Алтайдын Чолмоны

«Јеристиҥ ээлери болуп, оны келер ӱйелерге артыралы»

01.10.2019

Анастасия Семеновна Тодожокова химия билимдердиҥ кандидады, ас тоолу тургун туба калыктыҥ чындык кызы. Ол узак јылдарга ГАГУ-да преподаватель болуп иштеген, Туулу Алтайдыҥ эм ӧлӧҥдӧрин шиҥдеген, ас тоолу тургун калыктардыҥ тап-эриктери учун чылаазыны јок тартыжаачы болуп туру. Калганчы јылдарда ол бойыныҥ тӧрӧлчи кӱӱндӱ јерлештериле  кожо калыгыныҥ ундылып брааткан сӧстӧрин, эрмектерин јууп, таныктӧс лӧ орус-туба сӧзлик тургузып, ак-јарыкка чыгарып, калыгына јаан сый эттилер. Онойдо ок туба калыктыҥ јаан јаштуларыныҥ бирӱзи «Туба калык» деп тергеелик јондык организацияныҥ эрчимдӱ туружаачызы болуп, тергее де, ороон до ичинде кӧп учурлу керектерде туружат ла олордыҥ кезигин тӧзӧп ӧткӱрет.

Сыгын айдыҥ ортозында «Туба калык» јондык организацияныҥ тӧзӧп ӧткӱргениле Алтын-Кӧлдиҥ јарадында тергеелер ортодогы семинар болгон. Куучын-эрмек А. С. Тодожоковала бу семинар ла ӧскӧ дӧ сурактар јанынаҥ ӧдӧт.

—Анастасия Семеновна, семинар кандый суракка учурлай ӧткӧнин, оныҥ амадузы керегинде куучындап берзеер?

—Сыгын айдыҥ ортозында «Туба калык» организацияныҥ тӧзӧгӧниле, ар-бӱткенниҥ аҥылу корудагы јери (кыскарта ООПТ) — «Алтайский» биосферный заповедниктиҥ јӧмӧшкӧниле семинар ӧткӱрдис. Бистиҥ организацияныҥ ла заповедниктиҥ ортодо колбу тудуп иштеер јӧптӧжӱ бар. Семинар этнографический, этно-экологический туризмниҥ ӧзӱмине учурлалган. Семинарда ороонныҥ кӧп тергеелеринде ас тоолу тургун калыктардыҥ биригӱлериниҥ, общиналарыныҥ ла ӧскӧ дӧ јондык ла окылу организациялардыҥ чыгартулу улузы турушкан. Ол тоодо Таймырдаҥ, Сахалиннеҥ, Кемерово областьтаҥ, Приморский крайдаҥ, Камчаткадаҥ ас тоолу тургун калыктардыҥ чыгартулу улузы, Москва ла Томск калалардаҥ экологияныҥ сурактарыла колбулу иштӱ улус туруштылар.

Амадузы керегинде айтсабыс: Алтай Республика ар-бӱткениниҥ јаражыла, экологиялык айалгазыла туризмге сӱреен јарамыкту тергее болуп јат. Бистиҥ јериске ороонныҥ ӧскӧ јерлеринеҥ де, гран ары јанынаҥ да јылына 2 миллион кирези туристтер келип јат. Олордыҥ кӧбизи Алтын-Кӧлгӧ, Чамал ла Кӧксуу-Оозы аймактарга барып турулар. Бистиҥ республикада туризмниҥ этнический, аборигенный бӱдӱмдери таркаган. Је олордыҥ кажызы да ӧс, тургун калыктардыҥ культуразыла, тӱӱкизиле, чӱм-јаҥдарыла, байлык јерлериле јууктада таныштырбай јат. Јебрен тӱӱкилӱ, этно-экологиялык байлык культуралу, јажыгуларлу тургун калыктар јуртаган тергееде, мен сананзам, этнографиялык туризмди ӧскӱрер керек…

—Этнографиялык туризмниҥ арткандарынаҥ аҥылузы неде болотон, Анастасия Семеновна?

—Этнографиялык туризмниҥ арткандарынаҥ башказы неде дезе, мында кемпинг тӧзӧлӧр учурлу. Оныҥ ээзи бойыныҥ угы-тӧзи, текши калыгыныҥ тӱӱкизи, јуртаган айландыра јериниҥ ар-бӱткендик ле тӱӱкилик кереестери, јаҥдаган чӱм-јаҥдары керегинде куучындап, јартап, алкыштар айдып билер учурлу. Јыл туркунына да иштейтен кемпингтер тӧзӧӧргӧ јараар. Ол тушта туба калыктыҥ чаналу аҥдаштарыла таныжар арга болор. Јаҥжыккан мордо деп эдимле балыкташ экология јанынаҥ сӱреен эптӱ: мордо чичке чырбаалдардаҥ јазалган, оогош балыктар оныҥ ичинде артпай, чыга берет, јаандары ла арттып јат. Агаш аразыныҥ ӧзӱмдерин, кузуктарын чебер јуур, олордоҥ не-неме эдип кӧргӱзер ӱредӱлӱ керектер ӧткӱрери кайда.

Онойдо ок ондо байлу ла кереес јерлерле экскурсияларга апаратан, керектӱ јерлерде алкыштар айдар гид-экскурсовод болзын. Кемпингте тургун калыктыҥ аш-курсагыла кӱндӱлейтен, керек болзо, кондыратан јерлер тӧзӧлӧр учурлу. Байлу јерлерде — боочыларда, аржан-кутук сууларда — кыйралар буулаарын, олордыҥ ӧҥдӧриниҥ, нениҥ учун буулалып турганыныҥ учурын јартаар керек. Айдарда, туристтер јаҥыс ла ар-бӱткенистиҥ јаражын кӧрӱп барар эмес, је анайда ок јаҥжыгуларысла, тӱӱкибисле, культурабысла таныжып, айса болзо, ич-кӧгӱс кӱӱни тереҥжип барар эди. Оноҥ башка тууразынаҥ келгендер бисти кийиктер чылап отурган «агаштардаҥ» совет јаҥла кожо тӱжӱп, бичик-биликтӱ болгон албаты деп бодойдылар.

Экинчизинде, бойыныҥ тергеезинде јуртаган калыктар, ол тоодо тургун калыктар иш јок болгонынаҥ улам, республиканыҥ тӧс калазына, ӧскӧ тергеелерге ырбап турганы јажыт эмес. Бис бойыстыҥ тӧрӧл јеристе арттып, ол ло туризмди аайлу-башту этирте тӧзӧп ӧскӱреринде туружар учурыс та, јаҥыс та бар. Чактарла ӧбӧкӧлӧрис јуртаган јеристе бойыс ээлер болуп, јер алып, туризмниҥ эҥ учурлу ла керектӱ этнографиялык бӧлӱгинде бис бойыстыҥ јеристи таап, ондо турушпазабыс, ол јерди ӧскӧ јаан калалардаҥ келген калыҥ кармандулар садып, ээленип алар. Бойыстыҥ јеристе бойыс ээлер болуп, келер ӱйелериске оны артырып салар учурыс бар. Бӱгӱнги кӱнде не болуп турганын кӧрӱп јадыс. Јараш, кӧбизинде байлу јерлеристи ӧскӧ јерлердеҥ келгендер мензинип, ӧскӧ ууламјылу иштӱ турбазалар, кемпингтер тудуп, туристтерди јеткилдеп турулар. Је олор јербойыныҥ калыктарыныҥ культуразыла, чӱм-јаҥдарыла олорды таныштырбайт. Таныштырып та турза, калыктыҥ чын кеп-куучындарынаҥ, соојындарынаҥ чек ыраак, јок јердеҥ таап чӱмдегендерин куучындап турулар. Ондый айалгада Алтайыстыҥ кӧп јерлерин туристтер быјарзыдып баргылайт, јастыра куучын-соојындар угуп турулар.

Темдектезе, Новосибирсктеҥ «Алтайдыҥ алтын тегелиги» деген маршрутла 40 кижини кажызын ла 5 муҥнаҥ тӧлӧдип, автобуска отургузып, Улаган ажыра Чолушман ичиле Алтын-Кӧлгӧ јетире апарадылар. Экскурсияда ар-бӱткенниҥ байлыктары, кереестери керегинде јакшы куучындап, кӧргӱзип јадылар. Је туристтер јербойыныҥ калыгыла, оныҥ культуразыла, јаҥжыгуларыла, тӱӱкизиле танышпайдылар. Бистиҥ республикада туризм кӧбизинде бай улуска јарамыкту ӧскӱрилет: Манјӱректе ГЛК, Алтай-Резорт ло ӧскӧлӧри де. Оныҥ да учун, јербойыныҥ тургун калыктарына этнографиялык туризмге јаан ајару эдер керек деп бодойдым.

—Семинарда кандый солун јетирӱлер болды?

—Россияныҥ Гринпис организациязынаҥ Елена Закиро мӧштӱ тайгаларды ӧрттӧҥ, браконьерлердеҥ корулаары, мӧштӱ јерлерде кандый бир јаҥбузуштар болзо, кайдаар баштанары керегинде јетирӱ эткен. Онойдо ок ООПТ-лардыҥ ас тоолу тургун калыктардыҥ общиналарыла, јондык биригӱлериле колбулары, олорго тайанып, ар-бӱткенди, јаҥжыккан ээлемдикти корулаары керегинде куучындар база болгон.

Президент Владимир Путинниҥ баштаҥкайыла Амурдыҥ тигрлерин корулаары јанынаҥ Ыраак Кӱнчыгышта тӧзӧлгӧн «Бикин» деп национальный паркта этнографиялык туризм иштейт. Ондо тургун калыктыҥ общиналарыла јаба иштеп турулар, јербойыныҥ ӧс аҥчы калыгынаҥ 30 каруулчык иштейт. Нацпарктыҥ директорыныҥ ордынчызы база јербойыныҥ удэгей ӧс кижизи. Парк 2021 јылга јетире тургузылган программала, федерал тӧс јердиҥ акча-манадыла иштейт. База бир мындый семинарды олор бойында ӧткӱрерге турулар. Бистиҥ делегация ченемел алыжарга, ондо туружарга сананадыс. Бистиҥ семинарга «Катунский» заповедниктеҥ улус келген болзо, олор ирбисти корулаарында јербойыныҥ аҥчы улузыла, тегин эл-јонло колбу тудуп иштенип турганы керегинде база куучындап берер эди.

Таймырдаҥ долган укту Геннадий Щукин РФ-тыҥ «Аҥдаш керегинде» јасагында ас тоолу тургун калыктарга аҥдаарыныҥ квотазын кӧптӧдӧ кубултары јанынаҥ Конституционный јаргыга баштанып, јаргыны ойноп алганы керегинде куучындаган. Бистиҥ республиканыҥ јасагына бу федерал јасакта кубултага келиштире база кубулта кийдирер керек.

«Алтайский» заповедниктиҥ директорыныҥ экологиялык ӱредӱ аайынча ордынчызы Светлана Щигарева этно-экологиялык туризм керегинде јетирӱ эткен. Бу заповедникте јербойыныҥ кижизи Галина Туймешева гид болуп иштейт. Оныҥ адазы Айднай Туймешев кам, кайчы кижи болгон.

Семинардыҥ туружаачылары Алтын-Кӧллӧ экскурсияга јӱрген, Ольга Чалбинаныҥ турбазазында јербойыныҥ чайын, курсак-тамагын амзагандар. Бу экскурсия да, јербойыныҥ кӱндӱзи де олорго сӱреен јараган.

—Бистиҥ тергееде этнографиялык туризмге ижиле эмеш јуук иштеп турган аргачылар, турбазалар бар ба?

—Чамалда ага-јайзаҥ болгон Александр Бардинниҥ билезиниҥ алтай айыл-музейи иштейт. Онойдо ок бойыныҥ ӧйинде этнопарктар керегинде јасак чыгарда, мен Ӱйменде этнопарк тӧзӧӧр ченежӱ эткем. Программаны тургузарында меге ол ӧйдӧ Владимир Сабин ле Василий Манышев јакшы болушкан эди. Јер алганыс, иштеер улус табылган, мен бойым университетте иштегем, ондо туружып болбогом. Је башка-башка шылтактардаҥ улам ол этнопарктыҥ ижи кӧндӱкпеген. Данил Мамыев «Ӱч-Эҥмек» этнопарк тӧзӧп, ижи јакшы барып јат деп билерим.

—Этнографиялык туризмди ӧскӱрерге јаҥыс ла амадулар тургузары, јербойыныҥ эл-јонына кычыру эдери ас болбой дезеер, Анастасия Семеновна?

—Ондый эмей. Јасактарла тӧзӧгӧ салынар ла акча-манатла јӧмӧлтӧ болор керек. Бистиҥ республикада Алтай Республиканыҥ 2024 јылга јетире «Ичбойындагы туризмди ӧскӱрери керегинде» деп јасагы бар. Ондо этнографиялык туризмди ӧскӱрери керегинде тизим база бар, је оны акча-манатла јӧмӧӧр керек. Ол тушта јербойыныҥ улузы бу ууламјыла иштеп баштаар эди.

—Слердиҥ этнографиялык туризмди јербойыныҥ туба улузыныҥ турушканыла ӧскӱрер деген санаа-шӱӱлтегерди јерлештереер јӧмӧди бе?

—Туба калыктаҥ туризмде 17 аргачы иштейт. Олор кӧбизинде кемелерле, курсак-тамакла јеткилдееринде иштеп турулар. Кӱӱнзегендер бар, је олорло јартамалду, ӱредӱлӱ иш база ӧткӱрер керек. Мен олорго до, јербойыныҥ кара башту ончо албатызына да айдадым: «Бистиҥ јараш, байлык ар-бӱткендӱ байлу, агару јериске туш-туура кӧп улус кӧзин салат. Туризмниҥ ӧзӱми мынаҥ да ары тыҥыыры јарт. Айдарда, јеристиҥ ээлери болуп, этнографиялык туризмде бойыстыҥ јеристи таап иштейли».

—Эрмек-куучын учун јаан быйан. Агару амадугар бӱтсин деп кӱӱнзейдим, Анастасия Семеновна!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА