Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Квантунский черӱни оодо согорында турушкан

17.09.2019

Сыгын айдыҥ 3-чи кӱнинде Горно-Алтайскта Мактыҥ мемориалына чечектер салган ла «Приказ перейти границу» деген фильмди кӧргӧн кийнинеҥ Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча пограничный башкартузыныҥ ишчилери ле Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветераны, јопондордыҥ Квантунский черӱзин оодо согорында турушкан  пограничник Александр Данилович Байдюковло јаҥжыккан туштажу ӧтти.

А. Д. Байдюков јуучыл службага 1944 јылда атанган. Је кӧп улустыҥ кайкаганыла, олорды нениҥ де учун Кӱнбадыш јаар эмес, а Кӱнчыгыш јаар апарган. Ол службазын Приморский пограничный округтыҥ Кызыл мааныла кайралдаткан Хасанский пограничный отрядыныҥ «Сопочная» деген 3-чи пограничный заставазыныҥ сержант Петр Овчинников башкарып турган отделениезинде баштаган. Ол бастыразы ла чылап ок, фронт барарга албаданган, фашисттерди оодо согорго амадаган. Солдаттардыҥ кӱӱни ол тушта кандый болгоны «Приказ огня не открывать» деген художественный фильмде јакшы кӧргӱзилген. Шак андый јакару Кызыл черӱниҥ черӱлерине ле Маньчжурияла гран-кыйуда турган пограничниктерге берилген. Ол ӧйдӧ Маньчжурияны јопондор ээленип алган болгон.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде Ыраак Кӱнчыгышта ла Забайкальеде айалга сӱрекей кату болгон. Табару этпези аайынча совет-јопон јӧптӧжӱ 1941 јылдыҥ кандык айында тургузылган да болзо, Японияныҥ башкартузы СССР-га удура јуулажары аайынча белетеништи тыҥыдып ийген: Приморьени, Забайкальени ле Сибирьди јуулайла, Японияга бириктирер деген план тургузылган болгон. Јопон башкарту химический ле бактериологический мылтык-јепселди тузаланарга база белетенген.

1941 јылдыҥ јаан изӱ айынаҥ ала Маньчжурияда, СССР-дыҥ гран-кыйузына јуукташ јерлерде, јопон черӱлердиҥ тоозы кӧптӧгӧн. Квантунский черӱ СССР-га удура алты черӱ ле таҥынаҥ јуучыл группа тургускан. Је Кӱнбадышта јуу-чак кандый аайыла ӧдӧрин сакып тура, Японияныҥ башкартузы јуу баштаарга тидинбеген. Јуу-согуш баштаарын соҥына артыргандар. Је Советский Союзты јуулап аларына «јарамыкту айалга» келерине иженип отургандар. Јопон кайуныҥ эрчими 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22-чи кӱнинеҥ ала тыҥып баштаган. Японияныҥ башкарузы СССР-га удура кандый да тӧзӧлгӧ јок некелтелер эдери кӧптӧгӧн, гран-кыйуда удурлажулар болорын, оны бастыра ээжилерди бузуп кечерин улайынча ӧткӱрип туратан.

Германияны јеҥген соҥында, союзнический молјуга чындык болуп артып тура, бистиҥ ороон империалистический Японияга удура јууны 1945 јылдыҥ куран айыныҥ 8-чи кӱнинде јарлаган. Экинчи телекейлик јууда адакы точка тургузарга ла јопон черӱлерди оодо согорго, эртезинде кӱнде ӱч совет фронттордыҥ черӱлери ичкерлеп баштаган. Японияла јуу ӧйинде пограничный черӱлердиҥ тӧс амадузы бистиҥ ороонныҥ јериндӧӧн јопондордыҥ шпиондоры, кайучыл-диверсионный группалары ла јуучыл бӧлӱктери ӧтпӧзин деп, государственный гран-кыйуны быжу каруулдаары болгон.

Јуу-согуштар башталарда, пограничниктер јопон пограничный полицейский постторды ла гран-кыйуда турган јаан эмес гарнизондорды кыска ӧйдиҥ туркунына јоголтып салар, Кызыл Черӱниҥ бӧлӱктерине сууларды кечерине болужар, совет черӱниҥ тылдарын корыырын јеткилдеер учурлу болгон. Анайда ок пограничниктер фронттыҥ јуучыл операцияларына белетениш јажытту ӧдӧрин јеткилдеген, ӧштӱге тӧгӱн јетирӱлер једерин јеткилдееринде турушкан, фронттордыҥ ла черӱлердиҥ башкартуларыныҥ јилбӱлерине јарамыкту кайулар ӧткӱрген.

Совет черӱлер Гобиниҥ чӧли, Хинганныҥ туулары ажыра тӱрген марш-бросоктор эткен ле јопон олјочыларды оодо соккон. Талайдаҥ ла кейдеҥ десанттар болгон. Бӱткӱлинче оодо соктырарыныҥ бери јанында Япония сыгын айдыҥ 2-чи кӱнинде куучын јогынаҥ капитулировать эткен. Мыныла колбой 1945 јылдыҥ сыгын айыныҥ 3-чи кӱни бистиҥ ороондо совет-јопон јуу-согуш божогоныныҥ кӱни деп окылу јарлалган. Је Маньчжурияда јопон черӱлердиҥ удурлажузы ас ла болзо сыгын айдыҥ 10-чы кӱнине јетире улалган.

1945 јылда болгон совет-јопон јуу-согуш ӧйинде пограничниктер јоголткон: ӧштӱниҥ 241 отрядын ла кордонын, 31 гарнизонды, удурлажарыныҥ 7 узелин, 4 опорный пунктты, 42 диверсионный группаны, бойыныҥ частьтарынаҥ соҥдоп, айрыланып арткан 33 черӱчил группаны. Анайда ок пограничниктердиҥ черӱлери 200 јуртты јайымдаган. Пограничниктерле болгон јуу-согуштарда ӧштӱ 2122 кижизин јылыйткан ла 2279-зи олјолоткон. Пограничниктердиҥ јылыйтулары: 174 кижи божогон, 344 кижи шыркалаткан, 7 кижи сурузы јок јылыйган.

Јуу-согуштар ӧйинде командованиениҥ јакылталарын бийик кеминде бӱдӱргени ле ат-нерезин кӧргӱскени учун СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ Јарлыгыла пограничный черӱлердиҥ 3282 солдады, сержанты, офицери ле генералы ордендерле, медальдарла кайралдаткан. 54-чи (Приагрунский), 69-чы (Ханкайский), 74-чи (Кокуйский), 75-чи (Райчихинский), 76-чы (Хинганский), 77-чи (Бикинский) пограничный отрядтар, 3-чи таҥынаҥ авиационный полк, «Дзержинский» ле «Киров» деген каруулчык керептер, 62-чи (Находкинский) пограничный отрядтыҥ катерлериниҥ 3-чи дивизионы Кызыл Чолмон орденле кайралдаткан. 58-чи (Гродековский) ле 59-чы (Хасанский) пограничный отрядтар — Кутузовтыҥ экинчи степеньдӱ ордениле, 78-чи (Шимановский) погранотряд — Александр Невскийдиҥ ордениле, 55-чи (Сковординский) погранотряд — Кызыл Чолмон орденле. Анайда ок јуучыл јакылталарды једимдӱ бӱдӱргени учун 52-чи погранотряд ла 62-чи погранотрядтыҥ каруулчык керептериниҥ дивизионы «Сахалинский» деп кӱндӱлӱ атла адаткан, 53-чи погранотряд— «Хинганский», 57-чи — «Уссурийский», 60-чы — «Курильский», Хабаровский округтыҥ связьтыҥ таҥынаҥ батальоны — «Амурский».

Отделениениҥ командири Петр Овчинниковтыҥ башкартузында болгон штурмовой группада болуп, Александр Данилович бу јуу-согуштарда турушкан. Куран айдыҥ 9-чы кӱнинде сууны табыш чыгарбай кечеле, пограничниктер дотторлу, дзотторлу траншейлерле курчаткан «Концурик» деген јопон пограничный посттыҥ кордонына бастыра јанынаҥ табару эткендер. Ченемелдӱ пограничниктер јиит солдаттарды резервте артызып, эҥ озо барган. Табару сакыбаган јанынаҥ болгон учун, пограничниктер посттыҥ јерине кирип каларда, јопон каруулчыктар тал-табыш кӧдӱрген. Пограничный черӱге 1939 јылда алылган 21 јашту сибиряк Петр Овчинников бир канча ӧштӱни јоголткон, је ол ок ӧйдӧ ӧштӱ оны аткылап баштаган. Ӧштӱниҥ огы оныҥ автомадына тийген. Удурлажуныҥ калганчы ченежӱлери јаба базылган. Јуу-согуш тымый берген. Је доттоҥ кенетийин пулеметтоҥ аткылап баштаган. Посттыҥ тӧс бӧлӱгинде турган пограничниктер ӧштӱге кыра аттыртардыҥ јанында… Олордыҥ салымы кандый болоры тоолу ла секундтардаҥ камаанду. Бу тушта Овчинников противотанковый гранатаны тудунала, дот јаар калыган. «Сопочная» деген 3-чи заставаныҥ кичӱ сержанты Петр Овчинников Александр Матросов чылап јеҥ јастанган. Бу ат-нерези учун ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле кайралдаткан (посмертно).

Петр Овчинниковтыҥ шинели ле автомады пограничный черӱлердиҥ музейинде чеберлелет. Ыраак-Кӱнчыгыштагы гран-кыйудагы заставалардыҥ бирӱзи оныҥ адыла 1946 јылдыҥ куран айыныҥ 2-чи кӱнинде, 1971 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 6-чы кӱнинде Владивосток каланыҥ Моргородской проезди болгон ором база оныҥ адыла адалган. Тайга деген калада герой-пограничниктиҥ адыла адалган ором база бар, темир јолдыҥ ол иштеген предприятиезиниҥ туразында мемориал доско тургузылган.

А. Байдюков бӱгӱн Тӧрӧлистиҥ гран-кыйуларын каруулдап турган пограничниктерге кӧпти куучындаган. Је эҥ ле учурлузы — сыгын айдыҥ 3-чи кӱни тегин ле кӱн эмес. Бу кӱн бистиҥ ороон узак ӧйдиҥ туркунына јууга белетенген болгон ийде-кӱчтӱ ӧштӱни јеҥгениниҥ кӱни болуп јат. Ыраак Кӱнчыгышта јуулашкан ветерандар, службазын бӱгӱн ӧдӱп тургандар бу кӱнди качан да ундыбас.

Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча пограничный башкартузыныҥ пресс-службазы

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина