Алтайдын Чолмоны

«Чолушман јаар јол тӱҥей ле тудулар…»

01.10.2019

Быјыл ӱлӱрген айдыҥ 5-чи кӱнинде Улаган аймакта Кату-Јарыктыҥ јолы бӱдӱп, ишке табыштырылганынаҥ бери одус јыл толуп јат. Бӱгӱн 1986-1990 јылдарда партияныҥ Улагандагы райкомыныҥ баштапкы качызы болуп иштеген, иштиҥ ветераны, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи А. Б. Соколовтыҥ бу јол канайда тудулып башталганы керегинде эске алганын јарлап турубыс.

–Бистиҥ ортобыста ады-јолы тыҥ ла танылу эмес поэттердиҥ бирӱзи Максим Федин бу јол керегинде ӱлгер чӱмдеп јарлаган. Ол ӱлгериниҥ кире сӧзинде мынайда бичийт: «Меге, бу чӱмдемелди 21-чи чакта тирӱ эдерге, каруулу молју бӱдӱмјилелген». Бу кандый-андый бӱдӱмји? Мен ого удура ӱлгерде бичилгени кандый да болзо, чындык болор учурлу деп айдарга турум. Бу поэт дезе ол тушта Кату-Јарыкты айландыра болгон керектерди улуска эмеш јастыра кӧргӱзер кӱӱндӱ. Ол јилбилӱ, учурлу ла тузалу керектерле бай болгон совет ӧйди коомой јанынаҥ «јураарга» чырмайат. М. Федин бу јол государственный ла партийный ишчилердеҥ камааны јогынаҥ тудулган деп, јастыра бичийт. Мен бичимелимде дезе автоном областьтыҥ ла аймактыҥ партийный органдарында, јаҥныҥ ижинде иштеген башкараачылардыҥ бу јолды ӧткӱреринде эрчимдӱ турушкандары керегинде эске алынарга турум. Там ӱстине бу јолго туй ла 30 јыл толуп јаткан болзын.

В. К. Сабин ол ӧйди мынайда эске алынат: «Аймактыҥ тӧс јерин Акташтаҥ Улаганга 1981 јылда кӧчӱргендер. Тӧс јурттыҥ байа инфраструктура деп адалаачы тудум-јазалдарын ол ӧйдӧ јаҥыдаҥ тудуп тӧзӧӧргӧ, сӱрекей кӱчке келишкен. Иштейтен улус јокко јуук болгон. Акташтаҥ кӧчкӧн башкараачыларды јадар јерле јеткилдеери биске база кӱчке келишкен эди. Ол ӧйдӧ Чолушман јаар јол тудар деген сурак улай ла кӧдӱрилген. Андый шӱӱлтени јербойыныҥ улузы ла А. В. Санаа база айдып туратандар. Је ол тушта Акташтаҥ ала Улаганга јетире јолды тудары бистиҥ ижисте баштапкы јерлердиҥ бирӱзинде болгон. Бу эки јурттыҥ ортозында јол чек јок болгон деп айдарга јараар. 54 километр јерди улус кере тӱжине ӧдӱп турган болгон ине.

Кату-Јарыкка ајару јаҥыс бу јолдыҥ аайына чыккан кийнинде эдилген. 1984 јылдыҥ башталганында облисполкомныҥ председатели М. В. Карамаевке Чолушман јаар јолды тударына учурлалган сурак аайынча јуун ӧткӱрзин деп баштанарга келишкен. Ол айтканымды аай угуп, андый јуунды јууп ӧткӱрген. Бу јуунда облисполкомныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы К. К. Трусов, облисполкомныҥ протоколдор аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Р. И. Саймунова, «Горно-Алтайскмелиоводстрой» тресттиҥ баш инженери А. А. Кулагин, Шабалиндеги «Алтайсуустрой» ПМК-ныҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи турушкандар. Бойым, партияныҥ Улагандагы райкомыныҥ баштапкы качызы болуп иштеп турган кижи, јуунда база болгом.

К. К. Трусов јаҥы јолды тударына кезем удура болгон. Ол мындый кату јерде јолды ӧткӱрерге сӱрекей кӱч болоры керегинде айдып, Кулагинге јӱк ле оныҥ ады болзын деп, ӱлекерди бир 50-100 ле метр јерге тургус, оныла јол јанынаҥ суракты јабып койорыс деген. Ол тушта ого удурлажып: «Бис экӱ јок то болуп калзабыс, је Кату-Јарыктыҥ јолы тӱҥей ле тудулар» деп айтканым санаама јакшы кирет. Јуунныҥ учында М. В. Карамаев тресттиҥ ле Шабалиндеги ПМК-ныҥ башкараачыларына чокым јакылталар берген эди. «Чактыҥ јолы» деп адаткан јолды тудатан иштер шак анайда башталган деп айдар керек».

Мен Улагандагы аймакисполкомныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызыныҥ ла аймактыҥ јурт ээлем аайынча башкартузыныҥ јааныныҥ ижине 1984 јылдыҥ кандык айыныҥ 15-чи кӱнинде тудулгам. Мынаҥ озо партияныҥ Новосибирсктеги бийик ӱредӱлӱ школын божодып, партияныҥ Чой аймакта райкомында идеологияныҥ качызы болуп иштегем. Бойым дезе Шабалин аймакта чыккам ла ӧскӧм. Јаҥы јерге келеримде, кайда да бир айдыҥ бажында мени КПСС-тыҥ Улагандагы райкомыныҥ баштапкы качызы В. К. Сабин бойына алдыртала, мынайда айткан эди: «Бӱгӱннеҥ ары Кату-Јарык ажыра тудатан јолдыҥ тудум иштери сеге молјолып јат. Строительдер анда ишти баштап ийгендер. Олорды барып кӧрӱп кел. Јетирӱни эртен сакып јадырым. Мынаҥ ары дезе тудум иштер керегинде јетирӱлерди айдыҥ ичинде эки катап эдип турарыҥ. Бу иш учун учына јетире каруулу болорыҥ». Јолдыҥ кураторына анайып кӧстӧлгӧн эдим. Бу јол ол ӧйдӧ бӱткӱл Улаган аймакка, је анчада ла Чолушман ичинде јаткан эл-јонго сӱрекей керектӱ болгон деп айдар керек. Мен партияныҥ райкомыныҥ 2-чи качызы болуп иштеп турала, јолдыҥ кураторыныҥ молјуларын база бӱдӱргем.

Качан КПСС-тыҥ Улагандагы райкомыныҥ 1-кы качызына тудуларымда, јолдыҥ кураторыныҥ ижине аймакисполкомныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы ла јурт ээлемниҥ башкартузыныҥ јааны болуп иштеген Григорий Пильтинди кӧстӧгӧм. Григорий Николаевич Кан-Оозы јаар иштеп барарда, кураторго јурт ээлемниҥ башкартузыныҥ јаҥы башкараачызы А. И. Куюков тудулган. Јолды тударыныҥ аайын дезе јаантайын бойымныҥ ајарумда туткам. Ол ӧйди билбес улуска (ол тоодо поэт М. Фединге) ол тушта эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ сурактары, экономиканыҥ ла јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ айалгалары партийный органдардыҥ кыракы ајарузында болгоны керегинде ачыгынча айдарга турум. Бистиҥ ӧйдӧ партияныҥ райкомыныҥ бюрозыныҥ ла оныҥ баштапкы качызыныҥ берген јакылталары кыйалтазы јогынаҥ бӱдетен. Бу ол ӧйдӧ иштиҥ эҥ ле тузалу эп-марыныҥ бирӱзи болгон деп айдар керек. Тегин улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгалары советтердиҥ јӱрӱминде эҥ баштапкы јерлердиҥ бирӱзинде болгон.

Партияныҥ райкомыныҥ баштапкы качызынаҥ јакылта алала, ӧйди тыҥ јылыйтпай, Кату-Јарыктыҥ боочызы јаар атангам. Улус боочы деп айдыжып турарда, оны кайа-ташка бӱркеткен ылтам ӧдӱп болбос јылым кыр деп санангам. Је боочыныҥ сыраҥай ла бажына чыгып келеле, тӧмӧн ајыктап кӧрзӧбис, ол ӧзӧк јаар тӱшкен сӱрекей кайыр, кају јер болгоны јарталган. Чочыганыма кайра болор деп јадала, оны кожо келген улуска билдиртпеске токтодынгам. Кайра јолдо кӧлӱктиҥ тискинчизи Слава Тадышев менеҥ араай: «Не, Анатолий Бакумович, јалтанчылу болгон бо?» — деп сураган эди. Ол тушта ого: «Эйе, јалтанчылу болгон» — деп, агы-чегин айткам.

Сӱрекей јалтанчылу кайыр боочыныҥ јолын тӱртӱп јаткан кӱлӱкле, Аркадий Абрамович Ухановло, ол кӱн анайып, баштапкы ла катап танышкам. Баштапкы бурылчыктыҥ 20 метрин тӱртӱп салганын ајыктап, оныҥ ижин алаҥ кайкап кӧргӧн эдим. Кийнинде Аркадий Абрамовичле экӱ узак јылдардыҥ туркунына најылажып јӱргенис. Оныҥ сӱрекей јаркынду салымду кижи болгонын темдектеер кӱӱним бар. Ол тегин ле ДТ тракторыныҥ ичкери алдына кӱрек илиндирип, оныла кату ла кайыр јерлерди тӱртӱп, Улаган аймактыҥ кӧп турлуларына јол ӧткӱрген кижи болгонын алдында да угуп јӱргем. Јербойыныҥ эл-јоны Аркадий Ухановтыҥ олорго јетирген јакшызын эмдиге јетире ундыбагандар. Ол ачык-јарык кӱӱндӱ, тӧп лӧ јымжак кылык-јаҥду, иште арып-чылаарын билбес кижи болгон. Меге ол керегинде бичиирге јеҥил болуп јат. Уханов тӧрӧл аймагыныҥ тӧрӧлчи кӱӱндӱ улузыныҥ бирӱзи болгон. Кату-Јарыктыҥ јолы та јӱс, та муҥ, та миллион јыл турар. Оны бистиҥ кемибис те чокым айдып болбос. Је Аркадий Ухановтыҥ, оныҥ уулы Анатолийдиҥ ле јеени Виктордыҥ тӧрӧл јеринде чаккан јылдыстары Кату-Јарыктыҥ ӱстинде ӱргӱлјиге кӱйер деп сананып турум. Улаган аймактыҥ эл-јоны боочыныҥ бажында ат-нерелӱ трактористтерге учурлай аҥылу темдекти тегиндӱ кондырбаган эмей. Аркадий Ухановтыҥ эземин кереестеп јӱргени учун олорго јаан быйан айдып турум.

Чынынча айтса, ол тушта тӱӱкиге киретен атту-чуулу јолдыҥ сыраҥай ла башталганында турарымды чек сеспегем. Эмди, туку одус јыл ӧткӧн кийнинде, ол керегинде эске алыныштар кӧп болор деп, база бир де сананбагам. Билген болзом, ол баштапкы кӱнниҥ ле оноҥ бериги јылдардыҥ бу јолло колбулу кажы ла элезин бойымныҥ дневнигиме тӧкпӧй-чачпай бичип алар эдим. Бистиҥ ӧйдӧ Кату-Јарыктыҥ јолы керегинде элбеде айдарга јарабас болгон ине. Оныҥ ӱлекери ле сметазы јанынаҥ окылу кандый да документ болбогон. Јолдыҥ бодоштыра сомы ла оныҥ сметазы јӱк ле чаазында јуралып темдектелгенин ајарар керек. Кату-Јарыкта јеткил ле бӱткӱл јол тудулары керегинде кайда да угуза айдылбаган. Ол ӧйдӧ куучын-эрмек јӱк ле коштончы јол јанынаҥ ӧткӧн. Специалисттер оныҥ бурылчыктары эмдиги ӧйдиҥ јолдорыныҥ ээжилерине келишпей турганы керегинде база кӧп айдыжат. Је бӱгӱнги кӱнде јӱрӱмниҥ бу јолын бӧктӧӧр кандый да шылтактар јок. Чолушман ичиниҥ улузына ол сӱрекей керектӱ.

Кату-Јарыктыҥ јолы А. А. Ухановтыҥ ат-нерелӱ ижиниҥ шылтузында тудулган деп, јартын айдар керек. Јолдыҥ баш ӱлекерчизи ле баш строители база бу кижи болгон деп, улус јолду айдып јат. Шак ондый болгонын мен бойым кӧргӧм. Бир катап бу кижи чаазында јуралган јолло, чаазында темдектелген бурылчыкла чек јӧпсинбеген эди. Аркадий Абрамович эптӱ јер бедиреп, узак ла баскан. Учында јолдыҥ аайын табып, оны алтыгы јанындагы бурылчыкка јетире тӱрткен. Кийнинде кӧрӱп турар болзо, оныҥ јазаган јолы ла бурылчыгы, чаазындагызына кӧрӧ, артык болуп калган. Кату-Јарыктыҥ подрядчиги Шабалиндеги «Алтайсуустрой» тресттиҥ ПМК-зы болгон. Кӱйдӱрер, сӱркӱш ле оноҥ до ӧскӧ материалдарды база бу организация чыгарган. Јолды ӧткӱреринде бу ПМК-даҥ эки тракторист иштеер учурлу болгон. Је олор кату јерде иштееринеҥ мойножып ийгендер. Ӱстине бу организацияныҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи Кату-Јарыкты баштапкы катап кӧрӧлӧ: «Бис бу јерде ӧлӧргӧ јазанбай турубыс» — деп айткан болзын.

Кату ла кайыр јерде иштеерге темигӱ керек эмей. Учураган ла кижи мында иштеп болбос. Шабалинниҥ трактористтери мойножып ийерде, Аркадий Абрамович јол ӧткӱрер ишке уулы Анатолийди ле јеени Викторды кычырган. Олорго озо бир бульдозер бергендер, оноҥ экинчизин чыгаргандар. Айдарда, ӱлгерчи М. Фединниҥ бичип турганы — кӧк-тӧгӱн. Трактористтерди ГСМ-ла, артыкташкан эдим-јазалдарла јеткилдеери, олордыҥ ишјалын тӧлӧӧри јанынаҥ уур-кӱчтер чын болгон. Мындый учуралда мен ПМК-ныҥ ла «Горно-Алтайскмелиоводстрой» тресттиҥ јаандарыла јаантайын колбу туткам. Тресттиҥ башкараачызы Бурмистров (ады-јолын ундып салдым) бистиҥ баштанубысты ајару јок артырбайтан. Оныҥ кийнинде тресттиҥ јааны болуп иштеген В. М. Науменколо, баш инженери А. А. Кулагинле, «Взрывпромныҥ» јааныла, «Алтайсуустрой» ПМК-ныҥ башкараачылары А. С. Бирюковло, В. И. Абрамовло јаантайын эптӱ-јӧптӱ иштегенис. Бу организацияныҥ тискинчизи ГСМ-ды ӧйлӱ-ӧйинде тарткан. Кӱйдӱрер ле сӱркӱш материалдар јетпеген учуралдарда, олорды тӧлӱге «Советский Алтай»совхозтоҥ алатаныс. Је мындый једикпестер сӱрекей ас болгон.

Ол тушта јол тударында иштеген бригадага ишјал тӧлӧӧриниҥ сурагын бӱдӱрерге, кӱчке келишкен эди. Бир катап Шабалиндеги ПМК-ныҥ јаандарыла бу керек јанынаҥ чугулдажала, В. К. Сабинге (бу тушта ол КПСС-тыҥ обкомыныҥ тӧзӧмӧл бӧлӱгиниҥ јааны болуп иштеген): «Кӧрӱп ле туругар, мен бу сурак јанынаҥ партияныҥ обкомыныҥ бюрозына ла облисполкомго баштанарым» деп айткан эдим. Ол мени токынадып, анайда эдерге чек «јарабас» деген: «Јолды тударга кандый да документтер јок. М. В. Карамаев дезе Кату-Јарыктыҥ «эпопеязын» акту бойыныҥ каруузына алган. Јол бу кижиниҥ тӧрӧлчи, килеҥкей ле турумкай кӱӱн-табыныҥ шылтузында тудулып јат». Чындап та, комыдалду угузу бичик бичиген болзом, ол тушта облисполкомныҥ председатели М. В. Карамаевти ле партияныҥ обкомыныҥ баштапкы качызы Ю. С. Знаменскийди айландыра јаан тал-табыш кӧдӱрилер эди. Кату-Јарыктыҥ јолы дезе 5 јыл 5 айдыҥ туркунына тудулган. Областьтыҥ башкараачылары бу ӧйдӧ сыраҥай ла бычактыҥ мизинде јӱргендер ине. Улаганныҥ эл-јоны мыны качан да ундыбас учурлу.

Кийнинде трактористтердиҥ ишјалыныҥ сурагы аайынча мен Михаил Васильевичтиҥ акту бойына кирип јӱргем. Облисполкомныҥ председатели бу тутак-једикпестиҥ аайына тӱрген-тӱкей чыгып, тыҥ болушкан эди. Шабалиндеги ПМК-ныҥ јаандарын солыган кийнинде, бригаданыҥ ишјалы ӧйинде тӧлӧлип башталган јок по. Кийнинде Шабалин аймакка иштеп келеримде, подрядный организацияныҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи: «Је Улаганда андый объекттер база бар ба? Бис мынаҥ озо объекттерге јаан чыгым этпей, јылдыҥ 220-240 салковойдоҥ алып турган болгоныс» деп чечеркеген эди. Бу јолдыҥ тӱӱкизи керегинде оныҥ керек-јарактарыла урушпаган улуска бичиирге јеҥил болбой база. А баштапкы ӧйлӧрдӧ уур-кӱчтер тен јеткилинче болгон эмей. Кандый ла техниканыҥ сынар ла ӱрелер аргазы бар. Керектӱ јазалдарды јанындагы ээлемдердеҥ табып алзаҥ, јакшы туру. Јок болзо, Шабалиндеги ПМК-га баштанып јадырыҥ. Олор дезе керектӱ эдим-јазалдарды јетирерин бир, эки неделеге, керек дезе, јарым да айга тутаткылаза табы. «Взрывпром» ӧскӧ объектте ижин ӧйинде тӱгезип болбой, иштиҥ графигин база кӧп катап бускан. Мыныҥ ончозы јолды јылгыр тударга јаан чаптыгын јетирген. Је бис бу сурактарды јаантайын бойыстыҥ ајарубыста тутканыс.

Бир катап В. К. Сабин мени алдыртып, черӱчилдердиҥ телефонын берген. Мындый телефонды дезе связьтыҥ аймактагы бӧлӱгиниҥ јааны Быжлаков (ады-јолын ундып салтырым) та кайдаҥ да табып экелген болтыр. Владимир Кучукович колбу тудар быжу телефонды тургуза ла Ухановко јетирзин деп сураган. Аркадий Абрамович керектӱ тушта телеграфтыҥ столмозына бойы чыгып, Балыкчы-Улаган деп линияга колболып турганы санаамда база јакшы артып калган. Мыныҥ кийнинде оок-тобыр сурактардыҥ аайына тӱрген чыгып баштаганыс. Сурактардыҥ бастыразына шыдары иш јанынаҥ болгон. Је Аркадий Абрамович биске кезикте «чекушкаларды» да јакыдатан. Эр улус болгон адында, ат-нерелӱ трактористтиҥ айбызын кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱретенис.

Бу бригаданыҥ турчылары комыдал јогынаҥ иштегендер. Ишјалдыҥ сурагын дезе бойлоры бир де катап кӧдӱрбегендер. Ишјалдыҥ кемин олорло куучындашкан кийнинде бойым кӧдӱрип турбай. Олор бӱдӱмјилелген керекти ак-чек бӱдӱрер амадулу иштегендер. Таҥынаҥ јилбӱлер кемизинде де болбогон. Мындый кылык-јаҥ ол тушта бастыра совет улуста болгон деп айдар керек. Областьтыҥ башкараачылары В. И. Чаптынов, В. И. Петров, В. В. Волков, Ю. В. Чижов ло кӧп ӧскӧлӧри де беш јылдыҥ туркунына бу јолдо јаҥыс катап эмес болгондор. Јолды тударга олордыҥ кажызы ла болушкан. 1989 јылдыҥ сыгын айыныҥ экинчи јарымызында бу јолды бӱткен деп айдарга јараар. Бис бу јанынаҥ КПСС-тыҥ обкомыныҥ баштапкы качызы В. В. Гусевке ле облисполкомныҥ председатели В. И. Чаптыновко јетирӱ эткенис. Ол ӧйдӧ бис келер бешјылдыкка Улаган аймактыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱми јанынаҥ аҥылу программаны область кеминде кӧрӱп јаратсын деген суракты тургусканыс.

Јаан удабай, ӱлӱрген айдыҥ 4-чи кӱнинде бу суракка учурлалган јуунды Улаганда кӧрӧри јанынаҥ ла эртезинде Кату-Јарыктыҥ јолын окылу ачары керегинде јӧп јарадылган. Мындый јаан јуун ол тушта Улаган аймактыҥ тӱӱкизинде баштапкы ла катап болгон деп айдар керек. Партияныҥ обкомыныҥ бюрозыныҥ ла облисполкомныҥ јаба ӧткӱрген бу јуунында бюроныҥ ла облисполкомныҥ турчылары, башка-башка службалардыҥ ла ведомстволордыҥ бастыра башкараачылары, партияныҥ аймактардагы баштапкы качылары ончозы турушкан. Бу јуунда мен аймактагы айалгалар керегинде элбеде јетирӱ эткем. Оныҥ турулталарыла КПСС-тыҥ райкомына ла аймакисполкомго 1990 јылдыҥ баштапкы кварталында ӧрӧги адалган программаны тургузары јанынаҥ јакылта берилген. Бис бу ишти учына јетирип, ӧйинде бӱдӱргенис. Је областьта боло берген политикалык айалгалар оны јӧптӧӧрин бербеген.

1989 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 5-чи кӱнинде Кату-Јарыктыҥ јолы ажындыра темдектелгени аайынча окылу ачылган. Боочыныҥ бажында кӧдӱриҥилӱ айалгада лента кезилген. Бу кӧдӱриҥиниҥ туружаачылары Чолушман ичине тӱжӱп, Балыкчы јуртта ӧдӧтӧн митингке атангандар. Бисти Кӧӧдӧ совхозтыҥ директоры В. А. Натов шашлыктар быжырып алала уткыган эди. Балыкчыда болгон митингте Чолушман ичиниҥ бастыразына шыдар улузы турушкан. Бу кӧдӱриҥиде уткуулду сӧстӧрди партияныҥ обкомыныҥ баштапкы качызы В. В. Гусев, партияныҥ Улагандагы райкомыныҥ баштапкы качызы А. Б. Соколов, облисполкомныҥ председатели болгон М. В. Карамаев, јолдыҥ тӧс тудаачызы А. А. Уханов, Чолушмандагы јурт Советтиҥ јааны Н. И. Тантыев, партияныҥ Оҥдойдогы райкомыныҥ баштапкы качызы, СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады А. В. Илаков ло бу јолло колбулу кӧп ӧскӧ дӧ нӧкӧрлӧр айткан. 1989 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 5-чи кӱни Улаганныҥ эл-јоныныҥ санаазында јажын-чакка артар деп бодоп турум. Ол тушта Кату-Јарык ажыра јол ачылганына улус не аайлу тыҥ сӱӱнген эди. Эҥирде дезе Культураныҥ туразында јербойыныҥ артисттериниҥ јаан ойын-концерти ӧткӧн. Бу туштажуда Балыктујулдагы јурт Советтиҥ јааны, КПСС-тыҥ обкомыныҥ ла райкомыныҥ турчызы А. В. Санаа јерлештерин уткып, сӱрекей јаркынду куучын айткан.

В. К. Сабинниҥ айтканыла, Кату-Јарык ажыра јол тудатан суракты Санаа јаҥыс катап кӧдӱрген эмес. Ол Владимир Кучуковичти јӧпкӧ кийдирип, јолды тударга, Аркадий Ухановты тартып алар керек деген. Ол тушта Улаганда партияныҥ райкомыныҥ баштапкы качызы болуп иштеген башкараачы мынайда база эске алынат: «Арсентий Васильевич јолдыҥ тудум иштеринде кӧнӱ турушпаган. Је ол эт ле тӧлӱге ГСМ берип туратан. Сӱрекей омок ло јилбилӱ куучындайтан. Кату-Јарыкты кӧрӧргӧ крайдыҥ тӧс јеринеҥ ле Москвадаҥ айылчылар келгенде, мен Арсентий Васильевичти бойымла кожо кыйалтазы јогынаҥ алатам. Ол айылчыларга мындагы «эпопеяны» јик эдип куучындайтан. Јол тудулып, ишке табыштырыларда, Санаа оныҥ бурылчыктарыныҥ бирӱзинде бетон тумба тургузып, анда бойыныҥ ады-јолын бичиген эди. А. Н. Качаков мынайда айдатан: «Јууныҥ ла оныҥ кийниндеги кату јылдарда тӧмӧнги аймактардыҥ эл-јоны аш-курсактаҥ — картошкодоҥ, капустадаҥ, кезикте кулурдаҥ, Чолушманныҥ улузына кӧрӧ, тыҥ чучурабаган ине. Олордо маала ажы јаантайын ӧскӧн. Бистиҥ јолы јок јериске курсак-тамакты канайып тартатан. Тородоҥ божогон улусты мен кӧп кӧргӧм».

А. В. Санаа јурт ээлемди одус јылдаҥ ажыра башкарып, бу јолло колбой је нени кӧрбӧгӧн деп айдар. Качан «Советский Алтай» ла Чолушмандагы совхозторды бириктирерде, анчада ла кӱчке келишкен. Ол улуска кереес тумбаны тийбегер, ол кемге де чаптык этпей јат деп айдатан. Арсентий Васильевич јаркынду салымду кижи болгон. Ол тӧрӧл аймагыныҥ тӱӱкизинде тереҥ ис артырган улустыҥ бирӱзи. Кийнинде партияныҥ райкомыныҥ бюрозында В. К. Сабин Арсентий Васильевичти государственный кайралла кайралдаар улустыҥ тоозына кожоры керегинде шӱӱлте эдерде, кем де удура јок деп айтпаган эди.

Тоолу сӧсти анайда ок Владимир Кучуковичтиҥ бойы керегинде айдарга турум. Сабин эмес болзо, аймактыҥ тӧс јуртын Акташтаҥ Улаган јаар кӧчӱретени, Кату-Јарыктыҥ јолын тудатаны јанынаҥ айдылган шӱӱлтелер чаазында ла артып калар эди. Јӱрӱмде бу сурактарды бӱдӱрерге, ол тушта КПСС-тыҥ райкомыныҥ баштапкы качызы болуп иштеген В. К. Сабин бастыра кӱчин салып иштеген. Бийик ӱредӱлӱ, тереҥ кӧгӱстӱ, улусла куучын-эрмекти табып билер јайалталу психолог ло јайалталу башкараачы иштеген командазына андый ок специалисттерди јууп, тегин улустыҥ јадын-јӱрӱмин јеҥилтерге, сӱрекей кӧпти эткен. Аймактыҥ тӧс јери ӧскӧ јерге кӧчӱрилерде, Акташ-Улаган деп јол тудулган. Бу јол тудулган кийнинде, Кату-Јарык ажыра јолды тудары башталган. Бу иштердиҥ ончозы јайрадылышту 90-чы јылдарга јетире бӱдӱп калган. Ӧскӧ кижи болгон болзо, та кайтпагай эди. Бу јолдор Улаганда, айса болзо, болбос то эди. Јурт ээлемниҥ, электроколбуныҥ сурактары кайда барды? Менде бу кижидеҥ кудай эдер кандый да санаа јок. Мыныҥ ончозы чын ла болгон керектер ине. Бийик аймактыҥ эл-јоны бу кижиге быйанду артар учурлу деп сананып јӱредим. Владимир Кучукович Кӧксуу-Оозында аймакисполкомныҥ председатели болуп иштеп турала, Рерихтердиҥ музейин ачарында база кӧнӱ турушкан. Ол керегинде улус чек билбес те болбой.

Эмди ойто јолды туткан строительдерге бурылайын. М. Федин бойыныҥ ӱлгеринде «олордыҥ тӧштӧринде медальдар да, ордендер де јок» деп бичийт. Мынызы база кӧк-тогӱн. Строительдерге партияныҥ райкомыныҥ ла аймакисполкомныҥ Кӱндӱлӱ грамоталары табыштырылган. Аркадий Ухановтыҥ тӧжине Иштиҥ Кызыл Маанызы орден тагылган. Уулы Анатолий ле јеени Виктор дезе «Иштиҥ Магыныҥ» ӱчинчи степеньдӱ ордендериле кайралдаткандар. Олор анайда ок бойлорына очередь јогынаҥ (ол ӧйдӧ транспортко очередь сӱрекей јаан болгон) јеҥил јорыкту кӧлӱктер алгандар. Ухановтордыҥ јааны «УАЗ» алган. Анатолий ле Виктор дезе бойлорына «Нива» ла «Жигули» садып алгандар. Строительдердиҥ ады-јолдоры Кату-Јарыктыҥ боочызында кӱндӱниҥ стелазында бичилген.

