Алтайдын Чолмоны

Койдыҥ бажы, баштаачызы…

24.09.2019

Ј. Б. Каинчин алтай албатыныҥ сӱӱген, оныҥ јадын-јӱрӱмин бастыра јанынаҥ кӧргӱскен јарлу бичиичизи болуп јат. Оны јурт јерде јаткан албатыныҥ бичиичизи деп тегиндӱ адабаган. Ол  бойыныҥ јайаандык чӱмдемелдеринде јурт јердиҥ улузыныҥ јадын-јӱрӱмин, ижи-тожын, керек-јарактарын чындык кӧргӱскен. Оныҥ јайаандык ижи ӧйлӧ кожо качаҥ да оҥбос, албатыныҥ тӱӱкизинде ӱргӱлјикке артар.

Бу куучын 2012 јылда бичилген, кайда да јарлалбаган.

Сары борјоҥ кујурлу

Сары-Кобы ӧзӧктӧ,

Маҥыр-маргаазы јаарзыган

Марчалу деген кобыда,

Козыр-Таш кайа алдында,

Койу арка эдегинде

Мышлактай ӧбӧгӧн лӧ

Јышлактай эмеген

Араайынаҥ мышлактай-јышлактай,

Амыр-энчӱ

Јуртагылап јатты.

Јаан уулы Кӱчӱлдей,

Кичӱ уулы Кичеектей болды.

Эки эрке кыстарлу болды.

Кыстарыныҥ адын адабайлы, олор эмди башка јурт, је башка јурт деп канай айдар, тӱҥей ле бойыныҥ балдары, бойыныҥ јеен-јеенчерлери…

Јуртаганы туй ла бежен јыл болды. Бу бежен јылга Мышлактай ӧбӧгӧн лӧ Јышлактай эмегенниҥ эткен ижи койдыҥ ла јанында болды. Азыраганы, кичеегени ол ло кой деген тынду. Салымдары, санаалары, ырыстары, тӱбектери, сӱӱнчилери, карыкчалдары ол ло кой деген тындула колбулу эмей база. Бастыра јӱрӱми ол ло койдоҥ камаанду болды. Койдыҥ ла бастыгы, оныҥ ла јалчызы, је бу ла ӧйдӧ ол койдыҥ тынын билген коручылдары, олордыҥ кудайлары. Артык эткен иш те, артык билген неме де, артык јӱрген јӱрӱм де јок.

Јада-јада, аргалу-чактуга једишти. Је ондый да болзо, арткандарынаҥ артык деп айдарга болбос, је олордоҥ коомой дезе – онызы чек јастыра боло берер. Јурт ла ошкош јурт јурталды, јӱрӱм ле ошкош јӱрӱм јӱрӱлди. Је бир кӱн… бу ла былтыр… Койдыҥ чек ле кидим тӧрӧп турган тужы… Јаан тӱбек-јеткер болды. А кандый тӱбек, ненеҥ улам? Ол керегинде эмеш ойндо…

* * *

Бежен јыл кайра кедери ӧлӧҥ чаап јӱрген бригада эки јиитти, эки ӧскӱсти: «Арык-торык семирип, малдаҥ артык мал болор, эки ӧскӱс бириксе, јурттаҥ артык јурт болор» — дежеле, ого ло, одуда, тал-тӱштиҥ ажаныш-амыражында олор экӱниҥ тойын тойлогылап ийгендер. Тӧрт јашту байтал сойгон кӱн болгон, бригадир ӧгӧӧн Кылгай: «Бу байтал бригадага эмес, слердиҥ тойыгарга сойылган деп бодолзын — деген. —Кӧчӧ-сача база слердиҥ тойыгарга азылган болзын». «А аракы јогы… Тойды аракы јокко до тойлоп турбай» – деп, кашамар-казанчы Кичее эмеген мыны јараткан. «Чын, чын! Кажы бир тушта аракы качан-кучан боло берзе, ол до тушта бисти алдыртып, ол до тушта кӱндӱлеп, ол до тушта јыргадып тургайаар» — деп, чалгы-тырмууш јанынаҥ ус Суйман деген эр база јӧмӧгӧн. Тойо-кана ажангылайла, ӧлӧҥди сыр кожоҥдо чаба бергендер. «Айылду болгон улус бу ӧлӧҥ јапашка артып калыгар» — дешкендер. Је јииттер болгылабаган.

