакович Черноевтиҥ билезинде чыккан. Чыккан-ӧскӧн јери куулгазын чӧрчӧккӧ јӱзӱндеш. Шак бу алтай ады јарлу кайчылары Сабак Бочоновло, Кыдыр Отлыковло, Кабак Тадыжековло, Николай Улагашевле, онойдо ок ӧскӧлӧриле де јарлу, танылу болгон. Олордыҥ ортозында учурлу јерде Наталья Павловнаныҥ таадазы Кабак Черноев (1937 јылда 97 јажында амырап калган) турган. Ол бойыныҥ аймагыныҥ Кӱзе, Никольское, Кайчак, Сӱрӱ, Чолушкара деген јурттарында ады јарлу кайчы болгон деп, А. Конунов јетирӱзинде айтты.

Оныҥ айтканыла, 1972 јылда Г. А. Петькин кайчыныҥ эске алынганын бичип алган болуптыр. Солун эске алыныштар институттыҥ кӧмзӧзинде чеберлелет. Билимчилер Наталья Черноеваныҥ јадын-јӱрӱми, ӧткӧн јолы, јайаан ижи керегинде кӧп тузалу јетирӱлерле оноҥ танышкан. Кайчыныҥ эске алынганыла, олордыҥ билезинде јети бала болгон — ӱчӱзи јаандары, ӱчӱзи кичӱ карындаштары, Наталья ада-энезиниҥ ортон кызы. Ол бала тужында кӧп лӧ јаны Саразанда, таадазыныҥ айлында, јӱрген.

Таадазы божогон кийнинде, ӱч јылдыҥ бажында, 1941 јылдыҥ јаан изӱ айында, ада-энези ээчий-деечий божогон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ эҥ ле бажында ол билезинде карындажыла экӱ арткан, ага-карындаштарыныҥ бежӱзи туку 1920 јылдарда божоптыр.

Наталья Павловна бала тужынаҥ ала кандый ла ишти ак-чек бӱдӱрген. Бежен-алтан јылдарда геолого-разведочный партияда база башка-башка иште иштеген: аттар да кичееген, казанчы да, каруулчык та болгон. Баалу таштарды бедиреп турган партияга јол до баштаачы болуп јӱрген. Бу иш оныҥ тӧрӧл јеринде ӧткӧндӧ. Чыккан-ӧскӧн јерин ол сӱреен јакшы билетен.

Амыралтага чыккан кийнинде ол бир кезек ӧйгӧ Никольское јуртта јаткан, оноҥ коштой турган Паспаул јуртка кӧчкӧн. Јажы јаанап, кӧстӧри оорып та турза, аймактыҥ јурттарыла улай ла јорыктап, кайчы бойыныҥ јартамалду ижин токтотпогон.

Кайчы Наталья Павловнаныҥ эске алынганыла болзо, кайлаарына ол бойыныҥ таадазы Кабак Черноевтеҥ ӱренген. Оныҥ сок јаныс чындык ӱредӱчи-таскадаачызы таадазы болуптыр. Таадазы топшуурын согуп, кай чӧрчӧктӧрин кайлап айдар ла онойдо ок чӧрчӧктӧрди куучындаарга јаан ус болгон. Ол јаҥыс та јарлу кайчы болгон эмес, је анайда ок аткан огы јерге тӱшпес, атка чыккан чечен аҥчы.

Таадазы керсӱ, шымды кызычакка озо баштап јаан эмес чӱмдемелдерди куучындайтан. Качан айлына кӧп тоолу јаан улус јуулганда, ол кай чӧрчӧктӧрди айдатан. Калыктыҥ сӱӱген «Алтай Буучай» деген кай чӧрчӧгин кызычак баштапкы катап 7-8 јаштуда таадазынаҥ уккан. Кийнинде бу кай чӧрчӧкти ол таадазынаҥ канча катап угуптыр. Наталья Павловна таадазынаҥ бу кай чӧрчӧктӧҥ башка 40-гӧ шыдар кай чӧрчӧктӧрди угуп, кӧксине кыракы салган. Институттыҥ кӧмзӧзиндеги јетирӱлерле болзо, Н. Черноева текши Алтайда элбеде јарлу, темдектезе, «Ак-Тайчы»,»Алтын Бизе», «Кан-Алтын», «Эр-Самыр», «Кан-Капчыкай», «Кан-Туутай», «Тоймон-Коо» ло оноҥ до ӧскӧлӧрин билер болгон ло кайлап айдып јӱретен.

Кайчы эпши институтла алтан јылдардыҥ бажынаҥ ала эрчимдӱ ле јуук колбуда иштеген. Оныҥ да учун олордыҥ кӧмзӧзинде оныҥ кай чӧрчӧктӧри сӱреен кӧп. Темдектезе, «Алтай баатырлар» деген тизӱде «Кускунак-Мерген», «Сары-Салам», «Баадай-Кара» (1964 ј., IV том); «Боодой-Мерген» (1974 ј., VIII том); «Тоймон-Коо» (1980 ј., X том); «Ак-Тайчы» (1995 ј., XII том); «Кан-Чеечий» (2018 ј., XVI том). Быјылгы јылда чыгатан XVII тизӱге «Ару-Санаа» деген кай чӧрчӧги белетелет деп, Аркадий Конунов јетирӱзинде чокымдады.

Ончо тоололгон кай чӧрчӧктӧрдӧҥ аҥылу, толо билим шиҥжӱ оныҥ јӱк ле «Алтай Буучай» деген кай чӧрчӧгине эдилген. Ондый ишти билимчи С. С. Суразаков бийик кеминде бӱдӱрген. Бистиҥ шӱӱлтебисле, билимчи С. С. Суразаков Н. Черноеваныҥ «Алтай-Буучайында» ӧскӧ кайчылардыҥ айдып, кайлап јӱргендериле кӧп текши, тӱҥей јандары бар деген тӱп-шӱӱлтези јолду, чындык деп айдар керек.

Наталья Павловна 1978 јылда оору-јоболдоҥ улам амырап калган. Бу кайчыныҥ айдып салган кай чӧрчӧктӧри ас шиҥделген. Айдарда, јаан кайчыныҥ эл-јонына кереестеп артыргыскан энчи-байлыгын, кай чӧрчӧктӧрин бастыра јанынаҥ тереҥжиде шиҥдеери-шиҥжӱлеери аайынча иш јаҥы ла араайынаҥ јолын алынат. Кайчыныҥ бойыныҥ кӧксинде алып јӱргени ончозы бичилбегени, кепке базылбаганы карамду. Је ондый да болзо, Н. П. Черноеваныҥ јарлалган ла јарлаларга белетелип јаткан энчи-байлыгы алтай албатыныҥ кӧгӱс байлыгыныҥ эрјинези, ырыс-кежиги болуп јат. Наталья Черноеваныҥ ады-јолы Алтайдыҥ атту-чуулу кайчыларыныҥ ортозында тыҥытту адалат ла турат.

Билимчи Аркадий Конунов јуунныҥ туружаачыларын, айылчыларын Наталья Черноеваныҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолыла таныштырарда, билимчи Мира Демчинова кайчыныҥ 1964 јылда чыккан «Алтай баатырлардыҥ» тӧртинчи тизӱзинде јарлалган 3 кай чӧрчӧгин орус тилге кӧчӱрилгени јанынаҥ айтты. Орус тилге кайчыныҥ «Кускунак-Мерген», «Сары-Салам» ла «Баадай-Кара» деген кай чӧрчӧктӧри кӧчӱрилген. Мира Айылчиновна кайчыныҥ байлык, чечен, эки-ӱч учурлу сӧстӧри, эрмеги, ондо салылган јажыды јанынаҥ элбеде айтты. Кажы ла кай чӧрчӧктиҥ бойыныҥ аҥылузын база чокым темдектер ажыра кӧргӱсти.

Конференцияда «Кай чӧрчӧктӧр — кижиликтиҥ культуралык энчи-байлыгыныҥ кереези» ле «Кай чӧрчӧк — материальный эмес культураныҥ тӧзӧгӧзи, тазыл-тамыры» деген эки јаан секция иштеди. Секцияларда кайдыҥ, кай чӧрчӧктӧрдиҥ курч, јӱрӱмдик сурактарына учурлалган докладтар, јетирӱлер сӱреен солун болды. Темдектезе, Наталья Черноеваныҥ энчи-байлыгы болуп арткан кай чӧрчӧктӧри; Кайчы – калыгыныҥ кӧгӱс-байлыгыныҥ коручылы; Кереес болуп арткан кай чӧрчӧктӧрди чук шиҥдеериниҥ, кӧдӱрериниҥ ле кепке базарыныҥ курч сурактары; Кай чӧрчӧктӧрдӧ кеп-куучындар ла кудай јаҥы; Кай чӧрчӧктӧрдиҥ тили; Кай чӧрчӧктӧр чӱмдемелде ле санатта; Кай чӧрчӧктӧр ӱредӱликте ле фольклорлык чӱмдемелдерди ӱредӱлик учреждениелерде ӱредериниҥ аайы-медотиказы.

Бу ла конференция ӧйинде, сыгын айдыҥ 12-чи кӱнинде, Чой аймакта Паспаулда кайчы Н. У. Улагашевтиҥ музейинде «Кайчы – кӧгӱс-байлыктыҥ коручылы» деген кӱрее-куучын ӧтти. Кӱрее-куучында Россияныҥ ла ӧскӧ ороондордыҥ билимчилери, таланыҥ культуразыныҥ ла јайаандык ӧмӧликтериниҥ чыгартулу улузы эрчимдӱ турушты.

Конференцияныҥ туружаачыларыныҥ темдектегениле, јирме биринчи чактыҥ бажында Россияда, онойдо ок ӧскӧ ороондордо калыктардыҥ ла бӱткӱл кижиликтиҥ материальный эмес культуралык энчи-байлыгыныҥ кереестерине јилбӱ јаан. Россия Федерацияга кирип турган республикаларда калыктар чӱмделгезин јууп, белетеп ле кепке базар иш тебӱ алынып, ичкери кӧндӱгет. Билим учреждениелердиҥ ле вузтардыҥ темдектеп алганында аҥылу јер калыктыҥ јаҥжыккан культуразын чук ла толо шиҥдеерине берилет. Россияда амыр-энчӱ јуртап јаткан калыктардыҥ кӧгӱс энчи-байлыгын кыракы ӱренеринде, шиҥдееринде јаҥы эп-аргалар, эп-сӱмелер табылып, јолын алынды.

Темдектелген ууламјы аайынча (кай чӧрчӧктӧрди белетеп ле кепке базары, учурын элбеде јартаары) республикада иш кӧнӱ улалат. Темдектезе, Алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлӱ институды «Алтай баатырлар» деген тизимди белетеп, кепке базар ижин улалтат. Тургуза ӧйдӧ 17-чи тизӱзи белетелет. Онойдо ок институт 2014 јылдаҥ ала эки тилле «Памятники эпического наследия Алтая» деген тизимди белетеп чыгарат. Беш тизӱзи ак-јарыкка чыгып калган, быјыл алтынчы бичиги белетелип чыгарылар.

С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган бу институт јылдыҥ ла фольклорлык, этнографиялык материалдарды јууры аайынча билим экспедицияларды ӧткӱрет. Экспедициялардыҥ материалдары тӱрген-тӱкей белетелип, билимдикке кийдирилет. Мындый иш калыктыҥ јаҥжыккан культуразын бастыра јанынаҥ чеберлеп алар арга берет.

Алтай Республиканыҥ культура аайынча министерствозы 2012 јылдаҥ ала кайчылардыҥ калыктар ортодогы Курултайын ӧткӱрет.

Конференцияныҥ туружаачыларыныҥ темдектегениле, алтай албатыныҥ кай чӧрчӧктӧрин, кайлаар санадын тереҥжиде шиҥдеери туура салбас керек. Кӧдӱрилген јӱрӱмдик сурактар аайынча Алтай Республиканыҥ башкарузына, культура министерствозына мындый сурактар, шӱӱлтелер айдылды: кайчы Николай Улагашевтиҥ Паспаулдагы музейинде кайчылар Н. Черноеваныҥ, К. Тадыжековтыҥ, С. Бочоновтыҥ, Е. Таштамышеваныҥ ла оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ кӧмзӧ-фондын белетеп ачар ишти баштаар; Ады-чуузы телекейде јарлу билимчи С. С.Суразаковтыҥ, эл кайчы А. Г. Калкинниҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыктарына учурлалган кереестерди тургузары керегинде суракты кӧрзин; Алтай кай чӧрчӧктӧр аайынча тизим мультфильмдерди тургузары јанынаҥ ишти улалтар. Кай чӧрчӧктӧрдиҥ, кай санаттыҥ учурын эл-јон ортодо элбеде јартаар.

К. ПИЯНТИНОВА