Алтайдын Чолмоны

Болчомдорго – алтай кӱӱлик бичик

24.09.2019

Балдарга учурлалган «Кожоҥчы Койонок» деген баштапкы алтай кӱӱлик бичикле таныштыру сыгын айдыҥ 18-чи кӱнинде балдардыҥ Горно-Алтайсктагы республикан библиотеказында ӧткӧн.

Јакшы-јакшы ба, Тастаракай! Кайдаҥ келдиҥ?

Јакшы, Кӱмӱжеҥ. Алтай кай-чӧрчӧктӧрдӧҥ айылдап келдим…

Бичикле таныштыру балдардыҥ сӱӱген геройлоры Тастаракай, Хоттабыч ӧрӧкӧн турушкан ойынла башталган. Горно-Алтайсктыҥ балдардыҥ 14-чи таҥмалу садыныҥ болчомдоры алтай табышкактардыҥ карууларын табып, бијезин кӧргӱзип, јаҥы бичикле таныштыру-ойында јилбиркеп турушкан. Тастаракайдыҥ алтын кайырчагынаҥ чыгарган бичик, чын да, сӱрекей солун ла јараш болгон. Оны канайда кычырарын, ойноорын, кожоҥдоорын бу бичикти белетеп чыгарган Чейнеш Сабина кӧргӱскен. Балдарга кӧргӱзери де јок —  тургуза ла билип-оҥдоп ийген. Туштажуда анайда ок ӱлекердиҥ дизайнери Чейнеш Барсукова туружып, балдарга бичик канайда белетелгенин куучындаган.

Каланыҥ 14-чи таҥмалу «Солоҥы» деген садында алтай тилдиҥ кружогын ӧткӱрип турган Надежда Ойношева мынайда куучындаган: «Бу бичикке кирген кожоҥдордыҥ кезигин бис билерис, балдарла кожо кожоҥдоп јадыс. «Кожоҥчы Койонок» јаҥыс та болчомдорго эмес, је анайда ок балдарла иштеген ӧмӧликтерге, эне-адаларга јакшынак сый. Бичикти белетеп чыгарган Чейнеш Пантелеевна Сабинага, бу иште турушкан ӧмӧликтиҥ ончо улузына јаан быйанысты айдадыс».

Библиотекада ӧткӧн таныштыруныҥ кийнинде алтай тилле балдарга баштапкы кӱӱлик бичик белетеген ӱлекердиҥ  башкараачызы Чейнеш Сабинала туштажып, бичикти чыгарар иш канайда башталганын ла ӧткӧнин, оны белетееринде кем турушканын сурап уктыбыс.

«Мен бойым эне кижи. Балдарыс оогош болордо, јараш јуруктарлу алтай бичиктерди табары кӱч болгон. Орус бичиктерди балдарыска орустап кычырып, оноҥ алтайлап куучындап, јуруктарын јартап туратаныс. Балдарга учурлалган алтай бичикти быјыл кем-кем чыгарып ийер болор бо, айса болзо, эзенде чыгар деп сакып турганча, 7-8 јыл ӧткӧн. Кӧп энелерле бу керегинде соцсетьтер ажыра куучындашканыс. Мениҥ јаан кызым кӱӱ-кожоҥды сӱӱген, меломан кижи. Оныла эмчиликтерде јадарыста, алтай да, орус та кожоҥдорды кӧп укканыс. Је олорды јаантайын укса, кижиниҥ кӱӱнине тийе берер неме ине. Оогош балдарга учурлалган алтай кожоҥдор јетпей турганын ол ӧйлӧрдӧ анчада ла јарт оҥдогом. Балдарга учурлалган кӱӱлик алтай бичик чыгарар амаду мынайда туулган» — деп, Чейнеш Сабина јартаган.

—Тегин де бичикти кепке базып чыгарары чӱмдӱ, ижи кӧп керек. Кӱӱлик бичикти кайда, канайда белетеп турган?