Эки јииттеҥ сурабагандар да. Экӱниҥ бой-бойы јаар кӧрӱшкендери кӧптӧй бергенин јаан улус кӧрӱп ийбей. Је карын… Оноҥ ӧскӧ олор экӱ јокту-јойу, ӧскӱс-јабыс — тойды канай эткилеер эди. Кем эдип берер эди. Ӧй торо, ӧрт-калап јууныҥ јаҥы токтогон тужы. Эки јиитте тӧжӧк-јастыктаҥ болкый, јонып алган айак-калбактаҥ ӧскӧ не де јок.

Оноҥ ол ло јыл кӱсте колхоз олор экӱни бу Куу-Салаа деп ӧзӧктӧ Марчалу кобыга экелеле, јӱс эки кураан кой табыштырып берген. «Кабыргыла, ӧскӱргиле! Ӧлтӱргилеп койзоҥ, бистеҥ буруу сураба!».

Бат, оноҥ ло ӧскӧн кой, оноҥ ло јӧӧлгӧн јӧӧжӧ. Оноҥ ло ӧскӧн бала-барка… Шылырактап ла јӱре бӱдӱрген иш. Мышлактай ӧгӧӧн: «Мышлактап ла јӱре иштейле, ӧскӱрип алган кой» — деер. Јышлактай эмеген: «Јышлактап ла јӱре јӧӧп алган јӧӧжӧ» — деер. Экилези бир уунда: «Эки колдыҥ кӱчи, ээк-маҥдайдыҥ тери эмей» — дешкилеер. Бу ла ӧйдӧ база бир уунда: «Јаткан алтайыска баш болзын. Изӱ ӧлӧҥдӧрлӱ, ичпеек телкем одорлу» — дейле, каҥзаларыныҥ ыжын чӧйип ийгилеер. Кажы ла јыл сары бӱрде ле анчада ла кой тӧрӧӧр алдында «јажыл бӱр» дежип, айылдыҥ тӧринде Козыр-Ташка чыгып, јалама буулап, оны кӱндӱлеп, ого тоҥкойо мӱргӱп, оноҥ тизелене суранып тургулаар. Јанар башта, каҥзаларыныҥ ыжын ойто ло чӧйгилеп ийгилеер.

Ол ӧткӧн той учун сӱӱнчизин Јышлактай эмеген эмдиге ундыбас. Бу ла кӧрзӧ, бир койды абрага тирӱге салала, јурт јаар маҥтадып барадар. Бу не дезе, ондо той болуп јаткан. Анчада ла ӧскӱс-јабыс бириккен болзо… Койды јетирер. Бойы дезе тойдыҥ казан-айагын башкарыжа берер. Анчада ла плов деген курсакты јаҥыс ла бойы кайнадар. Ол курсак јакшы кайназа, онызы, чындап та, ырысту ла бек билениҥ белгези. Айлына туку тӱнде арыган-аштаган јанып келер. Јышлактай эмеген эмди кӧрӧр болзо, ол тойдоҥ бир болчок эт јибеген, бир чӧӧчӧй аракы ичпеген, бир оос кожоҥ чӧйбӧгӧн. Керек дезе таҥкылабаган да. Ондо тыштанар, амыраар ӧй болбогон. Учында ла казан-айакты јунужып божойло, меҥдей-шиҥдей јанганы бу. Је ол ырысту, чындап та, ырысту. База бир биле-јурт тӧзӧлди. Эл элбеер, калык калыҥжыыр. Эмди јети кӱннеҥ Јемиркей эмегенниҥ сок јаҥыс уулыныҥ, ады та кем де, тойы болор. Ого барбаанча болбос, а канай барбайт.

Јӱре-јӱре, иштей-иштей, колхоз байыган. Чечен-гуцул дейтен улус экелип, олордыҥ турлузына јер ээзи кажаан, шык ла эткен јеплак чаптыртып ийген. Келер јылда эки кып тура бӱткен. Тӱни-тӱжи ӧчпӧс электричество-эмик от ӧткӱрип берген. Тӧлӧп турган акча-јал да кӧптӧгӧн. Туку Качаа-Белокуриха, Минбода-Карачы дейтен јерлер јаар курортодып та тургулаар боло берген. Мындый болордо, не јатпас, не иштебес.

Јышлактай эмегенди керек дезе јепутатка туткулап ийгилеген. Ол јыл та кандый јакшы јыл болгон. Тӱжи јылу, тӱни јылу. Койды тӧрӧттим деп, кижи айдып та болбос. Кой бойы ла тӧрӧӧр. Балазын ээчиткенче, једип келер. Эртен тура турала, койлор конгон чеден јаар базып барзаҥ, кураандар јаҥыс ла агара тӧгӱлип калган јаткылаар. Олорды колго до албазыҥ. Бойлоры ла энезин эмип, бойлоры ла телчип калган. Учы јаар чедендебес те болгылай берген. Бу ла эжик алдында тереҥ јикте конгылап, ондо ло тӧрӧгилеп тургулаар. Та кандый ырысту јыл болгон. Ырыс јаҥыс келбейтен дегени чын. Ол ло јылда туку Москва јаар депутат тудар јыл боло берген. Оны кайдаҥ тудар? Эттиҥ, сӱттиҥ, тӱктиҥ пландарын эҥ артык бӱдӱрген, эҥ кӧп кураандар алган Корболу јурттаҥ тутпай. Ол пландарды эҥ артык кем бӱдӱрген, эҥ кӧп кураандарды кемдер алган? Мышлактай ла Јышлактай. Олор эмей база. Олордоҥ тутпай база. А бот кемизин депутат эдер? Мышлактайды тудайын дезе, эр кижи депутат керек јок, ӱй кижи депутат керек боло берген. Айдарда, Јышлактайды тудар. Шак ла бу Јышлактайды. «Ырайком парчиянаҥ» келген чыгартулу кижиге Јышлактай тургуза ла канай јӧбин берзин, кижи болбоочыҥ болбой: «Јо-ок, былар, мен куучын-доклад айдып болбозым».

—Бу канай тураар. Куучын-докладты слер учун мен айдарым.

–Јо-ок, былар, мен орус тил-эш билбезим.

–Тилди билип слер кайдарга. Мынай айдып туру деп, мен улуска айдып ийерим.

Учы јаар Јышлактай чала эп-јок сурак сурап ийип калганын бойы да сезип ийген: «Бистиҥ кааныбыс эмди кем эди? Курушоп беди?». «Јок, былар, Хрущов эмес, Брежнев болор. Леонид Ильич. Оноҥ каан эмес, а генеральный секретарь» – дейле, байагы кижи чӧкӧп, јӱзи јамандала берген. Је керектиҥ аайына коштой јаткан ӱӱрези Јаскый чыгып ийген: «Бу канай туруҥ, Јышлактай. Јӱрӱмиҥде сок јаҥыс катап келижип јаткан ырыстаҥ не соро каларга туруҥ». Чындап та, бу эрмекке удурлажарга кӱч.

Депутат-сайыт болорго кӱч ле болгон эмей. Јыл ичинде канча катап маскубалаар керек. Камык ижи јада калар. Ол јуундарда канча улустыҥ ортозында аайланбай јӱрерге кӱч эмей база. А бот ол аайланбай турганын билдиртпези — оноҥ кӱч. Карын коштой аймактаҥ ӱредӱчи келин база депутат болгон. Јышлактайды ол кожо алып, баштап јӱрбей. Оноҥ Мышлактайдыҥ кылыгы јакшы болгоны. Кезик эрлердиҥ: «Мындагы айылда ээ јок. Бу айылдыҥ ээзи эр эмес» — деп, туткулана беретени бар. Мышлактайга онойдоры санаазына да кирбеген. Эмди, учы-тӱбинде, сананып ийзе, карын ырызын ычкынбай, депутат болгоны, ого чыдашканы учурлу болуп калган. Эмди Јышлактай эмегеннеҥ јаан пенсиялу кижи бу јуртта јок.

Је мынайып јӱргенче, кенете ле келип… Је не боло бергени – онызы текши јарлу… Калык-јонныҥ ак курсагы — сааган сӱт керек јок, кийими — тӱк, тере тегинге јуук. Эт… Эт деп курсакла, чындап та, ойногылай берген. Этти ийт јибей барган. Койдыҥ баазы – эки ле шил кабак. Эҥ јаманы — акча тӧлӧбӧзи… Конторада бичип ле јадыс дешкилеер, је акча јӱзи кӧрӱнбес. Ол тегиннеҥ, теере ӱрей садыштаҥ, аай-коой јок ӱрей јииштеҥ-јииништеҥ улам, мал-аш кезем астаган… Је…

Је бу тушта, карын… Мынызы јаан уул Кӱчӱлдейдиҥ шылтузы… Темир-терс јанынаҥ иштеген уул болгон. Бойы, незин јажырар, ичер де болзо, је эпчил ле југуй кылыкту бӱткен кижи јалканчыбаска јалканчып, бирикпеске биригип турала, бу Ак-Айры ӧзӧкти, бу эки кып тураны, бу кажаан-јеплакты – ончозын «пай» дейле, тӧлӧӧрин де, тӧлӧбӧзин де булакалап-булгап турала, «бойымдыйы» деп бичидип алган. Мыныҥ ӱстине иштеген гаражынаҥ «Беларусь» трактор ло кош тартар машина келиштирип ийген. Кандый ла керектӱ јазалдарды, темир-терсти јеткилинче экелип, сугуп алган.

Ончозы айланып келер дегени чын. Јада тура мал-аш ойто бааланган. Эмдиги јӱрӱмниҥ база бир јакшызы — ол јайым; бойыҥныҥ ижиҥ — качан эдериҥ — эт, этпезеҥ де кем јок; бойыҥныҥ малыҥ, ӧскӱрзеҥ — ӧскӱр, ӧлтӱрзеҥ — ӧлтӱр. Је јаҥыс ла бу ончозы «бойыныйы» боло берерде, алдындагызынаҥ алты катап артык, озогызынаҥ он катап кӧп иштеер керек. «Колхозтыйы» болордо, ветеринар актанаҥ тургузып ла берер. Бу ла. А эмди дезе — бойыҥдыйы. Бӧрӱкче кураан чычкактай берзе, оныла кожо арай оорый бербей турарыҥ…

Эмди ол јеткерлу кӱн керегинде… Койдыҥ чек ле кидим тӧрӧп турган тужы болгон. Кӱнине јирменеҥ, јирме бештеҥ. А ай-кӱн деген айалганы кудай кӧрзин деердеҥ башка. Јашкандап, кадарлап, салкындап, сооп баштаган. Качалаҥ-тӱбектиҥ бойы бу эмей. Кураандарыҥ кырыла берзе, узун јылга тегине ле иштегеҥдий болорыҥ. Бат шак бу мындый каруулу ӧйдӧ кичинек уул Кичеектейди та кандый «јаман» табарган, уул тийнектип јада берген. Канайдар, оору сураар эмес, јаан уул Кӱчӱлдей оны «Нивазына» отургызала, аймакта эмчилик јаар јетирген. Бу тушта јаан уулга, «калак, сен кезикте «онойдо» до беретен эдиҥ» — деп јакылта да болгон. «Бу канайткылап тургуларыҥ… – деп, Кӱчӱлдей удура кӱрт эткен. —Мен тоҥ ло не…».

Бат, Кӱчӱлдей ол ло бойынча јок. Мобильник ажыра угар болзо, ол аймак јуртты бир эдип, хирург-эмчилерди ончозын тӱниле јууп, кичӱ уулга, Кичеектейге, операцияны эттиртип ийген эмтир. Операция јакшы ӧткӧн. Је Кӱчӱлдей бойы «карындажыҥ ӧлбӧс» деп угала, ажырбас ашты ажырып ийип калтыр. Кызыл боочы ажыра ол аш ашкан ла болзо, Кӱчӱлдейге база не де керек јок боло беретени бар эди. Шак ондый ла боло берген.

Јут дезе там тыҥыган. Кой деген тынду јутла кожо тӧрӧжи там тыҥый беретен эмей. Бӱткӱл табында эки ле сакман – Мышлактай ӧбӧгӧн лӧ Јышлактай эмеген. Экилези карган, бу јутла кожо сарсу-сабы кыймыктап калган. Алдында болзо, колхоз сакман ийер эди. Эмди ончозы бойыҥныҥ кӱӱниҥде. Койлорын экелип кошкон улус бар, је олор тӧрӧӧндӧр, оноҥ сениҥ торбогыҥды эмезе малыҥды кабырып јат.

Ол кӱн чындап та, учук-тамыр ӱзӱлгедий иш, иш те эмес, албадыныш болгон. Јышлактай эмеген јеплактыҥ ичинде сок јаҥыскан. Јаҥы тӧрӧгӧн койлорды клеткага сугар, алдында тӧрӧгӧнин ӧлӧҥдӧӧр, сугарар. Кураандарды эмизер, ылгаар. Бели сырт эдип, эки такып јыгылган да. Је јадындаар арга јок, турбаанча болбос. «Бу не шыра, бу не јӱрӱм» — деп канча айдынбады болбогой. Бодозоор, канча јерине шапшык-шалја кадалгылап калган, је олорды ушта тартар ӧй јок.

Мышлактай ӧгӧӧн дезе јаҥы тӧрӧгӧн койлорды кураандарыла катай јеплак јаар тартып ла јат, тартып ла јат. Бастыра бойы кӧк мӧӧн, салкын дезе ӧткӱре чаап ла, чаап ла јат. Карган кижиде канчыйан эт-балтыр, канчыйан кӱч. Тал-тӱште чай да азып ичер ӧй болбогон. Ӧлӧҥ јеткил болгон болзо, койлорды чыгарбас та эди… «Ээ, балдарым, балдарым, кижиге килебес кайткан…».

Бат, мынайда-мынайда эҥир кирген. Кезик койлорды экелип сугар да арга јок. Је четтиҥ тӧзине конгылап калгай. Олорды эртенгизинде кӧргӧй.

Бат, Мышлактай ӧбӧгӧн лӧ Јышлактай эмеген эҥир бозомдо јаҥы тушташты.

М ы ш л а к т а й: «Кара-Баш игистериле кожо келди бе?».

Ј ы ш л а к т а й: «Јок, кӧрӱнбеди».

М ы ш л а к т а й: «Козыр-Таштыҥ алдында икрее тӧрӧп койгон турган. Барадым. Эмди јабыстай тӱжип келген болор».

Ј ы ш л а к т а й: «Бу канай туруҥ. Койло кожо коҥколјык бол калдыҥ».

М ы ш л а к т а й: «Мени база неме адып ийер болор деп. Кураандары тӱнде чарчап калар ине».

Ј ы ш л а к т а й: «Барба дейдим, барба! Бу бойыҥа килебес кайткаҥ. Бу Јеерен-Адыҥды да кӧр!».

Је Мышлактай ӧбӧгӧн укпаган. Абразы чылчырыкка тайкылып, карлап турган караҥуй јаар јӱрип калган.

Мышлактай ӧбӧгӧнниҥ ле Јышлактай эмегенниҥ калганчы туштажузы бу болгон. Је оны билген эмес. Билген болзо кайдар…

Тӱн ортозы киреде Јеерен-Ат абразы калыр-кулур једип келген. Абрада кӱлип койгон Кара-Баш дейтен кой ло оныҥ икрее кураандары. Мышлактай ӧбӧгӧн дезе… јок. Ол кайда барган болотон? Оныла не болгон болотон? Јышлактай эмеген сакып чӧкӧйлӧ, карга, салкынга сабада-сабада: «Мышлактай! Мышлактай!» — деп кыйгыра-кыйгыра, Козыр-Таш уулу болгон. Је ай караҥуй тӱн, нени табатан эди… Кудайга баш, бойы кайда-куйда јыгылбаганы, бойы чарчабаганы…

Таҥары јуук Кӱчӱлдей једе конгон. «Нивазына» јык толтыра сакман уулдар экелген. Калаҥы уулдар. Машинадаҥ тӱшкен ле бойынча, бедирегилеп баштаган. Је Мышлактай ӧгӧӧнниҥ јыды да јок…

А кӱн дезе… Теҥери деген, Кӧк деген кудай дезе… Бу мениле не болгон, бу мен канайткам, не ачынгам, не калапшыгам, не ыйлагам, не сыктагам, калак-кокый, эмди билиндим, јаманым таштагар дегендий, кенете ле сойыла айаза берген. Је карын кӱн ӧксӧгӧн кийнинде айаскан. Таҥла кожо айаскан болзо, кенете сооп, канча кураан чарчап, эмеш чыгып келген кӧк карара тоҥып, кунурап калар эди. Је јылу кенете канай келгей не, аркада, кӧлӧткӧдӧ кар тӱште ӱлӱштеле кайылып, тӱнде ойто тоштоло тоҥып, ӱч кӱн кире јаткан. Кӱн кӧзи јылыыр, тӱн бойында кышкы соок ойто једип келер.

Кичӱ уул Кичеектей аппендицит кескен јери бӱтпеген де болзо, ичин алаканыла јаба тудунала, јирме беристе јерди јойу базып, турлузына јанып келген.

Јурт бастырага јуук Мышлактай ӧгӧӧнди бедиреген. Таппаган. Кижи кайкабас эмес, кайда барар ол? Ӧлгӧн болзо, сӧӧги јок, тирӱ болзо, бойы јок. Куш болзо, уча берди дегей эди, курт болзо, јер јаар казынып алды не дегей. Теҥери јаар уча берди дейин дезе, канады јок, јер јаар казына берди дейин дезе, тырмактары јок. Алаканча ла јер, табылбас кайткан? Кыжыла тазада отолып, тепселип калган так јер. Бӱткӱл кижинеҥ болкый, ичегеннеҥ содойо чыккан ӧркӧниҥ болчок бажы кӧрӱне берер. Сууга акты дейин дезе, суу јок. Тонокчыл учурады дейин дезе… Та ла та, та ла та… Кижи кайкабас эмес…

Чындап та кижи кайкабас эмес. Ол чаксырула кожо ол кӱндерде койлорды јакшы кӧргӧн, ончологон кижи јок. Эмди арга јокто эмеш токынап, билинип келер болзо, койлордыҥ ортозында кӱреҥ башту ирик јӱрер. Кӧкси кӱрдек, јоон, кӱчи јакшы ирик. Кыжыла кабыруда эмес, кайда да азыралда тургандый. Та кандый ирик, та кайдаҥ келген ирик? Коштойында койчыларга: «Бу ирик слердий бе?» дезе, ончозы «јок» деп, баштарын јайкаар. Саҥ ла башка. Бодоор болзо, ол теҥеринеҥ тӱшпеген ине. Туку куйга чыдайла, оноҥ чыгып келди дейин дезе, ондый неме качан да болбогон, качан да болбос. Айса тен јердиҥ, сууныҥ јелбизи болды ба?

Бат, ол кӱреҥ башту ирик келген ле јерде табынды баштап баштаган. Кой баштаачы боло берген. Алдында кой баштаачы Тоҥкыр ирик ӧткӱре карыгалак та болзо, эки-ӱч сӱстӱртип алала, јамызын берип ийгени билдирлӱ болгон.

Акыр эмди ол кой баштаачылар керегинде. Кажы ла табында кой баштайтан ирик эмезе кой болор. Ол койлордыҥ ортозынаҥ бойы ла талдалып, табылып келер. Ол табынды одорго баштап барадар, ойто баштап, јанып келедер. Чеденге озо кирер. Кандый бир буудак боло берзе, темдектезе, агын суу, тереҥ јуука — баштап ол ӧдӧр. Чабан оны кӧрӱп, койлорын ончолоп јӱрер. Мышлактай ӧбӧгӧндӧ лӧ Јышлактай эмегенде ондый кой баштаачылар кӧп лӧ болгон эмей база. Олор керегинде «айгыры јок мал калды, ээзи јок јурт калды» деп айтпай да турган болзо, олордыҥ кажызы да ундылбас. Канай ундылат…

Бир кой баштаачы ирик болгон. Јааны торбок кире бар. Чындап та койдыҥ башчызы. Је оноҥ… Мында јаан уул Кӱчӱлдей бурулу. Онызын Кӱчӱлдей бойы бу јууктарда куучындап турбай.