Чолушманда бу јаан учурлу јолдыҥ тудулганынаҥ бери эмди туй ла одус јыл ӧтти. Санааҥда дезе кече-башкӱн ле болгон немедий. Ол ӧй мениҥ санаамда сӱрекей јакшы артып калган. Бу јолды тударында турушканым учун оморкоп јӱредим. Бу аймакта иштеп турала, анайда ок Улаганда эмчиликти, «Акташ-Улаган» деген электроколбуны, аймактыҥ тӧс јуртында балдардыҥ эки кат садигин, Паспартыдагы школды ла тӧрӧл Шабалин аймакта оноҥ до ӧскӧ јаан учурлу объекттерди тударында турушкам. Је Кату-Јарык ажыра салылган јол олордыҥ тоозында эҥ кӧрӱмјилӱ јерде туруп јат. В. К. Сабинле, Г. Н. Пильтинле, А. И. Куюковло, А. А. Ухановло, база бир А. А. Ухановло, В. Р. Ухановло, бӱдӱрген ле эткен керектери учун сӧзине туратан чындык эрлерле кожо иштегенимле база оморкоп јадырым. Јолды тударында бу улустыҥ кажызыныҥ ла јетирген ӱлӱзи бар.

Ӱлӱрген айдыҥ 6-чы кӱнинде бис Балыкчыдаҥ ойто Улаган јаар атанганыс. Кату-Јарыктыҥ боочызын караҥуй кирип турарда ашканыс. Пазырыктыҥ корумдарына једип келеристе, кӧлӱгис кенейте тартпай барган. Ол тушта рульда аймакисполкомныҥ председатели В. Н. Чеканцев отурган. Кӧлӱктиҥ тискинчизи: «Једип келдис. Болгоны бу ла туру» — деп айдып јат. Ӧзӧкти јӱк арайдаҥ ӧдӱп, јаан эмес тӧҥ јаар бурып јадала, теҥериде турган «айды» кӧрӱп ийдибис. Кӧк јарамас, ай мында болбос учурлу! «Вячеслав Николаевич, кӧрзоҥ дӧ, бу кандый мындый куулгазын» — деп кыйгырдым. Ол очкизиниҥ шилдерин арчып: «Бакумыч, эки ай туруп јат» деген. Экӱ чек алаатый бердибис. А. Н. Качаков кийнинде отургышта уйуктап јаткан болгон. Ойгоссом болбос. Бажын курткала там ӱстине орой тартып, тереҥ уйкуда кижи болуп јат. Бу ӧйдӧ машинаныҥ кӧзнӧктӧри ажыра чын айды кӧрӱп ийдим. Анайып, јаан эмес боочыны јӱк арайдаҥ ажып, Балыктујулга једип келеристе, кӧлӱгис ойто јакшы иштей берген. Байагы «ай» дезе јуртка киретен арканыҥ чике ле ӱстинде туруп јат. Керектиҥ аайын оҥдоп ийеле, ол јер јаар тӱрген-тӱкей маҥтатканыс. Једип келеристе, ол «ай» кенейте «учуп», Улаганныҥ боочызыныҥ ӱстинде турган. Эки јаны јаар дезе бир 10-15 километр ыраагына тӧрт прожектор јарыдып јат. Андый прожекторлорго Улаганныҥ улузы эмди ӱренижип калган. Ол тушта дезе НЛО јанынаҥ јетирӱлер бистиҥ јӱрӱмисте јаҥы-јаҥы ла угулып турган тужы ине.

1988-1989 јылдарда бис ӧрӧлӧй турган органдардыҥ алдына Саратан ла Јазулу ортодо јолды тудар суракты јаҥыс катап кӧдӱрбегенис. Је оныҥ ӱлекерин тургузары јанынаҥ иш андый ла јылгыр ӧтпӧгӧн. Кӱӱк айдыҥ тал-ортозында мениҥ кыбыма эки инженер кирип јӱргендер. Олор Јазулуга јетире болотон јолдыҥ аайын шиҥдеп келген улус болгон. Ол кӱн олорды Саратанда мениҥ база бир бийик тоогон башкараачым, совхозтыҥ директоры Алексей Александрович Кензин сакыган. Бойым бу ӧйдӧ дезе тӧрӧл Шабалин аймагыма ӧскӧ иште иштеерге јанып јаткан болгом. Санаам јалт ла эткен: «Айдарда, баштап алган керегимди ӧскӧ улус бӱдӱретен туру. Је бу эки јурт ортодо јол сӱрекей керектӱ. Ӧмӧлӱ иш качан да ӧчпӧс. Андый ла болзын. Улуска ла тузалу, олор ло јакшы јадатан болзо…».

Оныҥ да учун баш билинген ӱлгерчиле чек јӧпсинер кӱӱним јок.