Алтайдын Чолмоны

Талдаштардыҥ чӱми билдирлӱ јаанаган

17.09.2019

Газедистиҥ бӱгӱнги айылчызы – Россияныҥ Федерациязыныҥ Государственный Думазыныҥ 2-чи округла (Алтай Республика) талдалган депутады Родион БУКАЧАКОВ. Ол бойыныҥ эрмек-куучынында Алтай Республиканыҥ башчызына ла депутаттарына ӧткӧн талдаштар керегинде айдат, Госдумада 2019-2020 јылдарда ӧткӱретен ижи-тожыла таныштырат.

—Родион Борисович, республикабыста јуукта ӧткӧн талдаштар керегинде нени айдарыгар?

—Республиканыҥ башчызына ла депутаттарына ӧткӧн калганчы талдаштардыҥ кемдӱзин эмезе кеми јогын, јастыразын эмезе јакшызын билерге, бу талдаштарды, байла, мынаҥ озо болгон талдаштарла тӱҥдештирерис. База айдарга турганым, мениҥ санаамла, Советский Союзтыҥ кийнинде јылдарда бу чӱм-чам јок баштапкы талдаштар, оныҥ учун јарт болгон: бӱгӱнги талдаштарда баштапкы јерге талдаштар эмес, а технологиялар, политтехнологиялар чыкканын, талдаштардыҥ чӱми билдирлӱ јаанаганын ла акчаныҥ учуры коркышту тыҥыганын бастырабыс угуп, кӧрӱп јадыбыс. Айдарда, эмдиги талдаштарда политтехнологияларды, талдаштардыҥ технологияларын, социальный сетьтерди элбеде ле толо тузаланары сӱреен јаан учур алынды. Оныҥ учун белетениш јогынаҥ, талдаштарга меҥдей-шиҥдей чыкканы туза, турулта јок иш болот… Экинчизинде, талдаштарда 100 процентке јеҥӱ аларга, элдеҥ ле озо орооныстыҥ президентиниҥ бӱдӱмјизи керегин кажыбыс ла билип, оҥдоп, аайлап турганыста алаҥзу база јок…

—Албатыбыста бирлик јогы талдаштардыҥ сурагын база курчыдат па?

—Нениҥ учун албатыбыста, карын да албаты, ӱнбереечилер бирлик. Ӧнӧтийин булгабаза, албаты, ӱнбереечилер не эки јара бӧлӱнетен? Барнаулдыҥ бистиҥ республиканыҥ политикалык айалгазын јакшы билер политтехнологы Константин Лукин талдаштарга туружарга ла муниципальный фильтрди ӧдӧргӧ турган кандидаттарга озолондыра белетенер керек болгон деп чын айдып јат ине. Темдектезе, 2014 јылда болгон талдаштарда муниципальный фильтр В. И. Петровтыҥ јолын нениҥ учун туйуктап болбогон? Нениҥ учун дезе, ол Турачак аймактыҥ јааны болгон Е. В. Унучаковала озолондыра куучындажып, јӧптӧжип койгон болгон. Олор канча кире озолондыра куучындажып койгондорын мен билбезим, айса болзо, бир јыл эмезе јарым јыл…

—Чын, сурак эмеш јастыра тургузылган, бирлик албатыбыста эмес, а политиктеристе, башкараачыларыста јок… Бот, Слердиҥ кандидатурагар республиканыҥ башчызына болгон деп билерибис, Слерди бистиҥ политиктердеҥ ле башкараачылардаҥ кем-кем јӧмӧди бе, кем-кем президенттиҥ администрациязына јӧмӧлтӧлӱ кандый бир чаазын аткарды ба, алтайларынаҥ да, орустарынаҥ да? Республикада калганчы јаан талдаштарды јеҥген кижи Слер инегер, чындык деп чотолгон 69,5 муҥ ӱнниҥ 46,11 проценти Слер учун болды, Горно-Алтайскта ла бастыра аймактарда баштапкы болдыгар.

—Президенттиҥ администрациязына кемдер кандый чаазындар аткаргандарын билбезим (кӱлӱмзиренет), ондо меге ол јанынаҥ кандый да јетирӱ бербегендер. Политиктердеҥ ле башкараачылардаҥ кем де мени јӧмӧбӧгӧн деп, база айдып болбозым. Орооныстыҥ президентинеҥ јарадуны алзаҥ, јӧмӧӧрим деп, јаҥыс та политик эмезе башкараачы угуспаган. Је ол ок ӧйдӧ аймактарда, јурттарда ол јанынаҥ айткан да, айдынган да улус сӱреен кӧп болгон…

—Родион Борисович, куучыныс республиканыҥ башчызына ла депутаттарына ӧткӧн талдаштардаҥ эмеш тууралай бертир?..

—Алдында Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ талдаштарында конкуренция тыҥ болгонын, 1997 јылда ӧткӧн баштапкы талдаштарда баштапкы ла экинчи јерлер алган кандидаттардыҥ — С. И. Зубакинниҥ ле Ю. В. Антарадоновтыҥ ортозы јӱк 0,22 процент эмезе 211 ӱн болгонын, 2014 јылдагы талдаштарда баштапкы турда јеҥӱ аларга, А. В. Бердниковко јӱк 0,63 процент эмезе 532 ӱн јеткенин эске алынзабыс, быјыл ӧткӧн талдаштар олордоҥ билдирлӱ аҥыланды: баштамы чотомолло баштапкы ла экинчи јерлер алган кандидаттар О. Л. Хорохординниҥ ле В. В. Ромашкинниҥ ортозы 27,18 процент эмезе 21 муҥ 986 ӱн болды. Талдаштардыҥ турултазы мындый болоры озолондыра сезилип турган болгон, је кандидаттардыҥ ортозы мындый јаан болгоны кайкамчык экелди.

Алтай Республиканыҥ депутаттарыныҥ талдаштарында оппозиция јаҥныҥ партиязын канайып та јамандаган болзо, «Единая Россия» тӱҥей ле јеҥип алды. Мында анчада ла бир мандатту округтарла партиядаҥ Горно-Алтайскла јаҥы улус, јиит улус, темдектезе, Р. С. Пекпеева, А. П. Кохоев, П. Б. Попошев ӧдӧ бергени сӱӱндирет. Партийный тооломды алзабыс, «Единая Россия» 34,23%, КПРФ — 29,12, ЛДПР — 12,63, «Родина» ла «Справедливая Россия» 5 проценттеҥ эмеш ле кӧп алдылар. Текшилей алза, Эл Курултайда «Единая Россия» канайтса да баштапкы болор, оныҥ учун парламенттиҥ јаанына кемди тудары, Федерация Соведине кемди аткарары элдеҥ ле озо јаҥныҥ партиязыныҥ турчуларынаҥ камаанду туру.

—Москвада Государственный Думада 2019 јылдыҥ кӱзинеҥ ала 2020 јылдыҥ јайына јетире ӧткӱретен ижи-тожыгар јанынаҥ нени айдарыгар?

—Элдеҥ ле озо шӱӱжетени ле эҥ ле каруулузы 2020 ле 2021-2022 јылдардыҥ бюджеттерин јӧптӧӧри болор. Текшилей алзабыс, 2020 јылдыҥ бюджеди баштамы тоолорыла, кирелтезиле – 20 триллион 219 миллион салковой, чыгымыла – 18 триллион 994 миллион салковой, артык акчазыла (профицит) – 1 триллион 224 миллион салковой болор. Бу акчалардыҥ кеми 2020 ле 2021-2022 јылдардыҥ бюджеттери керегинде јасакты ӱчинчи кычырышла јӧптӧӧр тушта солынары јарт. Эмди тургуза талаларга берилетен дотациялардыҥ текши кеми 2 триллион 154 миллион салковой ло талалардыҥ бюджеттерин теҥдештирерине чыгарылатан акчаныҥ кеми 679 миллиард 200 миллион салковой болор. Бу да акчалар кӧптӧдилер деп иженедим.

Президенттиҥ былтыр јараткан «О национальных целях и стратегических задачах развития Российской Федерации на период до 2024 года» јарлыгын бӱдӱрерге, келер јылда 1 триллион 900 миллион салковой акча чыгарылар ла олор 12 национальный ӱлекерлер аайынча ӱлелер. Бистиҥ республикага талдаштарлу јыл ла башкару солынары ӧрӧги темдектелген акчаларды турулталу ӱлежерине (республика јаар кӧптӧдӧ «тажыырына») камаанын јетирбеген деп иженедим ле республиканыҥ јаҥы тудулган башчызыла, јаҥы тудулатан башкарузыла кожо федерал бюджеттеҥ алынатан трансферттердиҥ кемин мынаҥ ары канча ла кире кӧптӧдӧринде ле ӧскӧ дӧ иштерде једимдӱ иштеериске бӱдедим.

Президенттиҥ «майский указтарын» јаратканыс ороонныҥ экономиказы ӧзӧрине, албатыныҥ јадын-јӱрӱми јаранарына сӱреен јаан аргалар ачты. Былтырдаҥ бери федерал башкаруда да, талалык башкаруларда да «акча јок» деп айдынар, актанар, комыдаар тӧзӧлгӧ јок. Текши ороонго сӱреен јаан акчалар берилген, талалардыҥ башкаруларыныҥ федерал бюджеттеҥ ол акчаларды ала согор аргалары база јаанаган, кыскарта айтса, талалардагы бӱдӱреечи јаҥга бу ууламјыла иштенер, база катап иштенер керек.

2020 јылдаҥ ала «Јурт јерлердиҥ комплексный ӧзӱми» деп адалган государственный программа иштеп баштаар. Бистиҥ комитеттиҥ эки-ӱч јылга јуртээлемдик 13-чи национальный проект-ӱлекер болзын деген амадубыс, тартыжубыс башкаруда мындый программага јӧптӧлӧрине экелген. Оныҥ бӱдӱретен тӧс иш-амадуларына Россияда јурт јерде јаткандардыҥ јадын-јӱрӱмин јарандырары, чокымдап айтса, јурттагы айыл-јурттыҥ айлык кирелтезин каладагы айыл-јурттыҥ айлык кирелтезиниҥ 80 процентине јетирери, јурттарда, јылула, суула, газла јеткилделген благоустроенный туралардыҥ тоозын текши тооныҥ 50 процентинеҥ ажырары ла јурт јерде јаткандардыҥ тоозын текши албатыныҥ тоозынаҥ 25,3 проценттеҥ тӧмӧн тӱжӱрбези. Оныҥ учун госпрограммага «Јурт јерлерде тура тударын ӧскӱрери ле айыл-јурттардыҥ айалгаларыныҥ кемин бийиктедери», «Јурт јерде јаткандарды ишле јеткилдеерин јӧмӧӧри», «Јурт јерлерде инженерный инфраструктураны ӧскӱрери», «Јурт јерлерде транспортный инфраструктураны ӧскӱрери», «Јурт јерлерди јарандырары» деп адалган беш ӱлекер кийдирилген. 2020-2025 јылдарда иштейтен программага текши тооло 2 триллион 300 миллион салковойго јуук акча чыгарылар. Мында база ла иженедим: республикан башкару ла јурт ээлем аайынча министерство эптӱ-јӧптӱ, ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, јурттарыстыҥ инфраструктуразын элбедип, јарандырып аларыс деп…

—Родион Борисович, мындый сурактарды једимдӱ бӱдӱрерге, таланыҥ јаҥдарыла јуук колбуда иштеери сӱреен јаан учурлузы јарт. Сураарга турганым: алдындагы башкарула, республиканыҥ башчызыла, башкарузыныҥ председателиле, оныҥ ордынчыларыла бу јанынаҥ колбу кандый болгон?

—Кыскарта ла јартын айтса, колбу јакшы болбогон, А. В. Бердниковло до, оныҥ ордынчыларыла да… Республиканыҥ башчызы бир ле катап телефон согуп, Федерацияда тӧрӧл тилдерди ӱредери аайынча јасактыҥ экинчи кычырыжында ӱниҥди берзеҥ деп сураган болгон. Ӱлекердиҥ концепциязы јарабаста, баштапкы кычырышта ӱнимди бербеген болгом. Кийнинде орооныста тӧрӧл тилдерди ӱренери ле ӱредери бис ӱренген туштагызына теҥдештире кӧдӱрилип, ӱредӱниҥ стандарттарын јӧптӧӧри ле учебниктер чыгары јаан сурак болуп турганы јарталып, јасакла кожо бу курч сурактарды чечер адылу јӧп јазаларда, ӱнимди бергем…

Куучынысты 2020 јылда ӧткӱретен иштер јанынаҥ улалтсабыс, орооныстыҥ талдаштар ӧткӱрер Тӧс кӱреези талдаш ӧткӱрер федерал јасактарга, ол тоодо талалардыҥ башчыларын тудар талдаштар аайынча јасакка тӱзедӱлер, кубулталар, јаҥыртулар кийдирер кӱӱн-табын угусканы бар. Мында иш једимдӱ болор деп иженедим. «Регионал неделелерде» Горно-Алтайскта таҥынаҥ улусла туштажу ӧткӱрери, јурттардыҥ, аймактардыҥ эл-јоныла туштажарга јорыктаары канайда иштелген — онойдо ло ӧдӧр. Мындый туштажулар сӱреен тузалу болгонын ӧй кӧргӱсти. Алдында ӧйдӧ кезик улус «Москвада отургылайла, нени де эткилебей турганыгар» деп бурулаар кӱӱндӱ болгон болзо, эмди кажы ла туштажуда јартап јадыҥ ине: «оны шӱӱштис», «мыны јӧптӧдис» деп, база јербойыныҥ, республиканыҥ ла Федерацияныҥ јаҥдарыныҥ чыдуларын јартап, аргаларын айдып турганы улуска јакшы јартамал болот…

—Родион Борисович, бу јанынаҥ кандый бир чокым темдек айдып ийген болзогор?

—Чокым темдек: је ол ло јыгылган агашты эл-јон тузаланары јанынаҥ јарадуны, орустап айтса, «валежник», «недревесный лесной ресурс» дегенин јуурын, тузаланарын, бис, Госдума, 2018 јылдыҥ кандык айында јарадып, јасак 2019 јылдыҥ баштапкы кӱнинеҥ ала иштезин деп јӧптӧгӧнис. «Валежник» деп оҥдомолго «јерде јаткан агаш ла оныҥ будактары кирет» деп јап-јарт јартаганыбыс… Је јербойында јыгылган агашты тузаланары аайынча јасак кажы ла талада башка-башка јазалган. Эҥ талдама, эл-јонына эҥ тузалу ээжини Ханты-Мансийский автоном округ јазаган, бу таланыҥ депутаттары јакшы јасак јаратканыныҥ ӱстине, башкарузы эл-јонына кандый јерде кандый агаш кургаганы эмезе јыгылганы керегинде јетирӱ эдерин јӧптӧгӧн. Кезик талалар, ол тоодо бистиҥ де республика, эл-јоны валежниктер јуурына, карын да, бюрократический буудактар тургускандар. Темдектезе, олордыҥ кӧп сабазы валежникти недревесный агаштыҥ тоозына кийдирбегендер, кезиги валежник дегени ол агаштыҥ бойы эмес, а јӱк будактары да деп јартагандар. Бюрократия јанынаҥ айтса, јаҥдарга ӧйинде угузу эдери, јӱк ле јаҥдардыҥ јараткан јеринеҥ јууры, бензокирее ле машина-трактор тузаланбай јууры, јууп алган агажын јаҥдардыҥ јӧби јогынаҥ агаш аразынаҥ чыгарбазы ла оноҥ до ӧскӧ. Бистиҥ республиканыҥ депутаттары «О регулировании отдельных вопросов в области лесных отношений на территории Республики Алтай» јасакка јаҥы јылдаҥ ала, 2019 јылдыҥ чаган айыныҥ баштапкы кӱнинеҥ ала, иштеер учурлу тӱзедӱни јӱк кандык айда јӧптӧгӧндӧр, а валежник деген оҥдомол ло оны техника тузаланып јууры аайынча тӱзедӱ јарым јылдыҥ бажында, јаан изӱ айда, кийдирилген эди. Керек мындый болзын деп, Эл Курултайга баштану да эдерге келишкен…

—Ачык-јарык куучын учун јаан быйан, амадаганаар бӱтсин, ижигер једимдӱ болзын.

—Слерге быйан, тал-табышту талдаштар ӧдӱп, албаты-јоныс ӧлӧҥ-чӧбин эдип, картошкозын, маала ажын казып, кат-јиилегин јууп, кузуктаары кузуктап, ӱредӱлӱ јылга ла узун кышка талдама белетенгилезин деп кӱӱнзейдим.

Эрмек-куучынды П. БОРИСОВ ӧткӱрген