Алтайдын Чолмоны

Таракай: «Мениҥ јуруктарым – кӧӧрӧм ойын, кокыр, соот…»

01.10.2019

Ӧткӧн туштажуныҥ база бир солун бӧлӱги – Алтайыстыҥ ады јарлу јурукчызы Николай Чепоковло – Таракайла туштажу болгон. Бу кижиниҥ куучынын јаҥыс та ӱренчиктер эмес, је јаан да улус сӱрекей јилбиркеп уккан. Таракайды балдар тургуза ла «бойыныҥ кижизи» кире кӧрӱп, ого ума јок кӧп сурактар берген. Бу бичигеним јурукчыныҥ сурактарга карууларынаҥ јуунадылган.

Учурыла, мен слердеҥ бир де аҥыланбай јадым, јаҥыс сыным бийик, јажым јаан болордоҥ башка – деп, Николай Чепоков балдарга баштанып айткан. Слердиҥ јаҥы ла эткен ижигерди мен бастыра јӱрӱмимде эдип келгем. Айла, слер ле чилеп баштагам. Мындый ок тенексӱ сооттор јурагам. Мен бойымныҥ јуруктарымды мынайда, «глупости» деп адайдым, не дезе менде кандый да аҥылу ӱредӱ јок. Ас эмес јаш јажап, бу јӱрӱмде мен нени де оҥдобогом. Мени коомой эмес јуранып јат деп айдыжадылар. Коомой эмес јуранары – база јакшы эмтир, бу мени кӧп айалгаларда аргадап јат. Айса болзо, слерде де бу ойгонып келер, слер јуранып баштаарыгар ла кийнинде јурукчы болорыгар.

Менде кандый да ӱредӱ јок болгон учун, Алтайла тегин ле базып јӱргем. Алтай керегинде нени де билбес болгом, оныҥ учун бойымныҥ сокорок кӧстӧримле ончо немени кӧрӱп, улустыҥ айткан куучындарын угуп јӱргем. Слер, байла, эне-адагарла кожо јадып јадыгар ла ырысту улус, олор слерге кӧпти куучындайт. Бойыгар да куулгазынду, коркымчылу учуралдарды уккан ла бой-бойыгарга куучындаган болорыгар.

Уккан мындый куучындарды мен јурап баштагам, соот ойын, јилбилӱ, каткымчылу эдип. Кӧп улуска бу јарап јат. Мынайда јурукчы боло бергем. Бу меге јарап јат.

Нени јурап турганымды слерге јартап кӧрӧйин. Ондо сӱр-кеберлер кӧп. Мениҥ бастыра иштерим сӱр-кеберлердеҥ турат. Темдектезе, јуруктарымда айактар кӧп учурайт. Бу кӧлдӧр. Бистиҥ кӧлдӧр, айактар ошкош, сӱрекей јараш деп, слер уккан болбойыгар. Мен нени де ӧнӧтийин сананып таппагам. Кӧлдӧр айактарга тӱҥей болордо, олорды айактар ла чылап јурагам. (Айакты јурап кӧргӱзет). Бу кӧл. Олорды айак ла чылап кееркеткем. Бу сыныла кезип койгон ачык айак. Ичинде – балыгаштар. Эбире – агаштар турат, кӧлдӧр тайга-ташту јерлерде јадып јат ине. Кырлар сӱрекей јаан баатырларга, великандарга тӱҥей. Мен кӧп сананбай, бир де кемзинбей, кырларды баатырлар, сӱрекей јаан эр улус, ӱй улус эдип јурап баштагам.

Бисте Умай-энениҥ сӱр-кебери бар, ол јаҥы чыккан балдарды корулаган кудай. Бу сӱр-кеберди элбедип, бастыра немени тууган ла ончозын корыган ар-бӱткенди Умай-эне бодолду јурайдым.

Мениҥ иштеримде эпшилер сӱрекей кӧп, олор чечектерле, куштарла, тындуларла кееркедилген.

Кадынды јаантайын јурайдым. Ол сӱрекей јараш суу. Оны сӱреен кеберкек, башка-башка чырай-кеберлӱ ӱй кижи эдип јурайдым. База меге Бий суу јарап јат. Чынынча алза, ол эр кижи, бий. Бу эки сууны мен эпши ле эр кижи эдип јурап јадым.

Алтын-Кӧл керегинде јуруктар менде кӧп. Ол танылу, башка бӱдӱмдӱ кӧл. Мениҥ кӧп најыларым бу кӧлдиҥ јанында јуртайт. Алтын-Кӧл керегинде олор меге јӱзӱн ле јӱӱр куучындар куучындаган. Оныҥ учун јуруктарымда јаҥыс та балыктар эмес, је анайда ок угуп јӱрген кандый ла тынду-илбизиндер бар.

***

Ачынган-кородогон кӱӱнеерди канайда чыгара айдып јадыгар?

Мениҥ ончо иштерим сӱрекей сӱӱнчилӱ, куулгазын, бир эмеш тенексӱ де, је јакшы неме керегинде. Кезикте, каа-јаада, кату-казыр да неме чыгып келет, је бу ас болуп јат.

Алтайдаҥ ыраада јерлерге нениҥ учун јорыктабай тургам деп, нӧкӧрлӧрим, москвичтер эмезе гран ары јаныныҥ улузы менеҥ јаантайын сурайдылар. Бу сурактарды угарга меге кайкамчылу. Сибирьле эмезе Россияла јорыктаар кӱӱн менде качан да болбогон. Бистиҥ кичинек Алтайыс меге бӱткӱл-јеткил, сӱрекей јараш тала ла база кайдаар да барар кӱӱн бир де јок.

***

Мен јаштаҥ ала Алтайла базып јӱрген кижи. Канайда базып тургам? Темдектезе, јайдыҥ башталарында јорыгымды Алтын-Кӧлдиҥ јанынаҥ баштап, меҥдебей, араайынаҥ базып, кӱскиде, сыгын айдыҥ учында эмезе ӱлӱргенниҥ башталарында Кадын-Бажына једип баратам. Ондогы јерлерди кӧрӱп алала, онойдо ло меҥдебей, кайра базадым. Јолой Улаган аймак јаар ууланадым. Улаганга јаскыда једип барала, ээчий кӱсте ойто Алтын-Кӧлгӧ једип баратам. Мынайда ла базып јӱредим.

Јойу басканы кӧлӱкле јорыктаганынаҥ артык. Кӧлӱкле јол узун, јӱрерге эби јок деп билдирет. Јойу бассаҥ, ӧй сӱрекей тӱрген ӧдӱп јат, кӧрӱп ле ийзеҥ, јарым јыл ӧдӧ берген турар. Алтай јӱзӱн-башка, сӱрекей солун, кажы ла бурылчыктыҥ ары јанында сени јаҥы не де сакып јат: јаҥы нӧкӧрлӧр, јилбилӱ куучындар, сӱр-кеберлер, кырлар…

***

Калганчы јаан јол-јорыгым качан болгон?

Алтай керегинде фильмди согуп турарда болгодый («Счастливые люди» деген фильмди согор ӧйдӧ). Киноны согоры бир јылга улалган. Бир јылга бастыра Алтайды айланып келген эдис.

Мениҥ эмдиги јорыктарым јаан эмес, кыска. Бир 100 километр кире јерге араайынаҥ кача бередим.

***

Јуранарга кем ӱреткен?

Меге јӱрӱмимде ырысту учурал келишкен болор. Бистиҥ Алтайда Сергей Дыков деген јурукчы јуртайт. Оны мен бистиҥ эҥ јаан јурукчылардыҥ бирӱзи деп чотойдым. Ол сӱрекей јеҥил, тӱрген јурап јат. Оогош тужымда ол бисте јуранарыныҥ студиязын ӧткӱрген. Узак эмес, јарым јыл кире. Је бу да ӧй меге јуранып ӱренерге јеткен. Кийнинде мен оныҥ айылында да, мастерскойында ла јаантайын токтоп туратам. Оныҥ иштерин, канайда јуранып турганын кӧрӧтӧм. Ол јаантайын ла иштеген кижи. Мен бойым сӱрекей јалку кижи болорым, је, кӱӱним келбей де турза, ӱредӱчиме ӧткӧнижип, иштейтем. Оныҥ шылтузында мындый «соотторго» ӱренип алгам.

Эҥ баштапкы јуругымды Камень-на-Оби деген калада ӧскӱс балдардыҥ туразында јурагам. Биске карандаштар, будуктар ӱлеп берген ле јураарга алдыска ойынчык машина тургузып берген. Коркышту јаман јурап турганым ол тушта јарталган. Бу учурал мениҥ санаама јакшы кирет. Мениҥ эҥ баштапкы учурлу ижим, байла, бу болгон.

***

Јайаан ижиме не јӧмӧгӧн?

Мен Алтайла кӧп јорыктагам. Мында најыларым сӱрекей кӧп. Алтайла базып јӱреримде, олордыҥ айылында јадатам ла нӧкӧрлӧрим меге јаткан јери, јерлештериле болгон учуралдар керегинде јӱзӱн-јӱӱр куучындар куучындайтан.

Јураган јуруктарымдагы сӱр-кеберлерди мен сананып тапкан эмезим, олор бу куучындардаҥ туулган.

«Маадай-Караны», орус тилге кӧчӱрилген ӧскӧ дӧ кеп-куучындарды ла чӧрчӧктӧрди кӧп кычыргам. Олор ончозы ойын-соот ло сӱӱнчилӱ кожымак болуп, бажымда, кӧксимде колылган. Олор менеҥ урулып чыкканда, мындый каткымчылу иштеримди јурайдым. Баатырларды, ээлерди, јер алдыныҥ кудайын… Ӱлгерлик те, эпос то болушту эмей.

Компьютердиҥ алдына отурарын астадып, кӧп базар ла кӧрӧр керек деп, айдар эдим. Мен кӧп јорыктайдым, ајыктанадым, кӧрӧдим. Јурукчыга бу эҥ учурлу неме.

Мен јуранарга сӱӱйдим. Је кезикте, кӱӱним јок то болзо, албаданып јуранадым. Бу јогы-наҥ база болбос. Оноҥ, кичеенип јазап иштезеҥ, мындый иштиҥ турултазы чик јок артык болуп јат.

***

Јаткан јерим?

Мында ла, Горно-Алтайскта, Вербицкийдиҥ оромында јададым. Эртен тура айлымнаҥ, тас тӧбӧмди тырманып, чыгып келзем, бастыра Горно-Алтайск алдымда – јараш!

 Светлана КЫДЫЕВА