—Чынынча айтса, билбес сурактар да, уур-кӱчтер де кӧп болгон. Бистиҥ республикада мындый бичикти мынаҥ озо кем де чыгарбаган. Оныҥ учун озо ло баштап Москвада бичиктер чыгарган јаан издательстволорго баштангам. Олор јӱк бойыстыҥ дизайнерлеристиҥ иштерин эдип турганыс деп айткан. Сӧс келижерде, бистиҥ ороондо чыгып турган балдардыҥ кӱӱлик бичиктериниҥ ле ойындарыныҥ ончозына јуугы база Китайда эдилип турган болтыр. Кӱӱлик бичиктерди чыгарган фабрикаларды ла издательстволорды Интернет ажыра бедиреп, Пекинде бир бичик чыгару тапкам. Олорло бичижип, кӧп сурактарды шӱӱжип, иш башталган. Озо баштап јуруктар эдилген. Олор уйан болгонын айдар керек, бойыма да јарабай турган, бу јуруктарды тудунала, балдардыҥ «Солоҥы» журналыныҥ кӧп јылдарга јайаан редакторы  Чейнеш Николаевна Барсуковага баргам ла кандый бичик чыгарарга турганысты куучындагам.

«Чыҥдыйы бийик ӱлекер, оныҥ учун оны јакшы эдер керек, бу јуруктар келишпес» – деп, Чейнеш Николаевна айткан. Бичикке кандый кожоҥдор кирерин талдап, јурукчылар бедирегенис. Бистиҥ эне-адаларыс, бойыбыс оогошто кожоҥдогон Койонок, Кискечек, Айучак керегинде кожоҥдорло коштой јаҥы кожоҥдор  база бар, олор «Энейим» ле «Чибичек».

Оныҥ кийнинде бичикти ӱнделтер, звукорежиссер, звукооператор деген улусла иш башталган, ноталар келиштире јуралган – бу база бир чӱмдӱ иш, ӱзе куучындабайын.

Белетениш иштерди бӱдӱрип тура, Кыдат јерине канайда једер, акчаны кайдаҥ табар деген сурактар ӧзӧкти оорыткан. Былтыр КНР-дыҥ Эрлянь калазында саду-экономикалык колбулар аайынча Китай, Монголия ла Россия турушкан эл отоктор ортодогы форум ӧткӧн. Мен бистиҥ республиканыҥ элчилериле кожо, олорго «куйрук» болуп отурып, Китайга јеттим. Форумныҥ кийнинде Пекинге барып, эрмектешкен бичик чыгаруга барзам, бу издательствоныҥ чыгарып турган эҥ ас тиражы 5 муҥ бичик эмтир, оноҥ ас тӱжӱрбей турган. Бистиҥ јаткан јоны ас республикада мынча кире бичик садылбас. Узак куучындажып, эки муҥ бичик чыгарары јанынаҥ јӧпкӧ келгенис.

Акча база келишпей турган. Кредит берген организацияларга баштанган. Акчаны сакып турганча, издательствоныҥ темдектелген ӧйи ӧдӧ берген. 2-3 ай сакыйтан очередьке ойто турган, јаҥыјылдык байрамдар башталган, оноҥ бистиҥ сананып алган бичигисти чыгарарга арга јок, сакыыр керек деген. Ӧскӧ фабрика бедиреерге келишкен. Ол ороонныҥ тӱштӱгинде табылган. Мында кӱӱлик ноталарлу панельди де, бичикти де бир  ле јерде эдип турган эмтир.

Бичигистиҥ ченеп чыгарар иштерин ӧткӱрип ле јӧптӧп, тиражын 1 муҥ тоого јетире тӱжӱргенис. База узак куучындажарга, олорло мынаҥ да ары иштеер болуп јӧптӧжӧргӧ келишкен.

Белетеген бичикти гран ажыра экелериниҥ сурактарын аайларга, бир-эки ай ӧткӧн. Логистика аайынча иште биске сӱреен јаан болужын Китайда ӱренген Эжер Абакаев болушкан. Бичиктерди экелерин де алза, олорды пластик ле картон коробкаларда јаан кошторло кожо экелзе, балбарылып, ӱрелип калар. Оныҥ учун фабрикада ла агаш коробкаларга салып, Москва ажыра Новосибирскке јетирилген. Мынаҥ бойыстыҥ кӧлӱгисле, прицеп јегип алып экелгенис — деп, Чейнеш Пантелеевна куучындаган.

