Алтайдын Чолмоны

Кай чӧрчӧктиҥ баатырларын ойгозып…

27.09.2019

«Алып-Манаш ла Кӱмӱжеҥ-Ару» деген спектакльды Горно-Алтайскта кӧргӱссе, кыйалтазы јогынаҥ барып келигер» – деп, јерлештерим телефон соккон болгон. Бу ойын-кӧргӱзӱ республиканыҥ Эл театрыныҥ сценазына чыгардаҥ озо Оҥдой аймактыҥ ончо јурт јеезелериниҥ јурттарында ойнолгон ло кӧрӧӧчилер оны сӱрекей јилбиркеп ле јарадып кӧргӧн.

Алтай калыктыҥ эрјине энчизи – кай чӧрчӧк аайынча ойын-кӧргӱзӱлерди театрда мынаҥ озо профессионал ӧмӧликтер тургускан ла ойногон болзо,  бу учуралда спектакльды «самодеятельный» дейтен артисттер – Оҥдой аймактыҥ культура бӧлӱгинде иштегендер белетеп тургускан. Ол Алтай Республиканыҥ П. В. Кучияктыҥ адыла адалган Эл театрында сыгын айдыҥ 20-зинчи кӱнинде кӧргӱзилген.

«Атту-чуулу кайчыбыс Николай Николаевич Улагашевтиҥ албатыга артырып салган сӱрекей јаан байлыгын, энчизин, коркып ла чочып, оморкоп ло байыркап, слерге чыгардыс. Алтай калыктыҥ оос јайааны, фольклоры – айдары јок јаан байлык. Кай чӧрчӧк дезе – алтай тилдиҥ эҥ ле тӧзӧгӧзи, эҥ ле ӧзӧги, эҥ ле јаражы ла чындыгы. Оныҥ учун кандый каруулу иш бӱдӱрип турганысты, кандый некелте эдилгенин бир де ундыбадыс – деп, ойын-кӧргӱзӱниҥ сценарийин бичиген Нина Унукова кӧрӧӧчилерге айткан. –Слердиҥ алдыгарда бу ойынды ойногон улус актерлор эмес. Олор Коркобы, Јоло, Каракол јурттардыҥ клубтарыныҥ ишчилери, Оҥдойдыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱренчиктери. Јӱк ле Сӱмелӱ баатырды ойногон Тимур Кыдыков – профессионал актер, бистиҥ оморкодубыс. Бар-јок кӱчибисле, јииттеристиҥ, балдарыстыҥ бийик кӱӱн-санаазыла бӱдӱрген ижисти слерге экелдис».

Кажы ла кай чӧрчӧк – бӱткӱл телекей. Оныҥ тӧс геройлорын, эҥ учурлу керектерин бир тизӱге  тизери, кӧгӱске тийер ӧҥзӱре, кӱӱн-санааны кӧдӱрер јаркынду эдип бичиири, элдеҥ озо, байла, сценаристтиҥ узы. Ойын-кӧргӱзӱни тургускан бӱдӱмиле мюзикл деп адаарга јараар. Бијелерди Азамат Малчиев тургускан, кӱӱзин Азулай Тадинов чӱмдеген. Спектакльдыҥ режиссеры Завид Гасанов. Бистиҥ тергееде бу ады јарлу ӧбӧкӧлӧр.  Ойын бир тынышла ойнолып, кӧрӧӧчилердиҥ кӧгӱзиле толкудый ӧдӱп барган: санааркаткан, кӧӧрӧткӧн, сӱӱндирген…

Анчада ла Алып-Манашты ойногон Андрей Чадинниҥ, Тимур Кыдыковтыҥ (Сӱмелӱ баатыр), Байару Темденованыҥ (Эрке Каракчы),  Айлана Болтокованыҥ (Кӱмӱжеҥ-Ару), Эркемен Епишкинниҥ (Кайчы, кемечи) ойынын кӧрӧӧчилер сӱрекей јарадып кӧргӧн.

Спектакльда ойногон артисттердиҥ тоозында АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Алевтина Савина,  Андрей Хабаров, Артур Чочогоев, Алексей Киспеев, Алтынай Яценко, Кристина Мичуева, Айана Малчиева, Мӧҥӱнчи Тайтыков, Расул Махалин,  Эрмен Ялчин ле о. ӧ.

Ойын јурттыҥ клубында да, јаан сценада да кӧргӱзерге эптӱ ле јуунак эдип јазалганын темдектеер керек.  Тӧс јерде тургузылган эжик јаны ачык айыл-ӧргӧӧ Алып-Манаштыҥ адазы Байбарак баатырдыҥ да, Кӱмӱжеҥ-Аруныҥ аказы Чӱрекей баатырдыҥ да, јер тамыдагы Эрлик абаайдыҥ кызы Эрке Каракчыныҥ да айлы-јурты болуп, бир-эки ле танылу темдек ажыра кубула берип турганы солун.

Кайчыныҥ сценаны кечире ары-бери јылган кемези де кайкамчылу кӧрӱнген. Оны, анайда ок эбиртип ийзе кубула беретен чакыны Алып-Манаш Токтутович Епишкин уулы Чеченле кожо сананып тапкан ла јазаган эмтир. Мындый, кандый ла алтай кижиге танылу, ойынга јӧмӧгӧн сӱр-кебер эдимдер ойын тургускандардыҥ база јакшынак табынтызы.

Актерлордыҥ јайым ла кеен су-алтай эрмеги, кожоҥдоры, бијелери – база јӱрекке кару,  јаркынду ла јараш болгон.

Ойын не керегинде болгонын, ол республикабыстыҥ ӧскӧ дӧ аймактарында кӧргӱзилер деп иженип, куучындабайын. Меке-тӧгӱнди сӱӱш ле чындык, илби-тарманы најылык ла ак санаа јеҥип чыгат, базынчыкка барган улусты баатыр аргадап, Алтайына јандырат.

Ойногон улустыҥ кеп-кийиминиҥ јурукчызы Аржана Кензина болгон. Бу кепти «Алтын оймок» деген кӧктӧнӧр јердиҥ ле Оҥдой, Короты, Каракол,  Јоло ло ӧскӧ дӧ јурттардыҥ ус колду эпшилери кӧктӧгӧн болзо, албаты узаныжыныҥ Кӱпчегендеги тӧс јериниҥ устары Айсулу Такина ла Эркин Баинов, Оҥдойдыҥ узы Аржан Кухаев тажуурды ла сырмактарды, ээр-ӱйгенди ле о. ӧ. эдимдерди чӱмдеп белетеген.

Кыскарта айткажын, ойынды белетееринде башка-башка јайалталу кӧп улус турушкан.

Россияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Оҥдой аймакта кӧп јылдарга культураны башкарган  Зоя Сергеевна Мундусова: «Бис бӱгӱн сӱрекей јакшы спектакльды кӧрдибис. Ондо ойногон улус профессионал кеминде ойногон. Олордыҥ ортодо кайчы да, бичиичи де, кожоҥчы да, бијечи де улус бар. Оҥдойдыҥ улузы сӱрекей јайалталу улус. Мен слерле оморкоп јадым!» – деп, уткуулында айткан.

Мындый јаан ӧмӧликти, кӧп јайалталу улусты  јууп, ижин баштап апарган јайаан башкараачы Марина Емикеевага, јӧмӧгӧн-болушкан аймактыҥ башкартузына ол быйанын айдып, јеткен једимле болорзынбай, бу јолды оноҥ ары улалтып апарарын кӱӱнзеген. Эркемен Епишкин школдо ӱренип турарда, аймакта ӧткӧн кайла колбулу ончо керектерде туружып туратанын, кайчылардыҥ Тывада ӧткӧн калыктар ортодогы «Хоомей» деген баштапкы курултайыныҥ туружаачызы болгонын, Оҥдойдо иштеген ӧйлӧрин эзедип, Зоя Сергеевна куучындаган. «Нина Мааковна Унукова керегинде аҥылап айдар кӱӱним бар. Ол бичиичи де, поэт те, сценарист те, режиссер до. Эл театр Нина Мааковнаныҥ «Айачы» деген романы аайынча ойын-кӧргӱзӱни, анайда ок оныҥ бичигениле  «Ӱкектиҥ  каан кызы» ла «Кӧчкӱндердиҥ кожоҥы» деген ойындарды мыныҥ алдында тургускан болгон. Эмди бис оныҥ тӧртинчи ойын-кӧргӱзӱзин кӧрӧдис.  Јайалталу кижи бастыра јанынаҥ јайалталу деп айдып јат. Бу кайкамчылу эпшиниҥ јайаан ижин мен сӱрекей сӱӱп јадым» – деп, ол айткан.

«Јуукта Аржан Ютеевтиҥ јуруктарын кӧрӧлӧ, бу Алтайда баатырлар баштарын кӧдӱрер бе, кӧстӧрин ачып,  албатызын ајарар ба деп, ал санаага тӱшкем – деп, филология билимдердиҥ докторы Нина Киндикова уткуул сӧзинде айткан. –Бӱгӱн бу сценада сӱрекей јараш баатырлар, кӱчтӱ, ийделӱ улус бисти сӱӱндирди,  мында отурган кӧрӧӧчилерге ийде-кӱч кошты, нениҥ учун дезе кажы ла албаты бойыныҥ баатырларыла оморкойт. Бӱгӱн сценада эҥ талдама баатырлар туруп чыкты, олор Алтайымды, албатымды корулаарым деп айткандый. Оныҥ учун кажыгарды ла кучактап, быйанымды айдып турум. Хакас, Тыва ла оноҥ до ӧскӧ республикаларга барып, бу ойыныгарды кӧргӱзигер деп кӱӱнзейдим. Јолыгар ачык болзын, кӧрӧӧчилеригер кӧп болзын!».

Спектакльды кӧрӧӧчилер изӱ колчабыжуларла уткып, тӱгенген кийнинде  узак ӧйгӧ божотпой турган. «Алып-Манаш ла Кӱмӱжеҥ-Ару» деген спектакль  «Единая Россия» партияныҥ «Кичӱ Тӧрӧлистиҥ культуразы» деген ӱлекери аайынча белетелген. Оҥдой аймакта культураныҥ ла сооттыҥ тӧс јериниҥ јааны Марина Емикееваныҥ айтканыла, ойын јарым јылга белетелген ле аймактыҥ јурттарында бир айга 13 катап ойнолгон.

Оҥдой аймактыҥ башкартузыныҥ адынаҥ ойынды белетеп тургускан улуска быйанын аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Евгений Мартынюк айдып: «Бойыгардыҥ ижигерле слер Тӧрӧлистиҥ культуразыныҥ ӧзӱмине чыннаҥ јаан јӧмӧлтӧгӧрди эдип јадыгар» – деп темдектеген. Ол аймактыҥ башчызыныҥ Быйанду самараларын тӧс сӱр-кеберлерди ойногон Андрей Чадинге ле Айлана Болтоковага табыштырган. Бу јииттер Алтай Республиканыҥ культура колледжиниҥ 4-чи ле 2-чи курстарыныҥ студенттери.

Алтай кай чӧрчӧктӧр эмдиги ӧйдӧ јаҥыдаҥ кӧрӱлип ле оҥдолып,  јаҥыс та билимде эмес, је анайда ок кӱӱлик ле јуранар кеендикте, театрда, Эл-Ойындарда кӧргӱзилип баштаганын темдектеер керек. Республиканыҥ Эл театрында бис бойыныҥ ӧйинде «Очы-Баланы» ла «Маадай-Караны» кӧргӧнибис. Тургускан марыла чек башка бу ойындардыҥ кажызы ла сӱрекей солун болгон ло алтай кеендиктиҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген. Эмди профессионал эмес, албаты ойынчылардыҥ баштапкы ченемелин кӧрдибис ле ол кӧрӧӧчилерге сӱрекей јараган.

Сӧс келижерде, республиканыҥ албатылык эҥ јаан байрамдарында, Улаганда ӧткӧн калганчы Эл-Ойында ла быјыл Кӧксуу-Оозы аймакта ӧткӧн орус калыктыҥ јайааныныҥ «Родники Алтая» деген байрамында Оҥдой аймак баштапкы јерлер алганы тегиндӱ эмес.

Оҥдойдыҥ ойынчылары јайаан ижин улалтып, бисти јаҥы кӧргӱзӱлериле сӱӱндирер деп иженип турубыс. Ончогорго јаан быйан, јаҥы туштажуларга јетире јакшы болзын!

Светлана КЫДЫЕВА