Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Мен, мен койонок… алтан бандитти базарым…

27.09.2019

Новосибирсктеги бийик ӱредӱлӱ партшколдо јакшынак јаҥжыгу болгон. Улу Октябрьдыҥ байрамы алдында бастыра јерлежӱ-землячестволор  ортодо маргыжу-концерт ӧткӱрер. Јартап айтса, ВПШ-ныҥ јаан залында, байрамдык эҥирде канча јӱс улустыҥ алдында Якутиядаҥ, Тывадаҥ, Бурятиядаҥ, Омский, Томский, Новосибирский областьтардаҥ, Алтайский ле Красноярский крайлардаҥ, ӧскӧ ороондордоҥ келген угаачылар бойыныҥ кичинек Тӧрӧли керегинде концерт кӧргӱзетен.

Алтай крайдыҥ јерлежӱзиниҥ (землячество) јуунында меге ле Таукен Тазымаевич Яйтыновко јакылта болды – бисте бастыра орус номерлер, оныҥ учун Туулу Алтай автоном областьтыҥ адынаҥ су-алтай номер кӧргӱзер керек.

Партия јакылта берзе, оноҥ мойножорго јарабас. Экӱ шӱӱштис – бийелеп-секиретен јайалта бисте јок, ӱлгерлезеҥ алтай тилди залдагы кӧрӧӧчилер оҥдобос…

Оныҥ учун кожоҥдоор деген шӱӱлтеге келдис. Је нени кожоҥдоор? «Ойойым ла айайым», «Алтайыстыҥ чечеги — ак чечек ле кӧк чечек» — келишпес. Не дезе кӧп сабазы орус кӧрӧӧчилер «монотонный» кожоҥды учына јетире угуп болбой, уйуктай берердеҥ айабас.

Мында улустыҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱргедий, јӱрегиниҥ согыжын тыҥыткадый омок-тӱрген кожоҥ керек. Учында келеле, «Алты нӧкӧр тирӱде алтан бандитти базарыс» деп омок кожоҥды эске алындыс, оны јараттыс. Экинчи јанынаҥ, кожоҥ байрамдык концерттиҥ тӧс темазына база келижип јат.

Кем кожоҥдооры керегинде узак сӧйлӧжӧргӧ келишкен. Учында келеле, айттым: «Је, Таукен, садуныҥ Новосибирсктеги институдыныҥ студенти бар, мениҥ јерлежим – Ороев Паша, ол айдар болзо, айдар, кожоҥдоор болзо, кожоҥдоор омок-шулмус кӱлӱк».

Байрамдык концерттиҥ кӱни једип келди – 1981 јыл, кӱчӱрген ай, Улу Октябрьдыҥ байрамдык кӱни. Новосибирсктеги бийик ӱредӱлӱ партшколдыҥ јаан залы, јык толтыра улус: јакуттар, тывалар, буряттар, хакастар, је кӧп сабазы карындаш јаан калык.

Концерт башталган, јӱректи кӧкӱдер јараш орус кожоҥдор залда јаҥыланат:

Поле, русское поле…

Светит луна или падает снег —

Счастьем и болью связан с тобою,

Нет, не забыть тебя сердцу вовек.

Русское поле, русское поле…

Я, как и ты, ожиданьем живу —

Верю молчанью, как обещанью,

Пасмурным днём вижу я синеву!

Бистиҥ ӧйис јууктап келди. «На сцену приглашаются слушатели отделения журналистики Тохнин Тениш и Яйтынов Таукен. Песня посвящается освобождению Горного Алтая от белобандитов».

«Ороев-Таукен» ле мен сценага маҥзаарып, арай ла болзо бӱдӱрилбей, чыгып келдис.

 

Орой оҥдогон болгодый, Ороев

 

Канча-канча ученыйлардыҥ, јӱстер тоолу кӧрӧӧчилердиҥ алдына чыгатанын Паша Ороев орой оҥдогон болгодый. Је качып-тескерлеерге, јажынарга база орой – кийнисте, Москва да болбозо, Туулу Алтай. Алтай албатыныҥ адын уйатка тӱжӱрерге јарабас.

Маҥзаарып, ӧкпӧӧрип турала, омок ӱнисле кожоҥды баштап ийдис:

Ак боробыс семисте

Алтан сууны кечерис.