—Текши алза, бичикти белетеерге канча кире ӧй барган?

—Бичиктиҥ бойы јарым јыл белетелген, Јӱзӱн-башка тӧзӧмӧл сурактарга база 1,5 јыл барган.

—Чыдажар ла кижи ӧдӱп чыгатан јол эмтир…

—Кӱч ӧйлӧр болуп турарда, је, бойсын, деп сананып туратам. Је кандый бир немени баштайла, таштап ийзеҥ, ӧзӧгиҥди ӧйкӧп турар не. Канча кире иш эдилген, кожо бир амадулу иштеген нӧкӧрлӧриҥ бар, ончозын канайып таштап ийер?

«Кожоҥчы Койонокты» белетееринде турушкан улусты адап ийейин. Јурукчылар Саяна Темеева, Аржан Ютеев, Сергей Дыков, Владимир Попов. Дизайн верстканы Чейнеш Барсукова эткен, ол анайда ок бичиктиҥ бӱткӱлинче кееркедим ижин башкарган. Кожоҥчыларыс – Эмиль Толкочеков, Нина Колондина, Жанетта Тонова. Звукорежиссер Азулай Тадинов керектӱ ончо ишти профессионал студияда бичиген. Бу улустыҥ кажызыныҥ ла ару кӱӱни, јӱрегиниҥ јылузы бичикте арткан. Олорго, ижисти јӧмӧгӧн, болушкан ончо улуска јаан быйанымды айдадым. Слер јогынаҥ бу ишти бӱдӱрип чыгарыс та кандый болор эди.

«Койонок» албатыныҥ кожоҥы болзо, бичикке кирген кожоҥдордыҥ сӧстӧрин, кӱӱзин Алтайыста ады јарлу улус чӱмдеген, ол тоодо Кӱлер Тепуков, Александр Ередеев, Таныспай Шинжин, Владимир Качканаков, Ботпок Кушкулин, Александр Тозыяков, Владимир Кончев, Владимир Хохолков, Александр Бебин, А. Тандыбаева.

—Бичикке јети ле кожоҥ кирген. Нениҥ учун ондый ас, Чейнеш?

—Оноҥ кӧп кожоҥдор кийдирген болзобыс, кӱӱниҥ, кожоҥныҥ чыҥдыйы коомой болор эди.

—Бичикти кепке базып чыгарары сеге јаҥы, солун иш болбой. Бу ишти улалтар кӱӱн бар ба?

—Быјыл кандык айда бис «Алтай бичик» деген бичик чыгару (Издательский дом) ачканыс. «Куучынчы таныктар» деген ээчий бичик белетелип јат. Бу тӧртјолдык ӱлгерлерлӱ, «ӱндӱ» алтай азбука болор. Белетеген кижи – Артур Сабин, јуруктары Саяна Темееваныҥ, јайаан башкараачызы – Чейнеш Барсукова. Ӱнделтеечи улус јанынаҥ иш ӧдӱп јат.

Пландарымда электрон бичиктер чыгарары, телефон ажыра кӧрӧр бичиктер…

Мен бу ишти баштаардаҥ озо бир јылга аргачылыкка ӱренгем не. Ээжи аайынча, аргачы ишти баштаардаҥ озо оны чаазынга јурап, бичип, чоттоп алар, оноҥ инвесторлор, акчазын ишке салар улусты бедиреер керек. Бис дезе јураштаҥ эмес, кӧндӱре иштеҥ баштаганыс. Оныҥ учун бизнес ӱредӱ иш ӧйинде ле ӧткӧн  деп айдарга јараар. Кӱч сурактарды бӱдӱрип чыксаҥ, бойыҥа иштеерге јилбилӱ боло берет.

С. КЫДЫЕВА