Алтайдын Чолмоны

Шиҥделбеген бир бичик

01.10.2019

1968 јылда Александр Михайлович Демченконыҥ ла Николай Григорьевич Куранаковтыҥ кожо чӱмдеген «Кайыр јолдор» деп романы алтай тилле кепке базылып чыккан. Бу чӱмдемелдиҥ чыкканынаҥ ала 51 јыл болды. А .М. Демченкого быјыл 105 јаш толды.

Александр Михайлович Демченко ло Николай Григорьевич Куранаков јуунныҥ ла иштиҥ ветерандары болгон. А. М. Демченко журналист, бичиичи-романист, публицист, драматург. Ол «Шыргайты», «Маринка», «Высокое поручение» деп повестьтер, «Чуйские зори», «На стремнине», «Повесть о настоящей любви», «За незримой чертой» деп романдар, Туулу Алтайдыҥ улузыныҥ јӱрӱми ле ижи керегинде очерктер, радиојурамалдар, радиоочерктер бичиген.

Бӱгӱнги кӱнге јетире алтай литературада «Кайыр јолдор» деп роман керегинде шиҥжӱ иштер јок. 1984 јылда «Алтайская правда» деп газетте литературовед, критик С.С. Каташ бичиичиниҥ 70 јажына учурлалган «Полюбил этот чарующий край…» деп ижинде бу роман Москвада «Современник» издательстводо орус тилле «Реки мужают в горах» деп јаҥы атту чыгарын темдектеген. Је мындый атту бичик онойып ла кепке базылбаган.

Николай Григорьевич Куранаков узак ӧйдиҥ туркунына журналист болуп иштеген. 30-чы јылдарда Николай Григорьевич партияныҥ документтерин алтай тилге кӧчӱрген, онойдо ок К. А. Бедреевтиҥ «Букварь» (1936 ј.) бичигиниҥ редакторы, Е. Стюарттыҥ «Аҥ куш» (1936 ј.) деп бичигин јаҥалифке кӧчӱрген, М. Шолоховтыҥ «Поднятая целина» деп романынаҥ ӱзӱк ле ӧскӧ дӧ орус классиканаҥ бичимелдер кӧчӱрген. Бу иштер М. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ солун ла ас бичиктердиҥ фондында бар. Ӱлӱрген айда мында краеведческий кычырыштар ӧдӧр, бу ундылган романга ӱренчиктер, ӱредӱчилер ајару эткен болзо…

Александр Михайлович бойыныҥ автобиографиязында мынайда темдектеген: «Туулу Алтайга мен черӱниҥ кийнинде «Алтайская правданыҥ» корреспонденти болуп иштеп турала келгем. Кырлу ар-бӱткенниҥ улуркак бӱдӱми, ӧзӧктӧрдиҥ, кӧлдӧрдиҥ ле суулардыҥ кеен арузы, ас, је баатырлардый алтай калыктыҥ озогызынаҥ артканыла турумкай тартыжузы… мениҥ санаа-кӱӱнимди олјологон. Мен кӧп јорыктагам. Кӧп јакшы улусты кӧргӧм. Јылкычылардыҥ, койчылардыҥ, уй-мал кабыраачылардыҥ јӱрӱмин кӧргӧм. Менде олордыҥ баатырлык ижин кееркеде бичиир кӱӱн ойгонгон».

Бичикте керектер Чуйдыҥ чӧлиниҥ бийик јерлери Кош-Талда, Чаган-Бугузында, Ак-Белтирде ӧдӱп јат: «Чуйдыҥ чӧли эмдеенче карла бӱркелип калган. Кайыр ташту капчалдар соок јыбарла тынгылайт. Керек дезе аткакту каргана да јерге јаба кызынып, эртен-эҥир кырутып калган турат». Јерлердиҥ сананып тапкан аттарынаҥ чын Кош-Агаш, Чаган-Узун, Белтир, Кадынла коштой оогош јурт ла областьтыҥ тӧс јери Горно-Алтайск танылу.

Тӧс герой Сыргачы граждан јууда ла оноҥ озо бу ӧйдиҥ бастыра шыразын ӧткӧн, сӱӱген кижизиле кожо тӧрӧл јери Кара Туйуктаҥ ӧскӧ јерге кӧчкӧн. Ол бастыра јӱрӱминде турлуда јаткан, койчы болгон, эмдиге јетире уулына ла келдине болужат. Оныҥ зоотехник кызы тӱни-тӱжиле иштеп јӱрет.

Демченко ло Куранаков јиит казах келин Азаттыҥ, оныҥ энези Кулияныҥ карыкчалду салымы керегинде бичип, бойыныҥ геройлорыныҥ телекейиниҥ этнический аҥылузын чокымдайдылар. Јиит ӱй кижи јамылудаҥ барлу болуп калала, оныҥ јӧмӧлтӧзин кӧрбӧйт. Ол кату иште јӱреле, балазын јылыйтат, кол салынып божойт.

Романда чӧлдиҥ эл-јоны ташту јерди сугаратан плотина тударына белетенедилер, Сыргачыныҥ тӧрӧли Кара Туйукта садтар ӧзӧт; колхозчылар, ӱренчиктер јаш мал-ашты кичееринде эрчимдӱ туружат, сакмандайт, олордыҥ тоозында партияныҥ качызы Николай Петрович Ивановтыҥ бу иштеҥ тууразында турар кӱӱни јок кызы Наташа. Ол керегинде Демченко бойы ӱренижип калган очерк аайлу бичийт. (Боодой) Сарыш Матвеевич Бабырганов ажыра калыктыҥ ойгорын кӧргӱзет, ол кеп куучындар, табышкактар кӧп билер; граждан јуудаҥ озо Белдес байга удурлашкан. Романда јаман кижи – Јытыш, ол байга јалканчып, јоктулардыҥ јӱрӱмин ӱреген; јамыга јӱткигендер – Касымканов ло јиит врач Борис.

Чуйдыҥ чӧлиниҥ бастыра эл-јоны келер ӧйгӧ омок кӧргӧн, кижи бӱдӱрип болбогодый кӱч иштерди бӱдӱрет, иштеги једимдерине нак сӱӱнгилейт.

Иш керегинде романда Ивановтыҥ, Сыргачыныҥ, Урматтыҥ, Тананыҥ јӱрӱмдери керегинде база бичилген. Олордыҥ салымдары керегинде куучындар текстте чачыҥы бичилген эзедиштердеҥ, геройлордыҥ тӱӱкилик керектерди бичиген кӱнлик-дневниктеринеҥ эмештеҥ јуулып јарталат.

Иш ортозында сӱӱш болгоны база айдылган: Тана јамыга јӱткинчек врач Кергиловтоҥ кӱӱни јанып, поэт Урматты сӱӱй берет, оныҥ ӱӱрези Чечек Бористи сӱӱп јат. Је кижиниҥ чындык бу кӱӱнин иш базат. Улус иште кӱйӱп јат – олор јайы-кыжы Чуйдыҥ чӧлинде Чаган-Бургузын ла Ак-Белтир тайгаларда турлуларда иштейт.

Олорго мындый шыра-кыйын кандый кинчеги учун берилген? Улайын ла геройлордыҥ бир-бирӱзи кижи бӱдӱжин јылыйтканы керегинде айдылат. Кижи чыдажып болбогодый иштиҥ кӱчин, мындый шыралу иштиҥ кижиниҥ ийде-кӱчине де, ич-кӱӱнине де келишпегедийин айландыра телекейдиҥ тапчызы база керелейт. Ичкери кыймыгуны кӧргӱскен кӧӧрӧм сӧстӧр – «роста», культурный стан, перспектива, директива, КЭКЧУР – «Комсомолдыҥ эртенги кӱнге чуражы»…

Алтайлардыҥ тазылынаҥ, јеринеҥ айрылары башталганы романда база сезилет: врач Борис каладӧӧн ырбап барат. Романда Сыргачыныҥ Јаҥар уулыныҥ туразы бир эмеш кӧргӱзилген, јӱк ондо уул ла јаҥы чыккан кыс бар. Тӧс геройлордыҥ база кемизинде де туразы јок, текстте база балдар јок. Јӱк иш ле иш…

Эр улус башкарат, ӱй улус јӱк иштейт, олор койлорын айдап, бастыра кышка бийик турлуларга барат, јоткондо койлорын аргадайт (керек дезе карыган Сыргачы олорды аргадайт), карда конуп јат, койчы-малчылардыҥ турлуларын керип, айларла аттаҥ тӱшпейт. Јарым јылды турлудагы айылда јунунар аргазы да јок ӧткӱрген ӱй кижи нени кӧргӧн?

Романныҥ фольклор јанынаҥ јаан учурын темдектеер керек. Текстте табышкактар, кеп куучындар, соојындар сӱреен кӧп. «Алтай ӱстӱнде бир јокту аҥчы кижи јуртаган. Азыраган малы – сок јаҥыс ат ла сок јаҥыс уй. Оноҥ башка бир кураҥы ийдичеги бар. Је аҥчыныҥ билези јаан – беш уул, беш кыс. Бала-барказын азыраарга Аҥчы кӱнӱҥ ле тайгалап чыгатан, кезикте ол јуҥма ол эмезе кочкор адып экелер, је кӧп лӧ сабазында чек куру јанатан. Айылында сок јаҥыс уйыныҥ сӱдин ле балдары ӱлежип ичетен. Бир катап уйын јылан чаккан, оноҥ улам уйы ооруп ӧлгӧн.

Эртезинде Аҥчы адын ээртеп, ийдин ээчидип, аҥдап-куштап атанган. Јолдо кара јылан тӱрӱлип, эки кӧзи мелтиреп, кызыл тилиле јаланып, учураган ла немени чагып ийерге јазанып алтыр. Аҥчы адынаҥ тӱжӱп, јыланды согорго, ат-камчызыла ӧрӧ талайды. Је согордыҥ ла кажы јанында, кара јылан чурап чыгала, Аҥчыныҥ кыл-мойнына ороло берди. …».

Аҥчы бойыныҥ тӱбегин, сок јаҥыс уйы учун јыланныҥ тынын кыйарга сананганын куучындайт, ончо јыландар кӧрмӧстиҥ кӧлӧткӧлӧри, эдӱниҥ элчилери. Бу берилген диалогто Аҥчы јылан оны буурдаҥ озо ӧлӧ адымнаҥ ла ийдимнеҥ сурап угугар деп сӱмеленген.

Је ӧлӧ адыныҥ јаргызы мындый болды: «Ӧлтӱр ле, тӱни-тӱжиле мени јободо минзе де, оҥду азырабас та, сугарбас та. Аркамныҥ терези сойылды, кӧзи-бажым кӧгӧрди. Сабаш деп немеде – уч та јок». Ээчидип јӱрген ийдичегинеҥ сураарда, ол онойып ок ӧлтӱрзин деп јӧбин берген.

Бу ла тушта јуугында тӱлкӱчек ӧдӱп браатты. Тӱлкӱ кижиниҥ ле јыланныҥ ортозында јаргы эткен, недеҥ улам јылан кижини буурга турган. Ол јыланды угуп, қӧргӱзип бер, јолдо канайып јаткаҥ – деп сураган. Оноҥ Аҥчыга баштанып сураган: «Сен канайда јыланды ӧлтӱрерге сананган эдиҥ? Кӧргӱзип берзеҥ».

Аҥчы камчызын алала, тӱлкӱниҥ сӱмезин билип, бар-јок кӱчиле јыланныҥ бажына согуп ийген. Айланып келзе, тӱлкӱ јок, ӧлӧ адына јууктап, мойнынаҥ кучактай алала, айткан: «Јаманымды ташта, кӧӧркий! Мен слер экӱни качаннаҥ качан да сокпой, кыйнабай јӱрерим. Јаан најылар болуп јӱрерис».

Ол ло ӧйдӧҥ бери алтай улус ак-малын кыйнабас. Азыраган ийдин качан да сокпос болуп калган. Кызыл тӱлкӱниҥ тере-бычкагынаҥ јаҥыс ла бӧрӱк, јака эдер, алтай улус тӱлкӱниҥ терезинеҥ бойына штан эмезе ӧдӱк кӧктӧбӧс, ол аҥды кижиниҥ тынын корулап алган учун онойып байлап турганы.

Романды текшилей кӧрзӧ, ол социалистический реализмниҥ ӧйиниҥ ээжи-поэтиказына келижип јат.

Э. Чинина,

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ архивинеҥ алынган фотојурукта: Александр Демченконы толо јажыла башкараачы иште турган

Владлен Волков уткыйт