Алты нӧкӧр тирӱде

Алтан бандитти базарыс…

Э-ээ-э… Э-ээ-э…

Э-ээ-э… Э-ээ-э…

Алтан бандитти базарыс…

Оноҥ ары сӧстӧр санаадаҥ чыга берген — ӧкпӧӧрип турзаҥ ондый эмей база…

Баянист чураназын ары-бери тартып ла јат, тартып ла јат, бис ӧскӧ куплетке кӧчӧристи сакып ла јат. Карын, бу ла ӧйдӧ шулмус Паша кожоҥды омок ӱниле оноҥ ары уулалтты:

Э-ээ-э…

Э-ээ-э…

Кырлаҥ јерде уйамды

Кызыл тӱлкӱ таппайтан.

Боочыдагы јолымды

Боро ӱкӱ билбейтен.

Мен, мен койонок

Мен, мен койонок…

 

Кожоҥдоп, койонды ӧткӧнип, секирип турдыс, азарт-ӧктӧмзиреш деген неме, байла, ол.

Кожоҥыс божой берерде, бастыра зал бисти экпиндӱ колчабыжуларла уткыды. Нениҥ учун? Оныҥ шылтагы, байла, Пашаныҥ тапкырында, јайалталу болгонында…

Концерттиҥ программазы јаан. Бистиҥ кийнисте буряттар, тывалар, јакуттар бойлорыныҥ номерлерин кӧргӱзетен болгон. Мен оны сакыбай, сӱӱнчини ӱлежерге, Таукен Тазымаевичти ле бисти аргадаган Павел Николаевич Ороевти бойымныҥ комнатамга айттырдым, ажындыра белетеген алама-шикирди столго салдым, тажуурды тургустым.

—Паша, сен «алтан бандиттеҥ» «ак койонго» канай јакшы-эптӱ кӧчтиҥ, уул? – деп, сӱӱнип ле энчигип болбой сурадыс.

—Урматыч, Тазымаевич, бу учуралда керек сӧстӧрдӧ эмес, кожоҥныҥ мелодиязы тӱҥейзимек болгонында. Бойоор кӧрдӧӧр не, «Койонокты» кожоҥдоп баштаарыста зал колчабыжузын там ла тыҥыдып турды не…

Паша оной ло айдарда, коридордо кӧп улустыҥ базыдыныҥ кӱзӱр-мазыр табыжы угулды, эжигис кенейте јаан ачылды. Алтай крайдыҥ «артисттери» колында тудунчакту биске кирип келди. Кыйгыныҥ бери јанында сӱӱнип биске айтканы: «Таукен,Тениш! Алтайское землячество заняло первое место, мужики!!!».

Бис, Таукенле экӱ, койонокты сананып тапкан Пашаны орус, јакут, тыва нӧкӧрлӧрисле таныштырдыс:

—Здесь с нами сидит главный артист, знакомтесь, Ороев Павел!.

Олор оны кучактай алып, база уткыды.

Ол ло эҥирде куучын ортозынаҥ угар болзо, жюри бистиҥ алтай кожоҥысты аҥылап темдектеген эмтир.

Таукенди ле Пашаны билбезим… Је Теништиҥ јаан сценага баштапкы ла калганчы катап чыкканы ондый болгон.

Культураныҥ кӱлӱктери, Таукенле тартыжып кӧрӱгер…

Бистиҥ јуук нӧкӧрис ады јарлу јондык ишчи, кокырчы ла јаҥарчы Јолдошпоев Семен Кымович айдар: «Бис койондор, уулдар. Мен баалу-чуулу ак тонду кышкы койон. Таукен дезе, кичӱ изӱ айдыҥ бажында чыккан ары јайгы эмес, бери јаскы эмес койонок. Тениш тӱлентӱлӱ јӱд-аак јаскы койон».

Мениҥ кожулта-сӧзим мындый — мен Кырлыктыҥ «ӧркӧзи», Таукен дезе, Кӧкӧрӱниҥ «тарбаганы». Мен оноҥ 38 кӱнге јаан, је «јоон» эмес. Тарбаган ӧркӧнӧҥ качан да болзо јоон до, јаан да.

Мыны сӧслӧ ойногон айас айдып турбай…

Оны мен тӧрӧл тилиниҥ аарчыдый амтанын ла кылыштыҥ мизиндий курч-чике учурын сескедий јиит кычыраачыларга учурлап бичидим. Алтай кеп-сӧс бар: «Сӧӧктиҥ ӱйезин таап јӱр, сӧстиҥ учурын билип јӱр».

Койон тӱрген маҥтаганыныҥ ӱстине тамажыла тӱрген-тӱрген согып та ийер шулмус тынду.

Столдогы теннис аайынча Койон јылдыҥ Таукенин јеҥетени Улалуда культураныҥ учреждениелеринде бойыныҥ ӧйинде јок болгон. Оныҥ ракеткала толгой соккон шаригин удура алатан кӱлӱктер табылбаган…

Бӱгӱн табылгадый болзо, меге, «секундантка» телефон соксын, тыҥзынаачыларды Тазымай-уулы јеҥерге бӱгӱн де белен.

Мыны кокырым ажыра нениҥ учун эске алынып турган дезе, азыйда «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязында Горно-Алтайск каланыҥ кӧп организацияларыныҥ улузы јуулар, бильярд, шатра, шахмат, армрестлинг аайынча маргаандар ӧткӱрер. Ол тоодо столдогы теннис.

Бу маргыжуда «Ӱч-Сӱмер» бичик-чыгартуныҥ ол туштагы башкараачызы Т. Яйтынов кӧп катап јеҥӱчил болуп чыккан.

Тарбаган бӧрӱктӱ чемпион

Кош-Агаш аймактыҥ эл-јоныныҥ тоозы 20 муҥга јетпес, Алтай крайдыҥ улузы 2 миллионоҥ кӧп. Је Эре-Чуйдыҥ хоккеисттери бойыныҥ ӧйинде крайдыҥ чемпионыныҥ адын адаткан.

—Ол ӧйдӧ бистиҥ тренерис Саутханов Райхан болгон — деп, Таукен Тазымаевич эске алынат.—Алтай крайдыҥ «Урожай» ДСО аайынча чемпионады ӧткӱрилген, Кулунду талада. Ондо бис баштапкы катап туружала, баштапкы јер алганыс.

—Мен уккам, ол тушта областьтыҥ да командазында оҥду форма-кийим болбогон деп…

—Ондый эмей, бисте јодоны корыйтан оҥду щиток то болбогон. Оны купайканыҥ јеҥинеҥ эдерис. Јеҥди кезип алала, бир кадын сӧгийеле, ортолорыдӧӧн талдыҥ будактарын чичкерте јоноло сугарыс. Бот ол — јодоны корыйтан щиток.

Штаныс тегин ле штан, ӱстине трико дейтен јука кеп-кийим. Кӧгӱсте «Кош-Агаш» деп бичип салган майка.

—Крайдыҥ чемпиондорында конекты курчыдар заводской станок болгон болбой кайтсын, Таукен?

—Ондый кайдаҥ болор туру, бӧрӱгис тарбаганныҥ терезинеҥ, конекторды теп ле тегин эгӱле курчытканыс. Стадиондо маргаандар башталар алдында Алтай крайдыҥ уулдары бистеҥ сураган: «Какой у вас разряд?». Бис бой-бойыска кайкаганду кӧрӱжерис – разряд дегени бу не атасы? Ондый сӧсти баштапкы катап угып турбай.

Таукенниҥ куучынын угып, Кырлыктыҥ јайкан берген тожында хоккей ойногоным санаама кирди. 60-чы јылдарда клюшкабыс тыттыҥ тыйрык будагы, шайба сугатка келген уй-малдыҥ тоҥ богы болгон.

Је ол ӧйлӧрдӧ Кырлыктыҥ школы хоккей аайынча аймакта јеҥӱчилдердиҥ тоозында болгон.

Кезик улус, байла, сананар…

Бичигенимди кычырала, кезик улус, байла, сананар – бу Кӧкӧрӱниҥ јоон «тарбаганын» Кырлыктыҥ кичинек «ӧркӧзи» тоҥ ӧткӱре не мактап браат?

Таукен Тазымаевич бойы да менеҥ сураган:

—А бу мыны не бичип туруҥ, Урмат-уулы, мениҥ юбилейим бе? Јетен јажыма јетире эмди де ӧй бар не… Эртечиниҥ уулы, эртелетпе.

Оныҥ учун тарынаачы болуп, Таукенге удура айттым:

—«Јыду јеекен, јыдымар Таукен» деп бистиҥ Кыдраш-Родион нӧкӧрис кокырлаган беди.

Јакшызын эзен-амырда айдар керек эмес пе, јаманга табартсаҥ, јакшынаҥ болгой јаманды да айдар кӱӱниҥ келбес, кӱчиҥ де јетпес…Байла.

Таукен Тазымаевич меге удура кӱлӱм-зиренип айтты: «Бис оны билбезес, кем билер».

Кижи керегинде јакшы сӧс айдарынаҥ качан да кемзинбегер, ол эрте деп сананбагар.

Кижиге ӧйинде айдылган јакшы сӧстӧр кажы да ӧйдӧ баалу-чуулу болор – бӱгӱн кижиниҥ бойына, тӧрӧӧн-тӧркиндерине. Эртен оныҥ бала-барказына.

Балдарыс јажайла, акыр, мениҥ ада-энем кандый улус болды не деп јилбиркеп баштаган тушта, ол анчада ла баалу болор.

Бӱгӱнги куучынымды 1973 јылда ГАГПИ-ниҥ (эмдиги ГАГУ) алтай группазын божоткон бастыра нӧкӧрлӧриме учурлайдым.

Бис 45 јылдыҥ бажында, 2018 јылдыҥ ӱлӱрген айында, ГАГПИ-ниҥ ашканазында ойто тушташтыс. Буурайган бойыска удура кӧрӱжип, сӱӱнгениске кабыра тудужып јакшылаштыс, узак куучындаштыс…

Кижи јаҥыс та јӧӧжӧзиле эмес, озо ло баштап нӧкӧрлӧриле бай эмтир. Чындык Нӧкӧрлӧриле.

Ол туштажуда Койон јылдыҥ јаанак-кыстары, таадак-уулдары болгон. Оны бу фотојуруктаҥ кӧрӱп јадыгар.

Оныҥ учун Койонды база катап мактабас арга јок:

Тууга чыккан койонды

Тудуп алар арга јок,

Јерге чыккан койонды

Једип алар арга јок…

Бастырагарга ырыс, су-кадык кӱӱнзейдим!

Кош-Агаш аймакта педагог иштиҥ ветерандарыныҥ бирӱзи Метреева (Санданова) Татьяна Ивановна јылу бу туштажу керегинде «Бис јаш тужысты бедирейдис» деп эске алыныжын бичиген. Ондо јӱрекке табарар мындый эрмек бар: «Бис jиит тужысты бедирейдис – Горно-Алтайскта 4-чи столовыйдаҥ, каланыҥ озогы вокзалынаҥ, библиотеканаҥ, институттыҥ эски туразынаҥ, М. Горькийдиҥ адыла адалган ла «Чаҥкыр Алтай» кинотеатрлардаҥ… Је кайдаҥ да таппайдыс. Jӱрӱм бойыныҥ jолыла барып ла jат, барып ла jат…».

Мен Таняныҥ бичигенин кычырала, туштажуда согулган фото-видеоны кӧрӧлӧ, мынайда айдар кӱӱним келди:

…Зинаныҥ ӧткӱн каткызынаҥ,

Кауардыҥ јылу кӱлӱмјизинеҥ,

Чапыйканыҥ чагылган кӧзинеҥ,

Ираныҥ ичкери кӧрӱжинеҥ,

Эльвираныҥ ээрӱ чырайынаҥ,

Тамаралардыҥ тоомјылу бӱдӱминеҥ,

Таукенниҥ эптӱ тутканынаҥ,

Родионныҥ кабыра алганынаҥ,

Метрееваныҥ мӱркӱт-кӧзӱнеҥ,

Галялардыҥ кайкамчылу каткызынаҥ,

Машаныҥ маҥзаарбас бӱдӱжинеҥ,

Раяныҥ «рояльдый» ӱнинеҥ…

Ол туштажуда

Мен јиит тужымды таптым.

Таня да онойдо сананган болор…

Быйан болзын ол туштажуга! Келер ӧйдӧги мындый туштажуга јетире эзен-амыр јӱрели!

Т. Тохнин

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина