Байлыгысты јӧмӧйли

24.09.2019

«Алтайдыҥ Чолмоны» газедистиҥ быјыл куран айдыҥ 13-чи кӱнинде чыккан номеринде иштеги ченемели јаан јурукчыларыстыҥ бирӱзи Амыр Борисович Укачинниҥ алтай тил керегинде бичимели «Шӱӱлтелердиҥ белтиринде» деген рубрикалу чыкты. Оныҥ адазы Борис Укачинович шак мындый курч сурактарды кӧп кӧдӱрип туратан. Је оныҥ сананып тапкан рубриказы «Бойыстаҥ камаанду сурактар» болгон эди. Эмди ӧй ӧскӧ ине. Улустыҥ да сагыжы кубулган. Оныҥ учун Амыр Борисовичтиҥ эмдиги ӧйдиҥ рубриказын тузаланганында бир де јаман неме јок. Бӱгӱн мен адазын тӧзӧгӧн, эди-канына алтай албатыныҥ уур-кӱч сурактары шиҥген јайалталу јурукчыбысты јӧмӧӧктӧр деп, јерлештеристи кычырып турум. Амыр Борисовичтиҥ бастыра шӱӱлтелерин јарадып јадым. Оныҥ учун бичип јаткан шӱӱлтелеримди оныҥ шӱӱлтелерине удура деп сананбагар.

Советский Союз јайрадылганынаҥ улам кажы ла албатыныҥ бойыныҥ тилин корып алар кӱӱни тыҥый берген эди. Темдектезе, Прибалтикадагы республикалардыҥ албатылары бойлорыныҥ тилдерин корып аларын эрчимделткендеринеҥ олордыҥ орус албатыла колбулары курчый берген. Андый ок айалга Украинада башталган. СССР јаҥы-јаҥы ла јайрадылып баштаар тужында мен экономист-журналисттердиҥ Донецкте ӧткӧн текшисоюзный учурлу јаан ӱредӱ-јуунында турушкам. Ол тужында украиндер бойыныҥ тилин баштапкы јерге тургузарга ченежип туратан, орустар дезе тилиниҥ учурын бир де јабызатпазы учун болгондор. Мынаҥ кӧргӧндӧ, тилдиҥ сурагы јаан политикала колбулу деп оҥдоор керек. Мыны јетире оҥдобогон таланыҥ јеринде кожо амыр-энчӱ јуртап јаткан албатылар ортодо качан да болбогон айалга курчып чыгарын ӧрӧги учуралдар керелейт.

Бис, алтайлар, тоозысла ас та болзобыс, јӱрӱмисте кандый ла косколоҥдорго туштап, тилисти чактардаҥ чактарга ундыбаганыс. Ӱзеери Алтайыстыҥ ар-бӱткенин корыыры эди-каныста шиҥгениниҥ шылтузында бӱгӱн телекей Алтай Республиканыҥ јери эҥ ле јараш деп чотойт. Јарт, мында алтайлардыҥ ар-бӱткенге ич-кӧрӱминиҥ учуры баштапкы јерде туруп јат. Алтайысты мынаҥ да ары корып аларга турган болзобыс, тӧрӧл тилисти ундыбас керек. Тил јок болзо, ар-бӱткенди корып аларыла колбулу јаҥжыгуларысты јылыйтарыс.

Алтайларда тили јоголор деп чочыду кайдаҥ табылып келген? Мен бодозом, национальный республикалардыҥ албатыларыныҥ тили государственный деп јарлаларда, орус албаты бойыныҥ тилин јылыйтар деп чочыган болор бо? Ӧткӧн јуук јылдардыҥ бирӱзинде национальный республикаларда баштапкы класска келген балдарды тӧрӧл тилине ӱретпес деген шӱӱлте-табу онызын керелейт деп бодойдым. Экинчизинде, капиталистический стройдыҥ јолына туруп алганыстаҥ улам промышленный предприятиелер ле колхоз-совхозтор јайрадылган. Оноҥ улам улус иштеер јерлер кезем астаган. Алтайлар ӧскӧ тергеелердӧӧн барып иштеери кӧптӧп туру. Мында, байла, олордыҥ балдарын алтай тилге ӱредип алары јанынаҥ суракты кабыргалай тургузар арга јокко јуук болгодый.

Ӱчинчизинде, демократия, ачык-јарык айдыныш, кудай јаҥга элбек јол ачканы Алтайыстыҥ ар-бӱткенин корулап алар алтай јаҥыска согулта этти деп бодойдым. Бир канча јыл мынаҥ озо тергеебистиҥ культура аайынча министриниҥ докладынаҥ Алтай Республикада јӱс кире кудай јаҥ бар, олордыҥ тал-ортозы регистрация ӧтпӧгӧн деп јетирӱ кычыргам. Олордыҥ абызына кирип алган алтайлардаҥ балдараарды алтай тилге не ӱретпей турганаар деп сурап кӧрзӧгӧр…

Тӧртинчизинде, телекейде ар-бӱткени Кудай јайаган јаражын јылыйтпаган тала Алтай Республика деген јетирӱлер кӱннеҥ кӱнге кӧптӧп туру. Билимчилердиҥ ырымдаганыла болзо, удабас ичер сууныҥ баазы бензинниҥ баазынаҥ чик јок бийик болор. Эҥ ару суу кайда? Бистиҥ Алтын-Кӧлисте! Оныҥ учун кӧлдиҥ суузын кирлендирерин токтодор керек. Кӧлди айландыра ас тоолу калыктар – телеҥиттер, чалкандулар, тубалар јуртайт. Олордыҥ статузын бийиктедип, кӧлди быјарзытпазына учурлалган иштерди тӧзӧп ӧткӱрер керек.

Бежинчизинде, анчада ла Кан-Оозы аймактыҥ алтайлары бала-баркаларыныҥ тойын бийик кеминде ӧткӱрерге болуп, ума јок јаан кредиттер алып јадылар. Соҥында соҥго алган акчаны тӧлӧйтӧни уур-кӱчке келижип, јаҥы тӧзӧлгӧн бир канча билелер јайрадылат. Байла, оныҥ да учун болбой, быјыл чаган айда тергеебисте 59 биле тӧзӧлгӧн болзо, 84 биле јайрадылган, кочкор айда бу јанынаҥ тоолор 63 ле 82, кӱӱк айда — 60 ла 79.

Тилдиҥ сурагы ӧҥзӱре сурак болгонынаҥ улам, бир ле јастыра алтамнаҥ нак јуртап јаткан албатылар ортодо коркышту чугаан башталарын јӱрӱм кӧргӱзет. Автобустарда, ӧскӧ дӧ јерлерде тилдиҥ сурагын чугаанду кӧдӱрип турган улус туштаары кӧптӧп туру деп бодойдым.

Мениле мындый бир учурал болгон. Каланыҥ «Родник» («Аржан суу») деген токтодузында јетинчи таҥмалу алтай школдыҥ баштапкы класстарында ӱренип турган јирме кире ӱренчиктер тытпактажып, сыр ла орустап, ойноп турдылар. Мен олорды токтодып, мынайда сурадым: «Бу слер алтай тил билбезигер бе?». «Чо?!» деп јызырап чыктылар. Олордыҥ ортозынаҥ јӱк ле бир уул алтайлап билер эмтир.

Мында отургышта отурган орус ӱй кижи меге јызырап ла чыкты: «Если Вам не нравится русский язык, уезжайте на Украину!». Бу ла кӱндерде каланыҥ бир автобузында тил бажынаҥ алтай ла орус келиндер сӧс блаажып чугушкандар.

Адакыда, алтайлар бойыныҥ тилин јылыйтпазы јанынаҥ иштеерин эрчимделтер керек. Анчада ла экологический ле экономический сурактарды билгир тургузарынаҥ кӧп неме камаандузын јӱрӱм кӧргӱзет. Туристтердиҥ Алтын-Кӧллӧ јӱзӱн-башка керептерле, бензинле иштеер моторлу кемелерле јӱзӱп соотонорын кезем кирелендирер керек деп шӱӱлте эдип турум. Ӱч-Сӱмер Кудай јайаган јаражын јылыйтпазын деп турган болзобыс, ол јаар техника јӱрер јол ӧткӱрбес керек. Мында вертолетту аҥдагандарга баштаҥ ажар штраф салып, кату јаргылаганы тузалу болор.

Керде-марда алтайлар тилин ундып, јоголып калза, јаражыла телекейди кайкаткан тергеебис сӱрее-чӧпкӧ кӧмӱлген, кырлары кууланган, суулары соолгон кирлӱ јер боло берер. Андый болбозын деп турган болзобыс, бойыстыҥ тилисле куучындаары, јаҥжыккан јаҥдарысты јаҥдаары, коштой јаткан албатыларла нак јуртаар айалга тӧзӧп алары учун тартыжалы.

Чындап, интернет деген неме јер-телекейдиҥ бастыра албатыларына элбек јол ачып берди. Интернетти тузаланып, орус тилге ӱренер арга тӧзӧлгӧн. Эмди орус тилди кӧп ороондордыҥ улузы билер болуп калган, олордыҥ тоозы кезем кӧптӧди. Орус ага-карындаштарыска мынайда айдар кӱӱним бар: улу орус тил качан да јоголбос, алтайлардыҥ балдарын бойыныҥ тилиле куучындадарына амадаганын слерге удура тартыжу деп бодобогор.

Алтай тилди корып аларына учурлалган иштерди темдектеп, ширтӱни каладагы алтай балдардыҥ сок јаҥыс садынаҥ баштап кӧрзӧгӧр. Магазиндер, автобустардыҥ токтодулары кандый тилдерле адалган? Алтай тилле колбулу уур-кӱчтер кӱннеҥ кӱнге курчып ла кӧптӧп турарда, биске тӱрк карындаштарыстыҥ алдына уйатту болуп јат: Алтай Республиканыҥ јери тӱрк калыктардыҥ тӧс тӱӱкилик јери — Тӧрӧли деп оморкоор аргабыс бар ба?

Михаил ТАРПАКОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина