Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧл тилге ӱредериниҥ айалгазы

24.09.2019

Россияныҥ тургун калыктарыныҥ тилдериниҥ калыктар ортодогы јылдыгына учурлай сыгын айдыҥ 19-чы кӱнинде «Тӧрӧл тил ӱредӱликтиҥ эмдиги телкеминде: теориядагы ла практикадагы аҥылулары» деп тергеелер ортодогы билим-практикалык конференция ӧтти. Конференцияныҥ ижинде республиканыҥ ончо муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ педагогторы, методикалык биригӱлердиҥ башкараачылары, билимчилер, бичиичилер, методисттер ле ӧскӧ дӧ јилбиркеген улус туруштылар. Онойдо ок конференцияныҥ ижинде Хакасиядаҥ, Кузбасстаҥ, Забайкальский крайдаҥ ӱредӱчилердиҥ делегациялары база туружып, јетирӱлер эттилер.

Конференцияныҥ «Ӱзеери ӱредӱниҥ республикан тӧс јери» автоном учреждениеде ӧткӧн пленарный бӧлӱгин ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министриниҥ ордынчызы Ольга Болтошева ла РИПКРО-ныҥ билим-методикалык иш аайынча проректоры Айжан Иркитова башкарып ӧткӱрдилер. Јуулгандарды конференцияныҥ башталганыла, Алтай Республиканыҥ национальный политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ председателиниҥ ордынчызы Родион Винокуров, тергеениҥ ветерандар совединиҥ председатели Борис Алушкин уткыдылар.

«Тӧрӧл тил Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик системазында: ченемел ле келер ӧйдӧ ӧзӱми» деп суракла јетирӱни Ольга Болтошева этти. Министерствоныҥ ижиниҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи — ол алтай тилге ӱредерине јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри. Алтай тилге ӱредери аайынча тергеелик нормативно-тап-эрик тӧзӧгӧ бӱгӱн федерал некелтелерге келижип туру. Алтай Республика бичиктердиҥ федерал тооломына, тӧрӧл тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱлӱ программаларыныҥ федерал келиштире тооломына кирген 7 тергеениҥ тоозына кирет. 2018 јылда 5-9 класстардыҥ «Алтай тил», «Алтай литература» бичиктерин федерал тооломго кийдирер иш тӱгенген. Ӧткӧн јылдыҥ јаҥар айында ӱредӱде тузаланар бичиктердиҥ јаҥы федерал тооломы јарадылган ла ого бистиҥ 10 бичик кирген.

Јетирӱ эдеечи оноҥ ары јаҥы ӱлекерлер керегинде айдып, министерство былтыр алтай тилди корыырына ла ӧскӱрерине ууламјылу бир канча јаҥы керектер ле ӱлекерлер баштаганын чокымдады. Темдектезе, педагогический устыҥ «Алтын сӱрлӱ Алтайым» деп республикан фестивали, алтайлап бичип турган јиит поэттердиҥ «Амаду» деп следы, «Этнокультурный тӧс јер – балдардыҥ ла јашӧскӱримниҥ граждан-тӧрӧлчи таскамалыныҥ тӧзӧгӧзи» деп конкурс (ол этнокультурный ууламјылу ӱлекерлерле иштеечи ӱредӱлӱ организацияларды јӧмӧӧр амадула ӧткӱрилет), «Алтай тил Алтай Республиканыҥ государственный тили» деп программала ӱредериниҥ чыҥдыйын бийиктедери» деп билим-методикалык ӱлекер.

Педагогический устыҥ «Алтын сӱрлӱ Алтайым» деп республикан фестивали алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ эҥ артык ченемелдерин јууп, шӱӱжер площадка боло берген. Фестиваль јаҥыс ла алтай тилдиҥ ӱредӱчилери ортодо јаан јилбӱде эмес, је анайда ок этнокультурный ӱредӱ берип турган ӧскӧ дӧ педагогторго јилбилӱ болуп туру. Олор тӱӱкиниҥ, технологияныҥ ӱредӱчилери, балдардыҥ садиктериниҥ таскадаачылары.

«Алтай тил Алтай Республиканыҥ государственный тили» деп программала билим-методикалык ӱлекер аайынча алтай тилге ӱредеринде јаҥы методикалык эп-аргалар тузаланары ла алтай тилди билбес балдарга предметный јаҥы ууламјы берери аайынча иш башталган. Бичиктер ӱренчиктерди куучындажарына ӱредерине тӧзӧлгӧлӱ тургузылган. Бу ӱлекер узак ӧйгӧ тургузылган. 2018 јылда 2-4 класстардыҥ «Алтай тил» бичиктерине электрон кожулталар ла методикалык шӱӱлтелер белетелген. 2019 јылда 5-6 класстардыҥ бичиктерин јазаары пландалат. Текши иш дезе 2022 јылда тӱгезилер.

Тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ школго јӱрер јажы јетпегендердиҥ 89 заведениезинде ле 127 текши ӱредӱлӱ школында «Алтай тил» ӱредӱлӱ предметтерле ӱредӱ ӧдӧт. Федерал государственный стандарттарла «Тӧрӧл тил» ле «Тӧрӧл литература» деп ӱредӱлӱ предметтер таҥынаҥ предметтер болуп, ӱредӱлӱ планныҥ кыйалтазы јок ӱредер бӧлӱгине кирет. Республиканыҥ школдорында алтай тилге 176 ӱредӱчи ӱредет. Олордыҥ 61 проценти (107 ӱредӱчи) бийик ле баштапкы категориялу ӱредӱчилер.

«Алтай тил» предметти текши тооло 11057 ӱренчик ӱренет, олордыҥ 6857-зи алтай тилди тӧс программала, 4469-ы «Алтай тил Алтай Республиканыҥ государственный тили» деп ӧрӧги айдылган программала ӱренедилер. Бу программала алтай тилди ӱренип тургандардыҥ (алдында – начинающие) тоозы кӧптӧп јат. Је алтай тилди билбес ле коомой билер балдардыҥ тоозы база кӧптӧп туру. 2019-2020 ӱредӱлдӱ јылда Кызыл-Ӧзӧктӧги ле Маймадагы 12-чи номерлӱ школдордо алтай тилге ӱредип турган эки класс ачылган. Кан-Оозы аймакта Јалаҥай-Бажындагы Ю. В. Антарадоновтыҥ адыла адалган текши ӱредӱлӱ школ ороонныҥ этнокультуралык ууламјылу ӱредӱ-таскамалду эҥ артык 500 школыныҥ тоозына кирген. Быјыл алтай тилди ӱренериниҥ айалгазыныҥ мониторингиле билелерде тӧрӧл тилиле куучындашпай тургандардыҥ тоозы кӧптӧгӧни јарталган.

2014 јылдаҥ ала Алтай Республикада балдардыҥ садиктеринде алтай национальный группалар ачар айалгалар тӧзӧӧри јанынаҥ Јолдыҥ картазы бӱдӱп туру. Оныҥ тӧс амадузы – алтай тилди ӱредеринде бирлик система тӧзӧӧри. Ӱредӱниҥ «биле — балдардыҥ садиги – баштамы школ», «баштамы школ — тӧс школ», «тӧс школ – јаан школ» деген колбузын ӱспези јаан учурлу айалга болуп јат.

Тургуза ӧйдӧ алтай национальный 129 группа бар, олордо ӱредӱлӱ иш кӧбизинде алтай тилле ӧткӱрилет. Тӧс амаду: тӧрӧл тилле куучындажар айалга тӧзӧӧри. Је кӧп керек педагогтыҥ ченемелинеҥ, ада-энелердиҥ кӱӱнинеҥ база камаанду болуп туру. Бӱгӱн балдардыҥ садиктериниҥ 60 проценттеҥ кӧбизинде алтай тилге ӱредери ӱредӱ-занятиелерде, кружоктордо, факультативтерде ӧдӧт. Кадрлар белетеери, таскадаачылардыҥ квалификациязын бийиктедери јанынаҥ јаан иш ӧткӱрер керек. Алтай Республиканыҥ ӱредӱлигиниҥ ишчилериниҥ квалификациязын бийиктедер ле профессияга такыптаҥ ӱредер институтта баштапкы ла катап алтай группаларда иштеечи таскадаачылардыҥ курстары ӧткӧн.

Министрдиҥ ордынчызы онойдо ок балдарга учурлай алтай кожоҥдорлу кандый видеоклиптер чыкканын, кандый мультиктер алтай тилге кӧчӱрилип ӱнделгенин, кандый бичигештер чыкканын айтты. Ӧткӧн јылда кычыраачылардыҥ алтай тилле «Тирӱ классика» деп республикан конкурсы ӧткӧн. Конкурстыҥ турултазында алтай тилле «Тирӱ классика» диск чыгарылган.

Тӧрӧл тилге ӱредериниҥ сурактарына учурлалган јетирӱлерди онойдо ок РИПКРО-ныҥ алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ методиказыныҥ кафедразыныҥ јааны Жанна Амырова, Алтаистиканыҥ
С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ баш билим ишчизи, филология билимдердиҥ кандидады Алексей Чумакаев ле ӧскӧ дӧ улус эттилер. Тал-тӱштиҥ кийнинде конференцияныҥ туружаачылары РИПКРО-ныҥ туразында ӧткӧн секцияларда, мастер-класстарда ла кӱрее-куучында туруштылар. Мындагы залда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ иштериниҥ кӧрӱлери тургузылды. Ол тоодо быјыл чыкканынаҥ ала 80 јылдыгы кирип јаткан бичиичи, эмчи Байрам Суркашевке учурлалган, ӱредӱчилердиҥ съездтериниҥ, форумдарыныҥ тӱӱкизи керегинде кӧрӱлер тургузылды. Педагогтор алты секцияга бӧлинип иштедилер.

АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министриниҥ ордынчызы Ольга Болтошеваныҥ ла РИПКРО-ныҥ алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ методиказыныҥ кафедразыныҥ јааны Жанна Амырованыҥ башкарганыла «Тилдердиҥ эмдиги айалгаларында тӧрӧл тилге ӱредериниҥ курч сурактары» деп кӱрее-куучын ӧтти. Кӱрее-куучында ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдардыҥ Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернадыныҥ, Кан-Оозы аймактыҥ Јодралудагы, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Талдудагы, Оҥдой аймактыҥ Бооочыдагы, Куладыдагы ла Оҥдойдогы текши орто ӱредӱлӱ школдорыныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ, баштамы класстардыҥ ӱредӱчилери туружып, иштеги курч сурактарды айттылар. Куучында онойдо ок РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Николай Багыров ло ӧскӧ дӧ ӱредӱчилер туружып, бойлорыныҥ шӱӱлтелерин айдышты.

Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Талдудагы школыныҥ ӱредӱчизи Сылай Тюлентина алтай тилди государственный деп ӱренип турган (алдында начинающийлер деп адалган) балдарды ӱредет. Ӱредӱчиниҥ айтканыла, бу иште курч деген баштапкы сурак — ол ада-энелерде ле ӱренчиктерде тӧрӧл тилин ӱренерге јилбӱзи јок болгоны. Олор алтай тилин билгени, ӱренгени оноҥ ары вузтарга эмезе кандый ӧскӧ ӱредӱлӱ заведениеге кирерде, кереги јок деп чотойдылар.  Айдарда, ада-энелерле тӧрӧл тил, оны билгени кажы ла кижиниҥ ич-кӧгӱс байлыгы, культуразы деп айдып-јартап иштеер керек. Мында ада-энелерле иштеериниҥ бир чук программазы керектӱ деп ӱредӱчи айтты. Экинчизинде, тӧрӧл алтай тилди кыйалтазы јоктоҥ ӱренер деп чотолзо до, ӱренери-ӱренбези ада-энелердиҥ кӱӱнинеҥ камаанду болуп калган. Кезик балдардыҥ ӱренер кӱӱни бар да болзо, ада-энелер балдарын тӧрӧл тилине ӱредер јӧбин бербей јат. Онойдо ок балдардыҥ садигинде алтай тилди ӱренген балдар баштапкы класска келзе, алтай тилге ӱретпей јат. Онойып, тӧрӧл тилге ӱредеринде бир јыл јылыйып калат. Бала экинчи класста алтай тилди ӧскӧ ороонныҥ тилиндий ок ӱренип баштайт. База бир курч сурак: бала алтай тилин јӱк урокто угат, ӧскӧ јерлерде, ол тоодо айылында да ол тӧрӧл тилин укпай да, куучындашпай да јат. Онойдо ок телекӧрӱлтеде алтай тилле кӧрӱлтелер сӱреен ас. Начинающий деген балдарды јилбиркедип ӱредерге методикалык пособиелер база сӱреен ас. Алтай тилге ӱредерде, тилине јилбӱни ойгозорго, албатыныҥ педагогиказына тайанып, калыктыҥ культуразын, тӱӱкизин, фольклорын тузаланар керек.

Ондый ок шӱӱлтени Оҥдой аймакта Куладыныҥ школыныҥ ӱредӱчизи Антонида Тундинова чокым темдек ажыра айтты. Ол јаан класстардыҥ балдарын шӱӱнерине, сананарына, бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин тӧрӧл тилиле айдарына ӱредип таскадат. Бойыныҥ ӧйинде Борис Укачин ӱредӱчиге Радловтыҥ «Из Сибири» деп бичигин сыйлаган, ондо билимчи Алтайла јорыктап кӧргӧнин-билгенин бичиген. Темдектезе, алтайлардыҥ кӱндӱзегин, бала-барказыныҥ туш-туура улус келзе, тудунып билерин (этикет), уурданар, ӧскӧ кижиниҥ јӧӧжӧзин мензинер деген јаман кылык јогын ајарган.

Ӱредӱчи ӧткӧн чактыҥ 20-30 јылдардагы литератураны јурттыҥ байлык музейинде ӧткӱрип турганын куучындады. Ондо Павел Кучияктыҥ бу јуртка 1933 јылда келеле, ӱлгер кычырган фотојуругы бар эмтир. Бичиичи Куладыда улустыҥ угы-тӧзин, айылда тудунар-кабынарын бичиген, јураган, (јербойыныҥ бир кижизиниҥ портредин де јураганы бар). П. В. Кучияк Кулады ажыра Кӧксуу-Оозына да јӱрген болуптыр. Антонида Тундинова јетирӱзиниҥ учында ӱренчиктерди тилине, литературазына јилбиркедеринде кӧп не-неме ӱредӱчиниҥ бойынаҥ камаанду деп јолду темдектеди. Ол Лазарь Кокышевке учурлаган «Тирӱ классикке баштанум» деп ӱлгерин база кычырды.

Кӧп курч сурактар анчада ла алтай тилин государственный тил деп ӱренип тургандарда болуп турганын оруссып калган јурттардыҥ школдорында иштеп јӱрген ӱредӱчилер айтты. Кан-Оозы аймактыҥ Јодралудагы школыныҥ ӱредӱчизи Лариса Емельянова ада-энелер, школдыҥ администрациязы калганчы ӧйдӧ экзаменде алтай тилди талдап алгандарды «слер јакшы ӱредӱлӱ, ӧскӧ предметтер табыштырыгар, слер алтай тилди кайдарга туругар» деп булгап турганына комыдады.

Кӧп ӱредӱчилердиҥ шӱӱлтезиле, балдарды озо ло баштап тӧрӧл тилиле биледе куучындаштырар керек. Алдында оруссып калган јурттардыҥ балдары орустап ӧскӧн болзо, эмди су-алтай да јурттардыҥ билелеринде ада-энелер балдарыла алтайлап куучындашпай, алтай тилле бичиктер кычыртпай барганынаҥ ла јаштаҥ ала «Карусель» программаны кӧргӱзип турганынаҥ улам, балдар тӧрӧл тилин билбес болуп ӧзӧт. Кезик ӱредӱчилер школдо эҥирлер, туштажулар ла ӧскӧ дӧ керектерди алтай тилле ӧткӱрерге белен разработкалар, сценарийлер јок болгонын айттылар. Министрдиҥ ордынчызы ӱредӱчилердиҥ, таскадаачылардыҥ эҥ артык урокторыныҥ, сценарийлериниҥ јуунтызын чыгарар план барын айтты. Ол онойдо ок ӱредӱчилерди Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязына кирип, президенттиҥ гранттарыныҥ конкурстарында турушсын деп кычырды. Гранттар ойноп, иштегени алтай тилге јилбӱни тыҥыдар ла оныҥ тоомјызын бийиктедер база бир арга болуп јат деп, Ольга Болтошева айтты.

Конференцияныҥ туружаачылары секцияларда иштиҥ кийнинде јуулыжып, олордо айдылган сурактарла тӱп-шӱӱлтелер јараттылар.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина