Алтайдын Чолмоны

Тергеебисте баштапкы катап…

20.09.2019

Алтай Республиканыҥ иштиҥ, јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ ле эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ министерствозы тергеелик культурно-спортивный јондык организацияла – «Вымпел» деп јуучыл-патриотический бедиреер тӧс јерле кожо Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ учында болгон јуучыл керектердиҥ бирӱзин орныктырып кӧргӱзери (реконструкция) аайынча ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрген.

Бу баштаҥкайды уур-кӱч јӱрӱмдик айалгада арткан балдарга јӧмӧлтӧ эдер фонд јӧмӧгӧн лӧ бастыра керек-јарактар «Алтай Республикада кӱч айалгада болгон эр кемине јеткелек балдарла тузалу, јонјӱрӱмдик учурлу ишти јасакла башкарынып  тӧзӧӧр» деп адалган программа аайынча ӧткӱрилген. Мындый керек тергеебисте баштапкы катап ӧдӧт.

Јуучыл-тӱӱкилик орныктыру-реконструкцияда бастыра муниципалитеттерде профилактический учетто турган 50-неҥ кӧп бала турушкан. Олор сыгын айдыҥ 16-18 кӱндеринде амыраарыныҥ «Манжерок» базазында тузалу иштер эдип амыраган.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ учында болгон керектердиҥ бирӱзиниҥ орныктыру-реконструкциязында туружарга балдарга ол тӱӱкилик керекте не болгонын јакшы билер, ол керегинде канча ла кире кӧп јетирӱлер алар керек болгон. Мыныла колбой бу ишке ГАГУ-ныҥ тӱӱки-филология факультединиҥ лекторлоры јилбиркедилген. Олор балдарга толо јетирӱлер бергенин темдектеер керек.  Экинчи телекейлик јууныҥ учында чын ла болгон керектердиҥ бирӱзин орныктырар амадула балдардыҥ јарымызын партизандар эттире кийиндиргендер, арткандарына дезе фашист офицерлердиҥ кеп-кийими кийдирилген. Анайып, подпольный диверсионный отрядтыҥ партизандары ла фашист офицерлер болуп кийинген ле автоматтар ла мылтыктар тудунган балдар јуучыл-тӱӱкилик сценаны ойногондор.

Ӱч кӱнниҥ туркунына балдар анайда ок Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде фильм кӧргӧн, семинарларда ла лекцияларда турушкан, «Россияныҥ бедиреер кыймыгузыныҥ» Сибирьдеги федерал округтагы координаторы Н. И. Некрасовала тушташкан.

Ӧрӧ адалган программа аайынча Алтай Республиканыҥ бир канча муниципалитеттеринде кӧп тоолу иштер ӧткӱрилген. Темдектезе, Шабалин аймакта Чаргы јуртта балдарды той балкаштаҥ эдимдер эдерине ӱредедилер. Балдар амыраар јайгы лагерьлерде амыраган балдарга «Амаду» киношкол јилбилӱ ӱредӱлер ӧткӱрген. Себиниҥ боочызында комплексте «Рубеж» деп адалган профильный смена ӧткӧн. Текшилей алза, бу ууламјы аайынча республика ичинде 20-деҥ кӧп керек-јарак ӧткӱрилген.

Балдар ол керектерле тыҥ јилбиркеп, эрчимдӱ турушканын темдектеер керек. Мындый јакшынак ууламјылу баштаҥкай мынаҥ да ары улалып барарына иженери артат.

«Алтай Республикада кӱч айалгада болгон эр кемине јеткелек балдарла тузалу, јонјӱрӱмдик учурлу ишти јасакла башкарынып тӧзӧӧр» деп адалган программа республикабыста 2018 јылдаҥ ала иштейт. Оныҥ ууламјыларыныҥ бирӱзи текши ле орто профессионал ӱредӱлӱ организацияларда волонтерский отрядтар тӧзӧп лӧ олорды јӧмӧп, ӱренеечилерди тузалу иштерге јилбиркедери болуп јат.

Алтай Республиканыҥ «КЦСОН» деп автоном учреждениезиниҥ специалисттери медиативный технологиялардыҥ элементтерин тузаланып, психологический тренингтер база ӧткӱрет. Темдектезе, андый тренингтер Горно-Алтайсктагы эҥирде ӱренер школдо, М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжте ӧткӧн.

Тренинговый ӱредӱлер эр кемине јеткелек балдардыҥ кылык-јаҥында чугаандашпас модель тӧзӧӧрине ле тӧзӧлгӧлӱ эрмек-куучын ӧткӱрерине ӱредерине ууламјылалган.

Мындый ӱредӱлерде балдар бойына бийик баа берерине, бойына болгон бӱдӱмјини тыҥыдарына, ӧӧн-бӧкӧндӱ айалгаларда бойлорын тудунып билерине ле ӧскӧ дӧ керектӱ кылык-јаҥга ӱренет деп айдарга јараар. Тренинг-ӱредӱлер кӱчӱрген айдыҥ учына јетире ӧдӧр.

Тӱӱкилик реконструкция керегинде айдар болзо, ол чокым тӱӱкилик ӧйдиҥ ле тергеениҥ материальный эмезе кӧгӱс-байлык культуразын орныктырган, ол эмезе тӱӱкилик керекти кӧргӱскен керек болуп јат.

Тӱӱкилик реконструкцияныҥ кыймыгузы тӱӱкиле, кеендикле јилбиркеп турган улус ортодо башталган. Тӱӱкиле тыҥ јилбиркеп турган кижи кандый бир ӧйдӧ болгон учуралды (јуу-согуш ла оноҥ до ӧскӧзи) орныктырар  кӱӱндӱ болуп јат. Ол ӧйдӧ кийген кеп-кийимнеҥ ала тузаланышта болгон мылтык-јепселге јетире.

Бисте јуучыл-тӱӱкилик орныктыру-реконструкция 1980-чи јылдардыҥ ортозында, качан СССР-да «темир занавес» уйадай берерде, башталган. Ол ло тушта униформология, мылтык-јепселдиҥ ле черӱлердиҥ тӱӱкизи аайынча јетирӱлер табылып, таркап  башталган. Мыныҥ бастыразы јуучыл тӱӱкиге јилбӱни јаандаткан. Мынайып, орооныста чокым тӱӱкилик ӧй-эпоханыҥ ла тергеениҥ материальный эмезе кӧгӱс-байлык культуразын орныктырып турган, байа јуучыл-тӱӱкилик орныктыру-реконструкцияны эдип баштаган улус табылган.

Тӱӱкилик керектерди эзедериле колбулу  кыймыгу  бистиҥ ороондо јылдаҥ јылга там ла элбейт. Бу керекте јаан да јашту улус, јашӧскӱрим де текшилей туружып турганын телевизордоҥ кӧрӧдис. Темдектезе, калганчы ӧйлӧрдӧ орооныстыҥ тергеелеринде Бородинодо болгон јуу-согушка, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ элестерине учурлалган кӧргӱзӱлер болгон. Бу кыймыгуда јуучыл-тӧрӧлчи клубтар база эрчимдӱ туружат. Мындый кыймыгу бӱгӱнги јашӧскӱрим тӧрӧл јериниҥ тӱӱкизиле јууктада таныжарына, јиит улусты тӧрӧлчи кӱӱн-санаага таскадарына база јаан камаанын јетирет.  Анайда ок бу кыймыгуда ӧскӧ дӧ ороондордыҥ улузы туружат.

Ол ло орто чактарда јуу-согуштарла колбулу реконструкциялар ӧйинде ол ӧйдиҥ јуучылдарыныҥ кеп-кийимдерин, ӱлдӱ-куйактарын ла ӧскӧ дӧ не-немелерин улус бойлоры эткилейт, јазагылайт. Мындый иш ажыра јебрен ӧйдиҥ устарыныҥ ундылып калган эп-сӱмелери, јаҥжыгулары орныктырылат.

К. КУРТОВ