Кӱчӱлдей јурт тӱшсе, магазинниҥ эжигинде оны сакып турган нӧкӧрлӧри кӧп болор. Учында Кӱчӱлдей таай эјези Тарал эмегенге барар: «Эје, бир шилге… Бойоор билереер…». Мынайда-мынайда Кӱчӱлдейдиҥ тӧлӱзи јирме салковойго — койдыҥ баазына једе берген. Бу тушта черӱнеҥ эмегенниҥ уулы Кӱчӱркей јанып келген. Эмеген суракты кату тургускан: «Кӱчӱлдей, сӧзиҥ кайда? Уулыма казан азарга турум». Кӱчӱлдейдиҥ тескерлеер аргазы јок: «Ээ… је… эйе… бӱгӱн эҥирде… эмеш караҥуйда Кӱчӱркей једип барзын…».

Эҥирде турлуда Тайгыл ӱрген. Кӱчӱлдей, мыны сакып отурган кижи, айылдаҥ тӱрген ле чыга конгон: «Кӧр ийейин. Отургылаар». Кӧрӧр болзо, Кӱчӱркей чанакту атту једип келтир. Јаҥыскан эмес, абаазы Коотло кожо эмтир. Кӱчӱлдей: «Је, је, бир койды чеденнеҥ бойыгар тудуп алыгар» — дейле, Тайгылды арбап ийеле, тӱрген ле айлы јаар болгон. Ада-энезине: «Неме ле келгени билдирбеди. Тайгыл бодоп ло…» — дейле, та не де керегинде јаар-јаак куучындай берген.

Кой баштаачы ирикти Мышлактай ӧгӧӧн ол ло эртен тура, кой чыгарар алдында, јоктоп ийбей: «Кайда? Кече чеденде болды ине!». Кӱчӱлдей: «Та». Јышлактай эмеген: «Чеденде болгон болзо, кайда барар ол, айла табылып келбей». Је ирик кайдаҥ табылгай не. Кийнинде Кӱчӱлдей ол Кӱчӱркейге ӱкӱстеген де: «Сен кой баштайтан иригимди не туткаҥ? Ӧскӧ кой јок болгон бо?». «Менде буру јок. Абаам туткан. Ирик биске удура бойы калып келген. Јерди тирс чапчый берген. Абаам оны, кӱрӱмниҥ бойын ла тудаак деген». Кӱчӱркейди канайдырыҥ — бойыҥ бурулу…

База бир кой баштаачы Тегерик-Мӱӱс деп ирик болгон. Узак ла болгон. Бу колхоз јайрадылар јыл кой тоолоп, беш кижилӱ «камыйса» келген. «Камыйсаныҥ» јааны баш зоотехник Акча. Акча ол ирикти тургуза кӧрӱп ийген. «Бу мыны мынай карыганча не јӱргӱскенеер? – деп, кизирт эткен. —Пенсияга јетир турган болдоор! Эмди ле сойгоор. Эдин беш кижиге ӱлештире салаар. Айла келеле, алып јанарыс».

Мышлактай ӧгӧӧн кайда барзын — бийдиҥ сӧзи бийик. Је ол… ӧскӧ кой сойып койгон. Зоотехник онызын билип ийбей. «Байа ӧзӧп ийеле, баратан немени» — деген. Мышлактай ӧгӧӧн дезе: «Кижиниҥ ырызы чыгып. Канча јылга кой баштаган ирикти улуска канай сойор» — дейле, оны јажырып ийген. Мынаҥ улам јаткан јуртта: «Мышлактай кырс. Иригин карамдап ийген» деп јастыра коп то болгон. Ол ирикти дезе ӧлӧҥ ижи тужында сойгон. Кажы ла тынду карыыр тужында сӱрекей семирер. Ол ириктиҥ шак ла ондый тужы болгон. Мышлактай ӧгӧӧн јастырганын јаҥы билген. Кара эт јок, јаҥыс ла ылгый јуу, оны кижи јиир эмес. Керек дезе ӧлӧҥ чаап иштенип тура, јип болбогондор. Эргекче ле јийле, кайымдыгып отура каларыҥ. Карын олордыҥ айлын атту-чуулу јуу јиичи Опо аҥчыларла кожо табарган. Олор эмеш астаткан јокпо.

Мышлактай ӧгӧӧнниҥ табылары чӧккӧлгӧн. Канайдар оны… Је сыраҥай канай чӧккӧлзин. Кажы бир кӱнде бойы кайдаҥ-куйдаҥ канай-кунай чыга базып келер болор бо деген ижемји бар ла болбой база.

А ол кой баштаачы ирик дезе… Оны Кӱреҥ-Баш деп адап алгандар. Чала саҥ ла башка ирик болгодый. Койлорды ээчидип, эҥирде јанып келзе, чеденге озо кирбес – айыл јаар барар. Эжикке турала, эки-ӱч оос ме-е-елеп ийер. Јышлактай эмегенди «бери чык!» деп тургандый. Эмеген чыгып келзе, ого нени де айдарга тургандый. Эмди ле айдынып ийгедий, је айдар тили бар эмес. Тегин онойдо ол Јышлактай эмегенге сӱрекей јапсыыр. Кезикте тал-тӱште турлу јаар тӱжӱре маҥтап келер. Чек ле чайлап аларга тӱшкендий. Койлор дезе бу тушта оны ээчибес. Ол олорды јакып койгондый.

Мынаҥ улам улус ортодо куучындар да боло берген. Јурттыҥ бажында… Бир эмеген: «Балдардыҥ адазы тракторы кӱрттӱлдеп, каалгабыска једип келер болды – деер болгон. —Чындап та, јап-јарт — моторы кӱрт-кӱрт эделе, токтой берер. Чыгып келер болзо, кем келгей не».

Атту-чуулу шофер … эски полуторкозыла, јап-јарт кӧрдис, бу ла јанысла маҥтадып ӧтти дешкилеер.

«Бажлыгыс … тӱжелди. Кӧр лӧ тураар…» — деп, неме билер Ойпоҥ карган јажытту шымыранар. Оноҥ, чындап та, удабай ла бир-бирӱзи: чотободы ба эмезе бригадири бе, керек дезе кочегары ба – «јана» берер. «Ол до јерде» контора бар ба кандый. Койчы-малчы «олордо толтыра эмей». Мышлактай ӧгӧӧнди сананза, «олорго» адаҥ барып, ижемјилӱ, чын чабанныҥ бойы керек боло берген болор бо?..

Кӱчӱлдей ол ирикти кӧрӱп, тилин јаланар: «Акыр ла најы… бойы келген најы… мен сеге кӧрбӧсти кӧргӱзерим. Мен сени бир кӱн ӧзӧйлӧ, «Нивама» салала, јурт јаар сурт эдип каладым ба. Нӧкӧрлӧрим кӧ-ӧп, олор сакып јат…».

Кичӱ уул Кичеектей дезе… Оныҥ санаазы бу: «Карын келгени. Бу койлорымныҥ кӧптӧдӧ ӧзӧр темдеги болор бо? Сен, Кӱреҥ-Баш, койлордыҥ эрјинези болорыҥ ба? Кудайга баш, ондый ла болзын… Ондый ла болзын… Удабас айылду болорым. Кӱркӱреде ӧзӧрим, кӱӱледе сыгыр јӱрерим…».

Јышлактай эмеген дезе… Ол Кӱреҥ-Башка база сӱрекей јапсыыр. Эҥирде чеденге базып келер. Ол јанынаҥ Кӱреҥ-Баш једип келер. Эмеген каҥзазыныҥ ыжын јайылтып ийер. Экӱ узак тургулаар. Олор куучындажып тургандый: јӱрӱм керегинде, салым керегинде. Олор, тирӱ улус, не ле керегинде куучындашпай…

Кочкор ай, Улуу (2012) јыл, Улалу