Алтайдын Чолмоны

Солун керектерле байлык јай

17.09.2019

Республиканыҥ школдорында јаҥы ӱредӱлӱ јыл кӧндӱге берди. Тергеебистиҥ 24 муҥ кире ӱренчиктери јай ӧйинде балдардыҥ лагерьлеринде амыраган ла су-кадыгын тыҥыткан, јилбилӱ јол-јорыктарда ла ӧскӧ дӧ солун керектерде турушкан, удурумга иштеген ле ветерандарга, јаан јашту улуска ла кенектерге болуш јетирген.

2019 јылдыҥ јайында балдардыҥ амыралтазын јеткилдеер ле су-кадыгын орныктырар иштерде башка-башка бӱдӱмдӱ 156 учреждение иштеген. Алтай Республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министерствозыныҥ специализи Айгерим Сахарьянованыҥ јетиргениле, 11 485 ӱренчик балдардыҥ амыраар ла су-кадыкты орныктырар организацияларында амыраган, 11 300 бала кӧп кӱндерге ӧткӧн лӧ бир кӱнниҥ јол-јорыктарында, экскурсияларда ла слеттордо турушкан, 1 178 бала удурум ӧйгӧ иштеген.

Су-кадыкты орныктырары аайынча Алтай Республиканыҥ тыштындагы лагерьлерде јылдыҥ ла республиканыҥ 700 кире балдары амырайт. Быјыл санаторийлерде эмденип амыраган балдардыҥ тоозы 746 кижи болгон.

Онойдо, Алтайский крайдыҥ су-кадыкты орныктырар «Алтай», «Сосновый бор», «Медикал Эстейт», «Белокуриха» деген санаторий-лагерьлеринде јӱрӱмниҥ уур-кӱч айалгаларында јаткан 599 бала амыраган.

Чернобыльдагы атомный электростанцияда болгон јеткерде, Беларусьта ла Россияда јеткер-тӱбектӱ ӧскӧ дӧ учуралдарда су-кадыгы уйадаган балдарды эмдеерин ле су-кадыгын орныктырарын тӧзӧӧри аайынча Союзный Государствоныҥ Јаантайын иштеген комитеди ле Алтай Республика ортодо јӧптӧжӱ аайынча Краснодарский крайдыҥ ла Беларусь Республиканыҥ санаторийлеринде тургуза ӧйдӧ 129 бала су-кадыгын орныктырат, ол тоодо Анапа каланыҥ «Янтарь» деген санаторийинде 96 бала ла Беларусьтагы «Свитанакта»– 33 бала.

«Культура» деген эл ӱлекер аайынча Алтай Республиканыҥ 18 ӱренчиги Евпаторияныҥ «Здравница» деген санаторийинде ӧткӧн «Страна героев» деген сменада турушкан. 14 кӱнниҥ туркунына балдар черӱчил белетенишле, мылтык-јепселле, парашют спортло, самбо кӱрешле танышкан ла ГТО-ныҥ некелте-ээжилерин бӱдӱрген.

Алтай Республиканыҥ балдардыҥ амыралтазыныҥ ла су-кадыгын тыҥыдары-ныҥ учреждениелеринде башка-башка ууламјылар аайынча (јуучыл-тӧрӧлчи, спорт, туристско-краеведческий, эколого-туристический, јайаан, келер ӧйдӧ профессиязын талдаары) 14 бӧлӱк амыралта ӧткӧн, олордо јӱрӱмниҥ уур-кӱч айалгаларында јаткан 799 бала турушкан.

Олордоҥ эҥ јаркынду ла солун ӧткӧн-дӧриниҥ бирӱзи – «Манжерок» деген туркомплексте ӧткӧн «Рубеж-2019» деген јуучыл-тӧрӧлчи смена. Оны АР-дыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министерствозы, ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозы, ветерандардыҥ «Боевое братство» деген текшироссиялык јондык биригӱзиниҥ Алтайдагы республикан бӧлӱги ле јуучыл-тӧрӧлчи бедирӱ иштиҥ «Вымпел» деген тӧс јери тӧзӧп ӧткӱрген. Тургузылган амаду – республиканыҥ аймактарыныҥ јӱрӱмниҥ кӱч айалгазында јаткан балдарын, анайда ок јасак бускан керектерге кирген одорокторды јуучыл-тӧрӧлчи кыймыгуда туружарына јилбиркедери, олордыҥ кӱӱнин спорт јаар јайары, эткен кереги учун каруулу болорына, Тӧрӧлин сӱӱрине таскадары болгон. Бу сменада республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧринеҥ 145 бала турушкан.

АР-дыҥ иш ле јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча министерствозы театрдыҥ ла киноныҥ актеры, режиссер, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Амаду Мамадаковло, П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ актеры Айдар Унатовло, киноныҥ режиссеры Михаил Кулунаковло, оператор Ольга Кулунаковала кожо тергееде «Јорыктап иштеген «Амаду» школ» деген ӱлекерди бӱдӱрген. Су-кадыкты тыҥыдар «Горный Орленок», «Пилигрим», «Эзлик», «Лебедь», «Семинский перевал» деген лагерьлерде олор кӱч јадын-јӱрӱмдӱ, башка-башка керектер аайынча чотто турган балдарга актердыҥ узы, режиссура, кино согоры ла оны јазаары аайынча мастер-класстар ӧткӱрген. Бу ӱредӱ-ойындар јаҥыс та балдарды эмес, је анайда ок эне-адаларды да јилбиркедип, солун ла тузалу ӧткӧн.

Айгерим Сахарьянованыҥ айтканыла, балдардыҥ јайгы амыралтазына 85 млн 083 муҥ салковой акча чыгымдалган.

Бир муҥнаҥ ажыра ӱренчиктер јайгыда эл-јон јуртаган јерлерди арутаар ла јажыл ӧзӱмдер ӧскӱрер, эм ӧлӧҥдӧр јуур, јуртээлемдик ле болушту иштер бӱдӱрер, тураларды, айыл ичинде тудунган-кабынган эдимдерди, бичиктерди јазаар, јелимдеер ле экологиялык иштерде турушкан ла јаан јашту улуска, кенектерге јонјӱрӱмдик болуш јетирген. Јажы эр кемине јетпеген балдарды ишле јеткилдеерине 4 157,7 муҥ салковой акча чыгарылган.

АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозыныҥ башкартузында болгон учреждениелерде балдардыҥ амыралтазы канайда ӧткӧнин бу министерствоныҥ баш специализи Екатерина Карымова куучындаган.

Горно-Алтайскта Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернаттыҥ балдары јылдыҥ ла Кызыл-Ӧзӧк јурттыҥ јуугындагы «Черемушки» деген лагерьде амырайт. Быјыл мында кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире ӱч бӧлӱктеп 90 бала су-кадыгын тыҥыдып амыраган.

Анайда ок школ-интернаттыҥ балдары Алтын-Кӧлдиҥ јанында јуучыл-тӧрӧлчи ууламјылу «Адамант» деген лагерьде, палаткаларда јадып, Алтайский крайдыҥ «Лесной городок» деген лагеринде ле «Манжерокто» амыраган.

Горно-Алтайскта иштеген «Чедирген» деген лагерь кала јерде ас болуп турган балдарга тӧзӧлгӧн. Республиканыҥ јурттарыныҥ, анайда ок Барнаул да каланыҥ ӱренчиктери В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ интернадында јадып, республиканыҥ тӧс калазыныҥ кереес јерлериле таныжат. Мындагы амыралта краеведение ууламјыла јилбиркеген ӱренчиктерге јилбилӱ ле тузалу болгонында алаҥзу јок. Онойдо, быјылгы јайда «Чедиргенде» 140 бала амыраган. Олор республиканыҥ Анохинниҥ адыла адалган Эл музейинде, Маймада Таштыҥ музейинде, Паспаулда Улагашевтиҥ музейинде болуп, јебрен кижиниҥ Улалудагы турлузын кӧрӱп, Алтын-Кӧлгӧ јетире јорыктап, тӧрӧл јериниҥ тӱӱкизиле, кереес јерлериле, ар-бӱткениле таныжып, каланыҥ бассейнинде тойо эжинген.

Кичӱ изӱ айда Чамал аймакта ӱредӱ-тазыктыруныҥ «Азимут» деген тӧс јеринде спортивный туризм ле ориентирование, туризм ле краеведение аайынча ӱредӱ ле амыралта ӧткӧн. Ондо республиканыҥ ончо аймактарынаҥ 150 бала турушкан.

Горно-Алтайсктыҥ 4-чи таҥмалу кадет школыныҥ 170 ӱренчиги «Манжерок» деген лагерьде амыраган. Кадет класстардыҥ 26 ӱренеечизи дезе Алтайский крайдыҥ Бийск калазыныҥ јуугында черӱчилдер турган јерде 30 кӱнге јуучыл белетениш ӧткӧн.

Ады јарлу «Артек», «Орленок», «Смена», «Океан» деген лагерьлерде быјыл чаган айдаҥ ала куран айга јетире 126 бала амыраган деп, Екатерина Карымова куучындаган. Тургуза ӧйдӧ «Орленокто» 20 бала, «Артекте» 10 бала, «Сменада» 7 бала амырайт, олор сыгын айдыҥ учында јанып келер. Бу лагерьлерге путевкалар текшироссиялык кӧрӱлердиҥ јеҥӱчилдерине, эҥ јакшы ӱренген ӱренчиктерге, школдыҥ јӱрӱминиҥ эрчимдӱ туружаачыларына берилип турган эмтир. Бу лагерьлерге барган балазыныҥ јолын эне-адазы тӧлӧп јат.

Балдардыҥ јайгы амыралтазы быјыл јет-кер-тӱбек јок, амыр ӧткӧнин темдектеер керек. Балдардыҥ амыраарын јеткилдеер ле су-кадыгын орныктырар организацияларыныҥ ижи АР-дыҥ башкарузыныҥ ла шиҥжӱ јаҥдардыҥ јаантайын ајарузында болгон. Ӧрт чыгарын, јеткер-тӱбек болдыртпазын јеткилдеер ӱредӱлер јайдыҥ башталарында балдардыҥ амыралтазын ӧткӱреринде турушкан ончо тӧзӧмӧлдӧрдиҥ ишчилериле ӧткӱрилген. Коштой, јартамалду ла ойын кептӱ мындый керектер лагерьлерде балдарла база ӧткӧн.

2019 јылдыҥ јайында балдарды амырадар, су-кадыгын тыҥыдар иштерде турушкан јӱк педагогтордыҥ ла вожатыйлардыҥ тоозы 1332 кижи болгон.

Гигиенаныҥ Новосибирсктеги билим-шиҥжӱ ӧткӱрген институды балдардыҥ јайгы амыралтазыныҥ турулталарын шиҥдеер ишти тергееде калганчы јылдарда ӧткӱрет. Онойдо, балдардыҥ сынын, бескезин, балтырларыныҥ ийде-кӱчин лагерьге келген, јӱрген ӧйдӧ лӧ јанар аладында кемјип јадылар. Бу кӧргӱзӱле, 2019 јылда 98,4% балдардыҥ су-кадыгы билдирлӱ оҥдолгонын шиҥжӱлер кӧргӱскен деп, специалисттер айткан.

Балазын лагерьге амырадарга ийип болбой турганы керегинде комыдалдарды угарга келижет. Ӱредӱликтиҥ министерствозында укканыбысла, «Манжерок» ло «Чедирген» лагерьлерге балазын кандый ла кижи амырадып ийер аргалу эмтир. Эне-адаларга АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозына эртеледе суру бичик (электрон бӱдӱмле јараар) ийер керек. Республиканыҥ амыраар лагерьлерине бир путевканыҥ орто баазы 13 муҥ 16 салковой («Манжерок» лагерьге быјыл путевканыҥ баазы 14 800 салковой болгон). Балазы амыраган кийнинде керектӱ документтерди толо јууп табыштырза, путевканыҥ орто баазыныҥ 80% республиканыҥ бюджединеҥ эне-адаларга јандырылып јат. Айса болзо, бу арганы улус јазап билбес.

Балдардыҥ јайгы амыралтазыныҥ турулталарын эдип тура, АР-дыҥ башкарузы келер јайга белетеништӱ керектерди, ол тоодо лагерьлер иштеген јерлерди јаҥырта јазаар иштерди, эмди ле шӱӱп темдектейт.

Светлана КЫДЫЕВА